นิคฺโรธสฺสปชฺฌายนวณฺณนา

[75] อสฺสาติ สนฺธานสฺส คหปติสฺสฯ กกฺขฬนฺติ ผรุสํฯ ทุราสทวจนนฺติ อวตฺตพฺพวจนํฯ ยสฺมา ผรุสวจนํ ยํ อุทฺทิสฺส ปยุตฺตํ, ตสฺมิํ ขมาปิเต ขมาปกสฺส ปฏิปากติกํ โหติ, ตสฺมา ‘‘อยํ มยี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[76] โพธตฺถาย ธมฺมํ เทเสติ, น อตฺตโน พุทฺธภาวโฆสนตฺถายฯ วาทตฺถายาติ ปรวาทภญฺชนวาทตฺถายฯ ราคาทิสมนตฺถาย ธมฺมํ เทเสติ, น อนฺเตวาสิกมฺยตายฯ โอฆนิตฺถรณตฺถายาติ จตุโรฆนิตฺถรณตฺถาย ธมฺมํ เทเสติ สพฺพโส โอรปาราติณฺณมาวหตฺตา เทสนายฯ สพฺพกิเลสปรินิพฺพานตฺถาย ธมฺมํ เทเสติ กิเลสานํ เลเสนปิ เทสนาย อปรามฏฺฐภาวโตฯ

พฺรหฺมจริยปริโยสานาทิวณฺณนา

[77] อิทํ สพฺพมฺปีติ สตฺตวสฺสโต ปฏฺฐาย ยาว ‘‘สตฺตาห’’นฺติ ปทํ, อิทํ สพฺพมฺปิ วจนํฯ อสโฐ ปน อมายาวี อุชุชาติโก ติกฺขปญฺโญ อุคฺฆฏิตญฺญูติ อธิปฺปาโยฯ โส หิ ตํมุหุตฺเตเนว อรหตฺตํ ปตฺตุํ สกฺขิสฺสตีติฯ วงฺกวงฺโกติ กายวงฺกาทีหิปิ วงฺเกหิ วงฺโก ชิมฺโห กุฏิโลฯ ‘‘สฐํ ปนาหํ อนุสาสิตุํ น สกฺโกมี’’ติ น อิทํ ภควา กิลาสุภาเวเนว วทติ, อถ โข ตสฺส อภาชนภาเวเนวฯ

[78] ปกติยา อาจริโยติ โย เอว ตุมฺหากํ อิโต ปุพฺเพ ปกติยา อาจริโย อโหสิ, โส เอว อิทานิปิ ปุพฺพาจิณฺณวเสน อาจริโย โหตุ, น มยํ ตุมฺเห อนฺเตวาสิเก กาตุกามาติ อธิปฺปาโยฯ น มยํ ตุมฺหากํ อุทฺเทเสน อตฺถิกา, ธมฺมตนฺติ เมว ปน ตุมฺเห ญาเปตุกามมฺหาติ อธิปฺปาโยฯ อาชีวโตติ ชีวิกาย วุตฺติโตฯ อกุสลาติ โกฏฺฐาสํ ปตฺตาติ อกุสลาติ ตํ ตํ โกฏฺฐาสตํเยว อุปคตาฯ กิเลสทรถสมฺปยุตฺตาติ กิเลสทรถสหิตา ตํสมฺพนฺธนโต ฯ ชาติชรามรณานํ หิตาติ ชาติชรามรณิยาฯ สํกิเลโส เอตฺถ อตฺถิ, สํกิเลเส วา นิยุตฺตาติ สํกิเลสิกาฯ โวทานํ วุจฺจติ วิสุทฺธิ, ตสฺส ปจฺจยภูตตฺตา โวทานิยาฯ ตถาภูตา เจเต โวทาเปนฺตีติ อาห ‘‘สตฺเต โวทาเปนฺตี’’ติฯ

สิขาปฺปตฺตา ปญฺญาย ปาริปูริเวปุลฺลตา มคฺคผลวเสเนว อิจฺฉิตพฺพาติ อาห ‘‘มคฺคปญฺญา…เป.… เวปุลฺลต’’นฺติฯ อุโภปิ วา เอตานิ ปาริปูริเวปุลฺลานิฯ ยา หิ ตสฺส ปาริปูรี, สา เอว เวปุลฺลตาติฯ ตโตติ สํกิเลสธมฺมปฺปหานโวทานธมฺมาภิพุทฺธิเหตุฯ

[79] ‘‘ยถา มาเรนา’’ติ นยิทํ นิทสฺสนวเสน วุตฺตํ, อถ โข ตถาภาวกถนเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มาโร กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถาติ มาเรน เตสํ ปริยุฏฺฐานปฺปตฺติโต ปจฺฉา อญฺญาสีติ โยชนาฯ กสฺมา ปน ภควา ปเคว น อญฺญาสีติ? อนาวชฺชิตตฺตาฯ มารํ ปฏิพาหิตฺวาติ มาเรน เตสุ กตํ ปริยุฏฺฐานํ วิธเมตฺวา, น เตสํ สติ ปโยชเน พุทฺธานํ ทุกฺกรํฯ โสติ มคฺคผลุปฺปตฺติเหตุฯ เตสํ ปริพฺพาชกานํฯ

