ทฺวีสุ สจฺเจสูติ ทฺวีสุ สจฺเจสุ วิสยภูเตสุ , ตานิ จ อุทฺทิสฺส อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปวตฺตมาโน หิ มคฺโค เต อุทฺทิสฺส ปวตฺโต นาม โหตีติฯ ตีณิ ทุกฺขสมุทยมคฺคสจฺจานิฯ กิจฺจวเสนาติ อสมฺมุยฺหนวเสนฯ เอกนฺติ นิโรธสจฺจํฯ อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณกรณวเสนปิ อสมฺมุยฺหนกิจฺจวเสนปิ ตตฺถ ปฏิเวโธ ลพฺภเตวฯ ทฺเว สจฺจานีติ ทุกฺขสมุทยสจฺจานิฯ ทุทฺทสตฺตาติ ทฏฺฐุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ โอฬาริกา หิ ทุกฺขสมุทยา, ติรจฺฉานคตานมฺปิ ทุกฺขํ, อาหาราทีสุ จ อภิลาโส ปากโฏฯ ปีฬนาทิอายูหนาทิวเสนปิ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อิทํ อสฺส การณ’’นฺติ ยาถาวโต ญาเณน โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตานิ คมฺภีรานิฯ ทฺเวติ นิโรธมคฺคสจฺจานิฯ ตานิ สณฺหสุขุมภาวโต สภาเวเนว คมฺภีรตาย ยาถาวโต ญาเณน ทุโรคาหตฺตา ‘‘ทุทฺทสานี’’ติฯ

โสตาปตฺติยงฺคาทิจตุกฺกวณฺณนา

[311] โสโต นาม อริยโสโต ปุริมปทโลเปน, ตสฺส อาทิโต สพฺพปฐมํ ปชฺชนํ โสตาปตฺติ, ปฐมมคฺคปฏิลาโภฯ ตสฺส องฺคานิ อธิคมูปายภูตานิ การณานิ โสตาปตฺติยงฺคานิฯ เตนาห ‘‘โสตา…เป.… อตฺโถ’’ติฯ สนฺตกายกมฺมาทิตาย สนฺตธมฺมสมนฺนาคมโต, สนฺตธมฺมปเวทนโต จ สนฺโต ปุริสาติ สปฺปุริสาฯ ตตฺถ เยสํ วเสน จตุสจฺจสมฺปฏิเวธาวหํ สทฺธมฺมสฺสวนํ ลพฺภติ, เต เอว ทสฺเสนฺโต ‘‘พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสาน’’นฺติ อาห ฯ สนฺโต สตํ วา ธมฺโมติ สทฺธมฺโมฯ โส หิ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน อปายทุกฺเข, สํสารทุกฺเข จ อปตนฺเต ธาเรตีติ เอวมาทิ คุณาติสยโยควเสน สนฺโต สํวิชฺชมาโน, ปสตฺโถ, สุนฺทโร วา ธมฺโม, สตํ วา อริยานํ ธมฺโม, เตสํ วา ตพฺภาวสาธโก ธมฺโมติ สทฺธมฺโม, ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 5.73) วุตฺตา ปริยตฺติฯ สา ปน มหาวิสยตาย น สพฺพา สพฺพสฺส วิเสสาวหาติ ตสฺส ตสฺส อนุจฺฉวิกเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สปฺปายสฺส เตปิฏกธมฺมสฺส สวน’’นฺติฯ โยนิโสมนสิกาโร เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยาติ วิปสฺสนานุโยคสฺสฯ

