ปญฺหพฺยากรณาทิจตุกฺกวณฺณนา

[312] กาฬกนฺติ มลีนํ, จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปเนตฺถ กมฺมปถปฺปตฺตเมว อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ทสอกุสลกมฺมปถกมฺม’’นฺติฯ กณฺหาภิชาติเหตุโต วา กณฺหํฯ เตนาห ‘‘กณฺหวิปาก’’นฺติฯ อปายูปตฺติ, มนุสฺเสสุ จ โทภคฺคิยํ กณฺหวิปาโกฯ อยํ ตสฺส ตมภาโว วุตฺโตฯ นิพฺพตฺตนโตติ นิพฺพตฺตาปนโตฯ ปณฺฑรนฺติ โอทาตํ, จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณนฺติ อตฺโถฯ สุกฺกาภิชาติเหตุโต วา สุกฺกํฯ เตนาห ‘‘สุกฺกวิปาก’’นฺติฯ สคฺคูปปตฺติ, มนุสฺเสสุ โสภคฺคิยญฺจ สุกฺกวิปาโกฯ อยํ ตสฺส โชติภาโว วุตฺโตฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ปน ‘‘สคฺเค นิพฺพตฺตนโต’’ติ วุตฺตํ, นิพฺพตฺตาปนโตติ อตฺโถฯ มิสฺสกกมฺมนฺติ กาเลน กณฺหํ, กาเลน สุกฺกนฺติ เอวํ มิสฺสกวเสน กตกมฺมํฯ ‘‘สุขทุกฺขวิปาก’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ สุขทุกฺขานํ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘มิสฺสกกมฺมญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กมฺมสฺส กณฺหสุกฺกสมญฺญา กณฺหสุกฺกาภิชาติเหตุตายาติ อปจยคามิตาย ตทุภยวิทฺธํสกสฺส กมฺมกฺขยกรกมฺมสฺส อิธ สุกฺกปริยาโยปิ น อิจฺฉิโตติ อาห ‘‘อุภย…เป.… อยเมตฺถ อตฺโถ’’ติฯ ตตฺถ อุภยวิปากสฺสาติ ยถาธิคตสฺส อุภยวิปากสฺสฯ สมฺปตฺติภวปริยาปนฺโน หิ วิปาโก อิธ ‘‘สุกฺกวิปาโก’’ติ อธิปฺเปโต, น อจฺจนฺตปริสุทฺโธ อริยผลวิปาโกฯ

ปุพฺเพนิวาโส สตฺตานํ จุตูปปาโต จ ปจฺจกฺขกรเณน สจฺฉิกาตพฺพา; อิตเร ปฏิลาเภน อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปจฺจกฺขกรเณน จ สจฺฉิกาตพฺพาฯ นนุ จ ปจฺจเวกฺขณาเปตฺถ ปจฺจกฺขโต ปวตฺตตีติ? สจฺจํ ปจฺจกฺขโต ปวตฺตติ สรูปทสฺสนโต, น ปน ปจฺจกฺขกรณวเสน ปวตฺตติ ปจฺจกฺขการีนํ ปิฏฺฐิวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘กาเยนา’’ติอาทิฯ

โอหนนฺตีติ เหฏฺฐา กตฺวา หนนฺติ คเมนฺติฯ ตถาภูตา จ อโธ สีเทนฺติ นามาติ อาห ‘‘โอสีทาเปนฺตี’’ติฯ กามนฏฺเฐน กาโม จ โส ยถาวุตฺเตนตฺเถน โอโฆ จาติ, กาเมสุ โอโฆติ วา กาโมโฆฯ ภโวโฆ นาม ภวราโคติ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปารูปภเวสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปฐโม อุปปตฺติภเวสุ ราโค, ทุติโย กมฺมภเวสุ, ตติโย ภวทิฏฺฐิสหคโตฯ ยถา รญฺชนฏฺเฐน ราโค, เอวํ โอหนฏฺเฐน ‘‘โอโฆ’’ติ วุตฺโตฯ

โยเชนฺตีติ กมฺมํ วิปาเกน, ภวาทิํ ภวนฺตราทีหิ ทุกฺเข สตฺเต โยเชนฺติ ฆฏฺเฏนฺตีติ โยคาฯ โอฆา วิย เวทิตพฺพา อตฺถโต กามโยคาทิภาวโตฯ

