เมนู

คนฺถการกิเลสานนฺติ จิตฺตสฺส พทฺธภาวกรานํ อุทฺธมฺภาคิยกิเลสานํ สพฺพโส อภาวา สมณสุขุมาโล นาม สมณภาเวน ปรมสุขุมาลภาวปฺปตฺติโตฯ

จตุกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ ปฐมภาณวารวณฺณนาฯ

ปญฺจกวณฺณนา

[315] สจฺเจสุ วิย อริยสจฺจานิ ขนฺเธสุ อุปาทานกฺขนฺธา อนฺโตคธาติ ขนฺเธสุ โลกิยโลกุตฺตรวเสน วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิตเรสุ ตทภาวโต ‘‘อุปาทานกฺขนฺธา โลกิยา วา’’ติ อาหฯ

คนฺตพฺพาติ อุปปชฺชิตพฺพาฯ ยถา หิ กมฺมภโว ปรมตฺถโต อสติปิ การเก ปจฺจยสามคฺคิยา สิทฺโธ ‘‘ตํสมงฺคินา สนฺตานลกฺขเณน สตฺเตน กโต’’ติ โวหรียติ, เอวํ อุปปตฺติภวลกฺขณา คติโย ปรมตฺถโต อสติปิ คมเก ตํตํกมฺมวเสน เยหิ ตานิ กมฺมานิ ‘‘กตานี’’ติ วุจฺจนฺติ, เตหิ ‘‘คนฺตพฺพา’’ติ โวหรียนฺติฯ ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ พฺรูหนฺโต เอว อุปฺปชฺชตีติ อโย, สุขํฯ นตฺถิ เอตฺถ อโยติ นิรโยฯ ตโต เอว อสฺสาเทตพฺพเมตฺถ นตฺถีติ ‘‘นิรสฺสาโท’’ติ อาหฯ อวีจิอาทิโอกาเสปิ นิรยสทฺโท นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘สโหกาเสน ขนฺธา กถิตา’’ติฯ สูริยวิมานาทิ โอกาสวิเสเสปิ โลเก เทว-สทฺโท นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘จตุตฺเถ โอกาโสปี’’ติฯ

อาวาเสติ วิสเย ภุมฺมํฯ เปโต วา อชคโร วา หุตฺวา นิพฺพตฺตติ ลคฺคจิตฺตตาย, หีนชฺฌาสยตาย จฯ เตหิ เตหิ การเณหิ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ยถา อญฺเญ น ลภนฺติ, เอวํ กโรติ อตฺตโน วิสมนิสฺสิตตาย, พลวนิสฺสิตตาย จฯ วณฺณมจฺฉริเยน อตฺตโน เอว วณฺณํ วณฺเณติ, ปเรสํ วณฺโณ ‘‘กิํ วณฺโณ เอโส’’ติ ตํ ตํ โทสํ วทติฯ ปฏิเวธธมฺโม อริยานํเยว โหติ, เต จ ตํ น มจฺฉรายนฺติ มจฺฉริยสฺส สพฺพโส ปหีนตฺตาติ ตสฺส อสมฺภโว เอวาติ อาห ‘‘ปริยตฺติธมฺเม’’ติอาทิฯ ‘‘อยํ อิมํ ธมฺมํ อุคฺคเหตฺวา อญฺญถา อตฺถํ วิปริวตฺเตตฺวา นสฺเสสฺสตี’’ติ ธมฺมานุคฺคเหน น เทติฯ

‘‘อยํ อิมํ ธมฺมํ อุคฺคเหตฺวา อุทฺธโต อุนฺนโฬ อวูปสนฺตจิตฺโต อปุญฺญํ ปสวิสฺสตี’’ติ ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติฯ น ตํ อทานํ มจฺฉริยํ มจฺฉริยลกฺขณสฺเสว อภาวโตฯ

จิตฺตํ นิวาเรนฺตีติ ฌานาทิวเสน อุปฺปชฺชนกํ กุสลจิตฺตํ นิเสเธนฺติ ตถาสฺส อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติฯ นีวรณปฺปตฺโตติ นีวรณาวตฺโถฯ ‘‘อรหตฺตมคฺควชฺโฌ’’ติ เอเตน ภวราคานุสยสฺสปิ นีวรณภาวํ อนุชานาติ, ตํ วิจาเรตพฺพํฯ กิเมตฺถ วิจาเรตพฺพํ? ‘‘อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณ’’นฺติ (ปฏฺฐา. 3.นีวรณโคจฺฉเก 8) อาทิวจนโต น ยิทํ ‘‘ปริยาเยน วุตฺต’’นฺติ สกฺกา วตฺตุํ, สพฺเพสมฺปิ เตภูมกธมฺมานํ กามนียฏฺเฐน กามภาวโต ภวราคสฺสปิ กามจฺฉนฺทภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘กามจฺฉนฺโท นีวรณปฺปตฺโต’’ติ ภวราคานุสยมาหฯ โส หิ อรหตฺตมคฺควชฺโฌฯ ‘‘ยา ตสฺมิํ สมเย จิตฺตสฺส อกลฺยตา’’ติ (ธ. ส. 1162) อาทิวจนโต ถินํ จิตฺตเคลญฺญํฯ ตถา ‘‘ยา ตสฺมิํ สมเย เวทนากฺขนฺธสฺสา’’ติ (ธ. ส. 44) อาทิวจนโต มิทฺธํ ขนฺธตฺตยเคลญฺญํฯ เอตฺถ จ จิตฺตเคลญฺเญน จิตฺตสฺเสว อกลฺยตา, ขนฺธตฺตยเคลญฺเญน ปน รูปกายสฺสปิ ถินมิทฺธสฺส นิทฺทาเหตุตฺตาฯ ตถา อุทฺธจฺจนฺติ อุทฺธจฺจสฺส อรหตฺตมคฺควชฺฌตํ อุปสํหรติ ตถา-สทฺเทน , น อุภยตํฯ น หิ ตสฺส ตาทิสี อุภยตา อตฺถิฯ ยํ ปน เกจิ วทนฺติ ‘‘ปุถุชฺชนสนฺตานวุตฺติ เสกฺขสนฺตานวุตฺตี’’ติ, ตํ อิธ อนุปโยคิ เสกฺขสนฺตานวุตฺติโน เอว เจตฺถ อธิปฺเปตตฺตาฯ