อเวจฺจปฺปสาเทนาติ สจฺจสมฺปฏิเวธวเสน พุทฺธาทีนํ คุเณ ญตฺวา อุปฺปนฺนปฺปสาเทน, โส ปน ปสาโท เทวาทีสุ เกนจิปิ อกมฺปิยตาย นิจฺจโลติ อาห ‘‘อจลปฺปสาเทนา’’ติฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ จตุกฺกตฺตเย อาหารจตุกฺเกฯ ลูขปณีตวตฺถุวเสนาติ โอทนกุมฺมาสาทิกสฺส ลูขสฺส เจว ปณีตสฺส จ วตฺถุโน วเสนฯ สา ปนายํ อาหารสฺส โอฬาริกสุขุมตา ‘‘กุมฺภิลานํ อาหารํ อุปาทาย โมรานํ อาหาโร สุขุโม’’ติอาทินา (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.11) อฏฺฐกถายํ วิตฺถารโต อาคตา เอวฯ

อารมฺมณฏฺฐิติวเสนาติ อารมฺมณสงฺขาตสฺส ปวตฺติปจฺจยฏฺฐานสฺส วเสนฯ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐิติ, อารมฺมณเมว ฐิติ อารมฺมณฏฺฐิติฯ เตเนวาห ‘‘รูปารมฺมณ’’นฺติอาทิฯ อารมฺมณตฺโถ เจตฺถ อุปตฺถมฺภนตฺโถ เวทิตพฺโพ, น วิสยลกฺขโณวฯ อุปตฺถมฺภนภูตํ รูปํ อุเปตีติ รูปูปายํฯ เตนาห ‘‘รูปํ อุปคตํ หุตฺวา’’ติอาทิฯ รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺฐติ เตน วินา อปฺปวตฺตนโตฯ ตนฺติ รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ฐานปฺปวตฺตนํฯ เอตนฺติ ‘‘รูปูปาย’’นฺติ เอตํ วจนํฯ รูปกฺขนฺโธ โคจโร ปวตฺติฏฺฐานํ ปจฺจโย เอตสฺสาติ รูปกฺขนฺธโคจรํ รูปํ สหการีการณภาเวน ปติฏฺฐา เอตสฺสาติ รูปปฺปติฏฺฐํฯ อิติ ตีหิ ปเทหิ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ ปติ รูปกฺขนฺธสฺส สหการีการณภาโวเยเวตฺถ วุตฺโตฯ อุปสิตฺตํ วิย อุปสิตฺตํ, ยถา พฺยญฺชเนหิ อุปสิตฺตํ สิเนหิตํ โอทนํ รุจิตํ, ปริณามโยคฺยญฺจ, เอวํ นนฺทิยา อุปสิตฺตํ สิเนหิตํ กมฺมวิญฺญาณํ อภิรุจิตํ หุตฺวา วิปากโยคฺยํ โหตีติฯ อิตรนฺติ โทสสหคตาทิอกุสลํ, กุสลญฺจ อุปนิสฺสยโกฏิยา อุปสิตฺตํ หุตฺวาติ โยชนาฯ เอวํ ปวตฺตมานนฺติ เอวํ รูปูปายนฺติ เทสนาภาเวน ปวตฺตมานํฯ วิปากธมฺมตาย วุทฺธิํ…เป.… อาปชฺชติฯ ตตฺถาปิ นิปฺปริยายผลนิพฺพตฺตนวเสน วุทฺธิํ, ปริยายผลนิพฺพตฺตนวเสน วิรุฬฺหิํ, นิสฺสนฺทผลนิพฺพตฺตนวเสน เวปุลฺลํฯ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียผลนิพฺพตฺตเนน วา วุทฺธิํ, อุปปชฺชเวทนียผลนิพฺพตฺตนวเสน วิรุฬฺหิํ, อปราปริยายผลนิพฺพตฺตนวเสน เวปุลฺลํ อาปชฺชตีติ โยชนาฯ เอกนฺตโต เวทนุปายาทิวเสน ปตฺติ นาม อรูปภเว เยวาติ อาห ‘‘อิเมหิ ปนา’’ติอาทิฯ เอวญฺจ กตฺวา ปาฬิยํ กตํ วา-สทฺทคฺคหณญฺจ สมตฺถิตํ โหติฯ ‘‘รูปูปาย’’นฺติอาทินา ยถา อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส อุปนิสฺสยภูตา รูปาทโย คยฺหนฺติ, เอวํ เตน นิพฺพตฺเตตพฺพาปิ เต คยฺหนฺตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘จตุกฺกวเสน…เป.… น วุตฺต’’นฺติ อาหฯ