วิสํโยเชนฺตีติ ปฏิปนฺนํ ปุคฺคลํ กามโยคาทิโต วิโยเชนฺติฯ สํกิเลสกรณํ โยชนํ โยโค, คนฺถิกรณํ (คนฺถกรณํ ธ. ส. มูลฏี. 20-25), สงฺขลิกจกฺกลิกานํ วิย ปฏิพทฺธตากรณํ วา คนฺถนํ คนฺโถ, อยํ เอเตสํ วิเสโสฯ ปลิพุนฺธตีติ นิสฺสริตุํ อปฺปทานวเสน น มุญฺเจติ วิพนฺธติฯ อิทเมวาติ อตฺตโน ยถาอุปฏฺฐิตํ สสฺสตวาทาทิกํ วทติฯ สจฺจนฺติ ภูตํฯ

ภุสํ , ทฬฺหญฺจ อารมฺมณํ อาทียติ เอเตหีติ อุปาทานานิฯ ยํ ปน เตสํ ตถาคหณํ, ตมฺปิ อตฺถโต อาทานเมวาติ อาห ‘‘อุปาทานานีติ อาทานคฺคหณานี’’ติฯ คหณฏฺเฐนาติ กามนวเสน ทฬฺหํ คหณฏฺเฐนฯ ปุน คหณฏฺเฐนาติ มิจฺฉาภินิวิสนวเสน ทฬฺหํ คหณฏฺเฐนฯ อิมินาติ อิมินา สีลวตาทินาฯ สุทฺธีติ สํสารสุทฺธิฯ เอเตนาติ เอเตน ทิฏฺฐิคาเหนฯ ‘‘อตฺตา’’ติ ปญฺญาเปนฺโต วทติ เจว อภินิเวสนวเสน อุปาทิยติ จฯ

ยวนฺติ ตาหิ สตฺตา อมิสฺสิตาปิ สมานชาติตาย มิสฺสิตา วิย โหนฺตีติ โยนิโย, ตา ปน อตฺถโต อณฺฑาทิอุปฺปตฺติฏฺฐานวิสิฏฺฐา ขนฺธานํ ภาคโส ปวตฺติวิเสสาติ อาห ‘‘โยนิโยติ โกฏฺฐาสา’’ติฯ สยนสฺมินฺติ ปุปฺผสนฺถราทิสยนสฺมิํฯ ตตฺถ วา เต สยิตา ชายนฺตีติ สยนคฺคหณํฯ ตยิทํ มนุสฺสานํ, ภุมฺมเทวานญฺจ วเสน คเหตพฺพํฯ ปูติมจฺฉาทีสุ กิมโย นิพฺพตฺตนฺติฯ อุปปติตา วิยาติ อุปปชฺชวเสน ปติตา วิยฯ พาหิรปจฺจยนิรเปกฺขตาย วา อุปปตเน สาธุการิโน โอปปาติโน, เต เอว อิธ ‘‘โอปปาติกา’’ติ วุตฺตาฯ เทวมนุสฺเสสูติ เอตฺถ เย เทเว สนฺธาย เทวคฺคหณํ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘ภุมฺมเทเวสู’’ติ อาหฯ

อตฺตโน สติสมฺโมเสน อาหารปฺปโยเคน มรณโต ‘‘ปฐโม ขิฑฺฑาปโทสิกวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ อตฺตโน ปรสฺส จ มโนปโทสวเสน มรณโต ‘‘ตติโย มโนปโทสิกวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เนว อตฺตสญฺเจตนาย มรนฺติ, น ปรสญฺเจตนาย เกวลํ ปุญฺญกฺขเยเนว มรณโต, ตสฺมา จตุตฺโถ…เป.… เวทิตพฺโพฯ

ทกฺขิณาวิสุทฺธาทิจตุกฺกวณฺณนา

[313] ทานสงฺขาตา ทกฺขิณา, น เทยฺยธมฺมสงฺขาตาฯ วิสุชฺฌนา มหาชุติกตา, สา ปน มหาผลตาย เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘มหปฺผลา โหนฺตี’’ติฯ

อนริยานนฺติ อสาธูนํฯ เต ปน นิหีนาจารา โหนฺตีติ อาห ‘‘ลามกาน’’นฺติฯ โวหาราติ สพฺโพหารา อภิลาปา วา, อตฺถโต ตถาปวตฺตา เจตนาฯ เตนาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