เตหีติ สํโยชเนหิฯ ‘‘โอรมฺภาคิยานิ อุทฺธมฺภาคิยานี’’ติ วิเสสํ อนามสิตฺวา ‘‘สํโยชนานี’’ติ สาธารณโต ปทุทฺธาโร อิทานิ วุจฺจมานจตุกฺกานุจฺฉวิกตาวเสน, กสฺสจิปิ กิเลสสฺส อวิกฺขมฺภิตตฺตา กถญฺจิปิ อวินิปาเตยฺยตามุตฺโต กามภโว อชฺฌตฺตคฺคหณสฺส วิเสสปจฺจยตฺตา อิเมสํ สตฺตานํ อพฺภนฺตรฏฺเฐน อนฺโต นามฯ รูปารูปภโว ตพฺพิปริยายโต พหิ นามฯ ตถา หิ ยสฺส โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ, โส อชฺฌตฺตสํโยชโน วุตฺโต, ยสฺส ตานิ ปหีนานิ, โส พหิทฺธาสํโยชโน, ตสฺมา อนฺโต อสมุจฺฉินฺนพนฺธนตาย, พหิ จ ปวตฺตมานภวงฺคสนฺตานตาย อนฺโตพทฺธา พหิสยิตา นามฯ นิรนฺตรปฺปวตฺตภวงฺคสนฺตานวเสน หิ สยิตโวหาโรฯ

กามํ เนสํ พหิพนฺธนมฺปิ อสมุจฺฉินฺนํ, อนฺโตพนฺธนสฺส ปน ถูลตาย เอวํ วุตฺตํ ฯ เตนาห ‘‘เตสญฺหิ กามภเว พนฺธน’’นฺติฯ อิมินา นเยน เสสทฺวเยปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสมุจฺฉินฺเนสุ จ โอรมฺภาคิยสํโยชนิเยสุ ลทฺธปฺปจฺจเยสุ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ อคณนูปคานิ โหนฺตีติฯ อริยานํเยว วเสเนตฺถ จตุกฺกสฺส อุทฺธฏตฺตา ลพฺภมานาปิ ปุถุชฺชนา น อุทฺธฏาฯ

สิกฺขาโกฏฺฐาโสติ สิกฺขิตพฺพภาโคฯ ปชฺชติ สิกฺขา เอเตนาติ สิกฺขาปทํ, สิกฺขาย อธิคมุปาโยติฯ อาคตาเยว, ตสฺมา ตตฺถ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

อภพฺพฏฺฐานาทิปญฺจกวณฺณนา

[316] เทสนาสีสเมวาติ เทสนาปเทโส เอว, ตสฺมา โสตาปนฺนาทโยปิ อภพฺพาฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ตถา เทสนาติ อาห ‘‘ปุถุชฺชนขีณาสวาน’’นฺติอาทิฯ

ญาติพฺยสเน เยสํ ญาตีนํ วินาโส, เตสํ หิตสุขํ วิทฺธํเสติ, ตสฺมา พฺยสตีติ พฺยสนํฯ โภคพฺยสเนปิ เอเสว นโยฯ โรคพฺยสนาทีสุ ปน ‘‘ยสฺส โรโค’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ เนว อกุสลานิ อสํกิลิฏฺฐสภาวตฺตาฯ น ติลกฺขณาหตานิ อภาวธมฺมตฺตาฯ อิตรํ ปน วุตฺตวิปริยายโต อกุสลํ, ติลกฺขณาหตญฺจฯ

คุเณหิ สมิทฺธภาวา สมฺปทาฯ

วตฺถุสนฺทสฺสนาติ ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ตสฺส อาปตฺติ, ตสฺส สรูปโต ทสฺสนาฯ อาปตฺติสนฺทสฺสนาติ ยํ อาปตฺติํ โส อาปนฺโน, ตสฺสา ทสฺสนาฯ สํวาสปฏิกฺเขโปติ อุโปสถปวารณาทิสํวาสสฺส ปฏิกฺขิปนํ อกรณํฯ สามีจิปฏิกฺเขโป อภิวาทนาทิสามีจิกิริยาย อกรณํฯ โจทยมาเนนาติ โจเทนฺเตนฯ จุทิตกสฺส กาโลติ จุทิตกสฺส ปุคฺคลสฺส โจเทตพฺพกาโลฯ ปุคฺคลนฺติ โจเทตพฺพํ ปุคฺคลํฯ อุปปริกฺขิตฺวาติ ‘‘อยํ จุทิตกลกฺขเณ ติฏฺฐติ, น ติฏฺฐตี’’ติ วีมํสิตฺวาฯ อยสํ อาโรเปติ ‘‘อิเม มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขนฺตา อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺตี’’ติ ภิกฺขูนํ อยสํ อุปฺปาเทติฯ