วิปาโกปิ หิ ธมฺโม วิปากธมฺมวิญฺญาณํ อุปคตํ นาม โหติ ตถา นนฺทิยา อุปสิตฺตตฺตาฯ เตนาห ‘‘นนฺทูปเสจน’’นฺติฯ วิตฺถาริตาเนว สิงฺคาลสุตฺเตฯ

ภวติ เอเตน อาโรคฺยนฺติ ภโว, คิลานปจฺจโยฯ ปริวุทฺโธ ภโว อภโวฯ วุทฺธิอตฺโถ หิ อยํ อกาโร ยถา ‘‘สํวราสํวโร, (ปารา. ปฐมมหาสงฺคีติกถา; ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา) ผลาผลํ’’ติ จ ฯ เตลมธุผาณิตาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน สปฺปินวนีตานํ คหณํ, เตลาทีนํ คหณญฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํฯ สพฺพสฺสาปิ คิลานปจฺจยสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา ภวาภโวติ ขุทฺทโก เจว มหนฺโต จ อุปปตฺติภโว เวทิตพฺโพฯ เอวญฺจ สติ ‘‘อิเมสํ ปนา’’ติอาทิวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ ภวูปปตฺติปหานตฺโถ หิ วิเสสโต จตุตฺถอริยวํโสฯ ตณฺหุปฺปาทานนฺติ ตณฺหุปฺปตฺตีนํ, จีวราทิเหตุ อุปฺปชฺชนกตณฺหานนฺติ อตฺโถฯ ปธานกรณกาเลติ ภาวนานุโยคกฺขเณฯ สีตาทีนิ น ขมตีติ ภาวนาย ปุพฺพภาคกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ขมตีติ สหติ อภิภวติฯ วิตกฺกสมนนฺติ นิทสฺสนมตฺตํฯ สพฺเพสมฺปิ กิเลสานํ สมนวเสน ปวตฺตา ปฏิปทาฯ

สมาธิฌานาทิเภโท ธมฺโม ปชฺชติ ปฏิปชฺชียติ เอเตนาติ ธมฺมปทํฯ อนภิชฺฌาว ธมฺมปทํ อนภิชฺฌาธมฺมปทํฯ อยํ ตาว อโลภปกฺเข นโย, อิตรปกฺเข ปน อนภิชฺฌาปธาโน ธมฺมโกฏฺฐาโส อนภิชฺฌาธมฺมปทํฯ อโกโปติ อโทโส, เมตฺตาติ อตฺโถฯ สุปฺปฏฺฐิตสตีติ กายาทีสุ สมฺมเทว อุปฏฺฐิตา สติฯ สติสีเสนาติ สติปธานมุเขนฯ สมาธิปธานตฺตา ฌานานํ ‘‘สมาปตฺติ วา’’ติ วุตฺตํฯ กามํ สวิญฺญาณกอสุเภปิ ฌานภาวนา อโลภปฺปธานา โหติ กายสฺส ชิคุจฺฉเนน, ปฏิกฺกูลาการคฺคหณวเสน จ ปวตฺตนโต, สตฺตวิธอุคฺคหโกสลฺลาทิวเสน ปนสฺสา ปวตฺติ สติปธานาติ ตติยธมฺมปเทเนว นํ สงฺคณฺหิตุกาโม ‘‘ทส อสุภวเสน วา’’ติ อาหฯ หิตูปสํหาราทิวเสน ปวตฺตนโต พฺรหฺมวิหารภาวนา พฺยาปาทวิโรธินี อพฺยาปาทปฺปธานาติ อาห ‘‘จตุพฺรหฺม…เป.… ธมฺมปท’’นฺติฯ ตตฺถ อธิคตานิ ฌานาทีนีติ โยชนาฯ

