3. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา

อตฺตทีปสรณตาวณฺณนา

[80] อุตฺตานํ วุจฺจติ ปากฏํ, ตปฺปฏิกฺเขเปน อนุตฺตานํ อปากฏํ, ปฏิจฺฉนฺนํ, อปจุรํ, ทุวิญฺเญยฺยญฺจฯ อนุตฺตานานํ ปทานํ วณฺณนา อนุตฺตานปทวณฺณนาฯ อุตฺตานปทวณฺณนาย ปโยชนาภาวโต อนุตฺตานคฺคหณํฯ ‘‘มาตุลา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนาโม เอโก รุกฺโข, ตสฺสา อาสนฺนปฺปเทเส มาปิตตฺตา นครมฺปิ ‘‘มาตุลา’’ ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มาตุลายนฺติ เอวํ นามเก นคเร’’ติฯ อวิทูเรติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเรฯ

กามญฺเจตฺถ สุตฺเต ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ราชา ทฬฺหเนมิ นาม อโหสี’’ติอาทินา อตีตวํสทีปิกา กถา อาทิโต ปฏฺฐาย อาคตา, ‘‘อฑฺฒเตยฺยวสฺสสตายุกานํ มนุสฺสานํ วสฺสสตายุกา ปุตฺตา ภวิสฺสนฺตี’’ติอาทินา ปน สวิเสสํ อนาคตตฺถปฏิสํยุตฺตา กถา อาคตาติ วุตฺตํ ‘‘อนาคตวํสทีปิกาย สุตฺตนฺตกถายา’’ติฯ อนาคตตฺถทีปนญฺหิ อจฺฉริยํ, ตตฺถาปิ อนาคตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิปตฺติกิตฺตนํ อจฺฉริยตมํฯ สมาคเมนาติ สนฺนิปาเตนฯ

‘‘ภตฺตคฺคํ อมนาป’’นฺติอาทิ เกวลํ เตสํ ปริวิตกฺกมตฺตํฯ อมนาปนฺติ อมนุญฺญํฯ พุทฺเธสุ กโต อปฺปโกปิ อปราโธ อปฺปโก กาโร วิย ครุตรวิปาโกติ อาห ‘‘พุทฺเธหิ สทฺธิํ…เป.… สทิสํ โหตี’’ติฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ มาตุลนครสฺส สมีเป, ตสฺสํ วา ปริสายํฯ

อตฺตทีปาติ เอตฺถ กามํ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตาติ สสนฺตาโน ‘‘อตฺตา’’ติ วุจฺจติ, หิตสุเขสิภาเวน ปน อตฺตนิพฺพิเสสตฺตา ธมฺโม อิธ ‘‘อตฺตา’’ติ อธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘อตฺตา นาม โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม’’ติฯ ทฺวิธา อาโป คโต เอตฺถาติ ทีโป, โอเฆน อนชฺโฌตฺถโต ภูมิภาโคฯ อิธ ปน กาโมฆาทีหิ อนชฺโฌตฺถรณียตฺตา ทีโป วิยาติ ทีโป, อตฺตา ทีโป ปติฏฺฐา เอเตสนฺติ อตฺตทีปาฯ เตนาห ‘‘อตฺตานํ ทีป’’นฺติอาทิฯ ทีปภาโว เจตฺถ ปฏิสรณตาติ อาห ‘‘อิทํ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ อญฺญสรณปฏิกฺเขปวจนนฺติ อญฺญสรณภาวปฏิกฺเขปวจนํฯ

อิทญฺหิ น อญฺญํ สรณํ กตฺวา วิหรณสฺเสว ปฏิกฺเขปวจนํ, อถ โข อญฺญสฺส สรณสภาวสฺเสว ปฏิกฺเขปวจนํ ตปฺปฏิกฺเขเป จ เตน อิตรสฺสาปิ ปฏิกฺเขปสิทฺธิโตฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ สุตฺตนฺตเรน สาเธตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิฯ ยทิ เอตฺถ ปากติโก อตฺตา อิจฺฉิโต, กถํ ตสฺส ทีปสรณภาโว, ตสฺมา อธิปฺปายิโก เอตฺถ อตฺตา ภเวยฺยาติ ปุจฺฉติ ‘‘โก ปเนตฺถ อตฺตา นามา’’ติฯ อิตโร ยถาธิปฺเปตํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม’’ติฯ ทุติยวาโรปิ ปฐมวารสฺเสว ปริยายภาเวน เทสิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