คมนาทิโต อาหารสฺส ปฏิกฺกูลภาวสลฺลกฺขณํ สญฺญาย ถิรภาเวเนว โหติ ตสฺสา ถิรสญฺญาปทฏฺฐานตฺตาติ อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญาปิ ตติยธมฺมปเท เอว สงฺคหํ คตาฯ อารุปฺปสมาธิอภิญฺญานํ อธิฏฺฐานภาวโต กสิณภาวนา, สตฺตวิธโพชฺฌงฺควิชฺชาวิมุตฺติปาริปูริเหตุโต อานาปาเนสุ ปฐมอานาปานภาวนา วิเสสโต สมาธิปธานาติ สา จตุตฺถธมฺมปเทน สงฺคหิตาฯ จตุธาตุววตฺถานวเสน อธิคตานิปิ เอตฺเถว สงฺคเหตพฺพานิ สิยุํ, ปญฺญาปธานตาย ปน น สงฺคหิตานิฯ

ธมฺมสมาทาเนสุ ปฐมํ อเจลกปฏิปทา เอตรหิ จ ทุกฺขภาวโต, อนาคเตปิ อปายทุกฺขวฏฺฏทุกฺขาวหโตฯ อเจลกปฏิปทาติ จ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ ฉนฺนปริพฺพาชกานมฺปิ อุภยทุกฺขาวหปฏิปตฺติทสฺสนโตฯ ทุติยํ…เป.… พฺรหฺมจริยจรณํ เอตรหิ สติปิ ทุกฺเข อายติํ สุขาวหตฺตาฯ กาเมสุ ปาตพฺยตา ยถากามํ กามปริโภโคฯ อลภมานสฺสาปีติ ปิ-สทฺเทน โก ปน วาโท ลภมานสฺสาติ ทสฺเสติฯ

ทุสฺสีลฺยาทิปาปธมฺมานํ ขมฺภนํ ปฏิพนฺธนํ ขนฺธฏฺโฐ, โส ปน สีลาทิ เอวาติ อาห ‘‘คุณฏฺโฐ ขนฺธฏฺโฐ’’ติฯ คุณวิสยตาย ขนฺธ-สทฺทสฺส คุณตฺถตา เวทิตพฺพาฯ วิมุตฺติกฺขนฺโธติ ปฏิปกฺขโต สุฏฺฐุ วิมุตฺตา คุณธมฺมา อธิปฺเปตา, น อวิมุตฺตา, นาปิ วิมุจฺจมานาติ เตหิ สห เทสนํ อารุฬฺหา สีลกฺขนฺธาทโยปิ ตโยติ อาห ‘‘ผลสีลํ อธิปฺเปตํ, จตูสุปิ ฐาเนสุ ผลเมว วุตฺต’’นฺติ จฯ เอเตเนว เจตฺถ วิมุตฺติกฺขนฺโธติ ผลปริยาปนฺนา สมฺมาสงฺกปฺปวายามสติโย อธิปฺเปตาติ เวทิตพฺพํฯ

อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ตตฺถ ถิรภาเวน ปวตฺตนโต, เอเตเนว อหิริกอโนตฺตปฺปานมฺปิ สวิสเย พลฏฺโฐ สิทฺโธ เวทิตพฺโพฯ น หิ เตสํ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยฏฺโฐ เอกนฺติโกฯ หิโรตฺตปฺปานญฺหิ อกมฺปิยฏฺโฐ สาติสโย กุสลธมฺมานํ มหาพลภาวโต, อกุสลานญฺจ ทุพฺพลภาวโตฯ เตนาห ภควา ‘‘อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา’’ติ (สุ. นิ. 776; มหานิ. 5; เนตฺติ. ปฏินิทฺเทสวาเร 5) โพธิปกฺขิยธมฺมวเสนายํ เทสนาติ ‘‘สมถวิปสฺสนามคฺควเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

อธีติ อุปสคฺคมตฺตํ, น ‘‘อธิจิตฺต’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 185) วิย อธิการาทิอตฺถํฯ

กรณาธิกรณภาวสาธนวเสน อธิฏฺฐาน-สทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตน วา’’ติอาทิมาหฯ เตน อธิฏฺฐาเนน ติฏฺฐนฺติ อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติยํ คุณาธิกา ปุริสา, เต เอว ตตฺถ อธิฏฺฐาเน ติฏฺฐนฺติ สมฺมาปตฺติยา, ฐานเมว อธิฏฺฐานเมว สมฺมาปฏิปตฺติยนฺติ โยชนาฯ ปฐเมน อธิฏฺฐาเนนฯ อคฺคผลปญฺญาติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโสยํฯ กิเลสูปสโมติ กิเลสานํ อจฺจนฺตวูปสโม ฯ ปฐเมน นเยน อธิฏฺฐานานิ เอกเทสโตว คหิตานิ, น นิปฺปเทสโตติ นิปฺปเทสโตว ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐเมน จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อาทิํ กตฺวา’’ติ เอเตน ฌานาภิญฺญาปญฺญญฺเจว มคฺคปญฺญญฺจ สงฺคณฺหาติฯ วจีสจฺจํ อาทิํ กตฺวาติ อาทิ-สทฺเทน วิรติสจฺจํ สงฺคณฺหาติฯ ตติเยน อาทิ-สทฺเทน กิเลสานํ วีติกฺกมปริจฺจาคํ, ปริยุฏฺฐานปริจฺจาคํ, เหฏฺฐิมมคฺเคหิ อนุสยปริจฺจาคญฺจ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘วิกฺขมฺภิเต กิเลเส’’ติ เอเตน สมาปตฺตีหิ กิเลสานํ วิกฺขมฺภนวเสน วูปสมํ วตฺวา อาทิ-สทฺเทน เหฏฺฐิมมคฺเคหิ กาตพฺพํ เตสํ สมุจฺเฉทวเสน วูปสมํ สงฺคณฺหาติฯ อรหตฺตผลปญฺญา กถิตา อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสโตว, อญฺญถา วจีสจฺจาทีนมฺปิ คหณํ สิยาฯ นิพฺพานญฺจ อสมฺโมสธมฺมตาย อุตฺตมฏฺเฐน สจฺจํ, สพฺพสํกิเลสปริจฺจาคนิมิตฺตตาย จาโค, สพฺพสงฺขารูปสมภาวโต อุปสโมติ จ วิเสสโต วตฺตพฺพตํ อรหตีติ เถรสฺส อธิปฺปาโยฯ ปกฏฺฐชานนผลตาย ปญฺญา, อนวเสสโต กิเลสานญฺจชนฺเต จ วูปสนฺเต จ อุปฺปนฺนตฺตา จาโค, อุปสโมติ จ วิเสสโต อคฺคผลญาณํ วุจฺจตีติ เถโร อาห ‘‘เสเสหิ อรหตฺตผลปญฺญา กถิตา’’ติฯ