โคจเรติ ภิกฺขูนํ โคจรฏฺฐานภูเตฯ เตนาห ‘‘จริตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน’’ติฯ สเกติ กถํ ปนายํ ภิกฺขูนํ สโกติ อาห ‘‘เปตฺติเก วิสเย’’ติฯ ปิติโต สมฺมาสมฺพุทฺธโต อาคตตฺตา ‘‘อยํ ตุมฺหากํ โคจโร’’ติ เตน อุทฺทิฏฺฐตฺตา เปตฺติเก วิสเยติฯ จรนฺตนฺติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติ, จรนฺตานนฺติ จ อตฺโถ, เตนายํ วิภตฺติวิปลฺลาเสนปิ วจนวิปลฺลาเสนปีติ ทสฺเสติฯ กิเลสมารสฺส โอตาราลาเภเนว อิตรมารานมฺปิ โอตาราลาโภ เวทิตพฺโพฯ อยํ ปนตฺโถติ โคจเร จรณํ สนฺธายาห, วตฺถุ ปน พฺยติเรกมุเขน อาคตํฯ

สกุเณ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, มหาเสนสกุโณฯ อชฺฌปฺปตฺตาติ อภิภวนวเสน ปตฺตา อุปคตาฯ น มฺยายนฺติ เม อยํ สกุณคฺฆิ นาลํ อภวิสฺสฯ นงฺคลกฏฺฐกรณนฺติ นงฺคเลน กสิตปฺปเทโสฯ เลฑฺฑุฏฺฐานนฺติ เลฑฺฑูนํ อุฏฺฐปิตฏฺฐานํฯ สเก พเลติ อตฺตโน พลเหตุฯ อปตฺถทฺธาติ อวคาฬฺหตฺถมฺภา สญฺชาตตฺถมฺภาฯ อสฺสรมานาติ อวฺหายนฺตีฯ

มหนฺตํ เลฑฺฑุนฺติ นงฺคเลน ภินฺนฏฺฐาเน สุกฺขตาย ติขิณสิงฺคอโยฆนสทิสํ มหนฺตํ เลฑฺฑุํฯ อภิรุหิตฺวาติ ตสฺส อโธภาเคน อตฺตนา ปวิสิตฺวา นิลีนโยคฺคปฺปเทสํ สลฺลกฺเขตฺวา ตสฺสุปริ จงฺกมนฺโต อสฺสรมาโน อฏฺฐาสิฯ ‘‘เอหิ โข’’ติอาทิ ตสฺส อสฺสรมานาการทสฺสนํฯ สนฺนยฺหาติ วาตคฺคหณวเสน อุโภ ปกฺเข สมํ ฐเปตฺวาฯ ปจฺจุปาทีติ ปาวิสิฯ

ตตฺเถวาติ ยตฺถ ปุพฺเพ ลาโป ฐิโต, ตตฺเถว เลฑฺฑุมฺหิ ฯ อุรนฺติ อตฺตโน อุรปฺปเทสํฯ ปจฺจตาเฬสีติ ปติ อตาเฬสิ สารมฺภวเสน เวเคน คนฺตฺวา ปหรณโต วิธาเรนฺตี ปตาเฬสิฯ อารมฺมณนฺติ ปจฺจยํฯ ‘‘อวสร’’นฺติ เกจิฯ

‘‘กุสลาน’’นฺติ เอวํ ปวตฺตาย เทสนาย โก อนุสนฺธิ? ยถาอนุสนฺธิ เอวฯ อาทิโต หิ ‘‘อตฺตทีปา, ภิกฺขเว, วิหรถา’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.80) เยว อตฺตธมฺมปริยาเยน โลกิยโลกุตฺตรธมฺมา คหิตา, เต เยเวตฺถ กุสลคฺคหเณน คหิตาติฯ อนวชฺชลกฺขณานนฺติ อวชฺชปฏิปกฺขสภาวานํฯ ‘‘อวชฺชรหิตสภาวาน’’นฺติ เกจิฯ ตตฺถ ปุริเม อตฺถวิกปฺเป วิปากธมฺมธมฺมา เอว คหิตา, ทุติเย ปน วิปากธมฺมาปิฯ ยทิ เอวํ, กถํ เตสํ สมาทาย วตฺตนนฺติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘วิปากธมฺมา สีลาทิ วิย สมาทาย วตฺติตพฺพา’’ติฯ สมาทานนฺติ ปน อตฺตโน สนฺตาเน สมฺมา อาทานํ ปจฺจยวเสน ปวตฺติ เยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิปากธมฺมา หิ ปจฺจยวิเสเสหิ สตฺตสนฺตาเน สมฺมเทว อาหิตา อายุอาทิสมฺปตฺติวิเสสภูตา อุปรูปริกุสลวิเสสุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสยา โหนฺตีติ วทนฺติฯ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ เอตฺถ ปุญฺญนฺติ อุตฺตรปทโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปุญฺญผลํ วฑฺฒตี’’ติฯ ปุญฺญผลนฺติ จ เอกเทสสรูเปกเสเสน วุตฺตํ ‘‘ปุญฺญญฺจ ปุญฺญผลญฺจ ปุญฺญผล’’นฺติ อาห ‘‘อุปรูปริ ปุญฺญมฺปิ ปุญฺญวิปาโกปิ เวทิตพฺโพ’’ติฯ