ปญฺหพฺยากรณาทิจตุกฺกวณฺณนา

[312] กาฬกนฺติ มลีนํ, จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปเนตฺถ กมฺมปถปฺปตฺตเมว อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ทสอกุสลกมฺมปถกมฺม’’นฺติฯ กณฺหาภิชาติเหตุโต วา กณฺหํฯ เตนาห ‘‘กณฺหวิปาก’’นฺติฯ อปายูปตฺติ, มนุสฺเสสุ จ โทภคฺคิยํ กณฺหวิปาโกฯ อยํ ตสฺส ตมภาโว วุตฺโตฯ นิพฺพตฺตนโตติ นิพฺพตฺตาปนโตฯ ปณฺฑรนฺติ โอทาตํ, จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณนฺติ อตฺโถฯ สุกฺกาภิชาติเหตุโต วา สุกฺกํฯ เตนาห ‘‘สุกฺกวิปาก’’นฺติฯ สคฺคูปปตฺติ, มนุสฺเสสุ โสภคฺคิยญฺจ สุกฺกวิปาโกฯ อยํ ตสฺส โชติภาโว วุตฺโตฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ปน ‘‘สคฺเค นิพฺพตฺตนโต’’ติ วุตฺตํ, นิพฺพตฺตาปนโตติ อตฺโถฯ มิสฺสกกมฺมนฺติ กาเลน กณฺหํ, กาเลน สุกฺกนฺติ เอวํ มิสฺสกวเสน กตกมฺมํฯ ‘‘สุขทุกฺขวิปาก’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ สุขทุกฺขานํ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘มิสฺสกกมฺมญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กมฺมสฺส กณฺหสุกฺกสมญฺญา กณฺหสุกฺกาภิชาติเหตุตายาติ อปจยคามิตาย ตทุภยวิทฺธํสกสฺส กมฺมกฺขยกรกมฺมสฺส อิธ สุกฺกปริยาโยปิ น อิจฺฉิโตติ อาห ‘‘อุภย…เป.… อยเมตฺถ อตฺโถ’’ติฯ ตตฺถ อุภยวิปากสฺสาติ ยถาธิคตสฺส อุภยวิปากสฺสฯ สมฺปตฺติภวปริยาปนฺโน หิ วิปาโก อิธ ‘‘สุกฺกวิปาโก’’ติ อธิปฺเปโต, น อจฺจนฺตปริสุทฺโธ อริยผลวิปาโกฯ

ปุพฺเพนิวาโส สตฺตานํ จุตูปปาโต จ ปจฺจกฺขกรเณน สจฺฉิกาตพฺพา; อิตเร ปฏิลาเภน อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปจฺจกฺขกรเณน จ สจฺฉิกาตพฺพาฯ นนุ จ ปจฺจเวกฺขณาเปตฺถ ปจฺจกฺขโต ปวตฺตตีติ? สจฺจํ ปจฺจกฺขโต ปวตฺตติ สรูปทสฺสนโต, น ปน ปจฺจกฺขกรณวเสน ปวตฺตติ ปจฺจกฺขการีนํ ปิฏฺฐิวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘กาเยนา’’ติอาทิฯ

โอหนนฺตีติ เหฏฺฐา กตฺวา หนนฺติ คเมนฺติฯ ตถาภูตา จ อโธ สีเทนฺติ นามาติ อาห ‘‘โอสีทาเปนฺตี’’ติฯ กามนฏฺเฐน กาโม จ โส ยถาวุตฺเตนตฺเถน โอโฆ จาติ, กาเมสุ โอโฆติ วา กาโมโฆฯ ภโวโฆ นาม ภวราโคติ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปารูปภเวสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปฐโม อุปปตฺติภเวสุ ราโค, ทุติโย กมฺมภเวสุ, ตติโย ภวทิฏฺฐิสหคโตฯ ยถา รญฺชนฏฺเฐน ราโค, เอวํ โอหนฏฺเฐน ‘‘โอโฆ’’ติ วุตฺโตฯ

โยเชนฺตีติ กมฺมํ วิปาเกน, ภวาทิํ ภวนฺตราทีหิ ทุกฺเข สตฺเต โยเชนฺติ ฆฏฺเฏนฺตีติ โยคาฯ โอฆา วิย เวทิตพฺพา อตฺถโต กามโยคาทิภาวโตฯ

วิสํโยเชนฺตีติ ปฏิปนฺนํ ปุคฺคลํ กามโยคาทิโต วิโยเชนฺติฯ สํกิเลสกรณํ โยชนํ โยโค, คนฺถิกรณํ (คนฺถกรณํ ธ. ส. มูลฏี. 20-25), สงฺขลิกจกฺกลิกานํ วิย ปฏิพทฺธตากรณํ วา คนฺถนํ คนฺโถ, อยํ เอเตสํ วิเสโสฯ ปลิพุนฺธตีติ นิสฺสริตุํ อปฺปทานวเสน น มุญฺเจติ วิพนฺธติฯ อิทเมวาติ อตฺตโน ยถาอุปฏฺฐิตํ สสฺสตวาทาทิกํ วทติฯ สจฺจนฺติ ภูตํฯ