‘‘มาตาปิตูน’’นฺติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ, ตสฺมา อญฺญมฺปิ เอวรูปํ เหตูปนิสฺสยํ กุสลํ ทฏฺฐพฺพํฯ สิเนหวเสนาติ อุปนิสฺสยภูตสฺส สิเนหสฺส วเสน, น สมฺปยุตฺตสฺสฯ น หิ สิเนหสมฺปยุตฺตํ นาม กุสลํ อตฺถิฯ มุทุมทฺทวจิตฺตนฺติ เมตฺตาวเสน อติวิย มทฺทวนฺตํ จิตฺตํฯ ยถา มตฺถกปฺปตฺตํ วฏฺฏคามิกุสลํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาตาปิตูนํ …เป.… มุทุมทฺทวจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ มตฺถกปฺปตฺตเมว วิวฏฺฏคามิกุสลํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร สติ…เป.… โพธิปกฺขิยธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ ตทญฺเญปิ ปน ทานสีลาทิธมฺมา วฏฺฏสฺส อุปนิสฺสยภูตา วฏฺฏคามิกุสลํ วิวฏฺฏสฺส อุปนิสฺสยภูตา วิวฏฺฏคามิกุสลนฺติ เวทิตพฺพาฯ

ปริโยสานนฺติ ผลวิเสสาวหตาย ผลทาย โกฏิ สิขาปฺปตฺติ, เทวโลเก จ ปวตฺติสิริวิภโวติ ปริโยสานํ ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติ วิเสสิตํ, มนุสฺสโลกวเสเนว จายํ เทสนา อาคตาติฯ มคฺคผลนิพฺพานสมฺปตฺติ ปริโยสานนฺติ โยชนาฯ วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส วิปากํ สุตฺตปริโยสาเน ทสฺสิสฺสติ ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สงฺโข นาม ราชา’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.108)ฯ

ทฬฺหเนมิจกฺกวตฺติราชกถาวณฺณนา

[81] อิธาติ อิมสฺมิํ ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมาน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 3.110) สุตฺตเทสนาย อารทฺธฏฺฐาเน วฏฺฏวิวฏฺฏคามิภาเวน สาธารเณ กุสลคฺคหเณฯ ตตฺถ วฏฺฏคามิกุสลานุสนฺธิวเสน ‘‘ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว’’ติ เทสนํ อารภิ, อารภนฺโต จ เทสิยมานมตฺตํ ฯ ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ ภิกฺขูนํ สงฺเขปโต เอวํ ทีเปตฺวา อารภีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํ, ปฐมํ ตถา อทีเปนฺโตปิ ภควา อตฺถโต ทีเปติ วิยาติ อธิปฺปาโยฯ

[82] อีสกมฺปีติ อปฺปมตฺตกมฺปิฯ อวสกฺกิตนฺติ โอคตภฏฺฐํฯ เนมิอภิมุขนฺติ เนมิปฺปเทสสฺส สมฺมุขาฯ พนฺธิํสุ จกฺกรตนสฺส โอสกฺกิตาโนสกฺกิตภาวํ ชานิตุํฯ ตเทตนฺติ ยถาวุตฺตฏฺฐานา จวนํฯ อติพลวโทเสติ รญฺโญ พลวติ อนตฺเถ อุปฏฺฐิเต สติฯ

อปฺปมตฺโตติ รญฺโญ อาณาย ปมาทํ อกโรนฺโตฯ

เอกสมุทฺทปริยนฺตเมวาติ ชมฺพุทีปเมว สนฺธาย วทติฯ โส อุตฺตรโต อสฺสกณฺณปพฺพเตน ปริจฺฉินฺนํ หุตฺวา อตฺตานํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตเอกสมุทฺทปริยนฺโตฯ ปุญฺญิทฺธิวเสนาติ จกฺกวตฺติภาวาวหาย ปุญฺญิทฺธิยา วเสนฯ

[83] เอวํ กตฺวาติ กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวาฯ สุกตํ กมฺมนฺติ ทสกุสลกมฺมปถเมว วทติฯ

‘‘ทสวิธํ, ทฺวาทสวิธ’’นฺติ จ วุตฺตวิภาโค ปรโต อาคมิสฺสติฯ ปูเรนฺเตเนวาติ ปูเรตฺวา ฐิเตเนวฯ นิทฺโทเสติ จกฺกวตฺติวตฺตสฺส ปฏิปกฺขภูตานํ โทสานํ อปคมเน นิทฺโทเสฯ จกฺกวตฺตีนํ วตฺเตติ จกฺกวตฺติราชูหิ วตฺติตพฺพวตฺเตฯ ภาวินิ ภูเต วิย หิ อุปจาโร ยถา ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติ (สุ. นิ. 410)ฯ อธิคตจกฺกวตฺติภาวาปิ หิ เต ตตฺถ วตฺตนฺเตวาติ ตถา วุตฺตํฯ