ผุฏฺฐาติ ปริยุฏฺฐานวเสน ผุฏฺฐาฯ ยตฺราติ นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘เยสู’’ติฯ อญฺญาณตฺถนฺติ อาชานนตฺถํ, อุปสคฺคมตฺตญฺเจตฺถ อา-กาโรติ อาห ‘‘ชานนตฺถ’’นฺติ, วีมํสนตฺถนฺติ อตฺโถฯ จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ ‘‘ชานาม ตาวสฺส ธมฺม’’นฺติ อาชานนตฺถํ ‘‘พฺรหฺมจริยํ จริสฺสามา’’ติ เอกสฺมิํ ทิวเส เอกวารมฺปิ เตสํ จิตฺตํ นุปฺปนฺนํฯ สตฺตาโห ปน วุจฺจมาโน เอเตสํ กิํ กริสฺสตีติ โยชนาฯ สตฺตาหํ ปูเรตุนฺติ สตฺตาหํ พฺรหฺมจริยํ ปูเรตุํ, พฺรหฺมจริยวเสน วา สตฺตาหํ ปูเรตุนฺติ อตฺโถฯ ปรวาทภินฺทนนฺติ ปรวาทมทฺทนํฯ สกวาทสมุสฺสาปนนฺติ สกวาทปคฺคณฺหนํฯ วาสนายาติ สจฺจสมฺปฏิเวธวาสนายฯ เนสนฺติ จ ปกรณวเสน วุตฺตํฯ ตทญฺเญสมฺปิ หิ ภควโต สมฺมุขา, ปรมฺปราย จ เทวมนุสฺสานํ สุณนฺตานํ วาสนาย ปจฺจโย เอวาติฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

อุทุมฺพริกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

3. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา

อตฺตทีปสรณตาวณฺณนา

[80] อุตฺตานํ วุจฺจติ ปากฏํ, ตปฺปฏิกฺเขเปน อนุตฺตานํ อปากฏํ, ปฏิจฺฉนฺนํ, อปจุรํ, ทุวิญฺเญยฺยญฺจฯ อนุตฺตานานํ ปทานํ วณฺณนา อนุตฺตานปทวณฺณนาฯ อุตฺตานปทวณฺณนาย ปโยชนาภาวโต อนุตฺตานคฺคหณํฯ ‘‘มาตุลา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนาโม เอโก รุกฺโข, ตสฺสา อาสนฺนปฺปเทเส มาปิตตฺตา นครมฺปิ ‘‘มาตุลา’’ ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มาตุลายนฺติ เอวํ นามเก นคเร’’ติฯ อวิทูเรติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเรฯ

กามญฺเจตฺถ สุตฺเต ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ราชา ทฬฺหเนมิ นาม อโหสี’’ติอาทินา อตีตวํสทีปิกา กถา อาทิโต ปฏฺฐาย อาคตา, ‘‘อฑฺฒเตยฺยวสฺสสตายุกานํ มนุสฺสานํ วสฺสสตายุกา ปุตฺตา ภวิสฺสนฺตี’’ติอาทินา ปน สวิเสสํ อนาคตตฺถปฏิสํยุตฺตา กถา อาคตาติ วุตฺตํ ‘‘อนาคตวํสทีปิกาย สุตฺตนฺตกถายา’’ติฯ อนาคตตฺถทีปนญฺหิ อจฺฉริยํ, ตตฺถาปิ อนาคตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิปตฺติกิตฺตนํ อจฺฉริยตมํฯ สมาคเมนาติ สนฺนิปาเตนฯ

‘‘ภตฺตคฺคํ อมนาป’’นฺติอาทิ เกวลํ เตสํ ปริวิตกฺกมตฺตํฯ อมนาปนฺติ อมนุญฺญํฯ พุทฺเธสุ กโต อปฺปโกปิ อปราโธ อปฺปโก กาโร วิย ครุตรวิปาโกติ อาห ‘‘พุทฺเธหิ สทฺธิํ…เป.… สทิสํ โหตี’’ติฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ มาตุลนครสฺส สมีเป, ตสฺสํ วา ปริสายํฯ

อตฺตทีปาติ เอตฺถ กามํ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตาติ สสนฺตาโน ‘‘อตฺตา’’ติ วุจฺจติ, หิตสุเขสิภาเวน ปน อตฺตนิพฺพิเสสตฺตา ธมฺโม อิธ ‘‘อตฺตา’’ติ อธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘อตฺตา นาม โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม’’ติฯ ทฺวิธา อาโป คโต เอตฺถาติ ทีโป, โอเฆน อนชฺโฌตฺถโต ภูมิภาโคฯ อิธ ปน กาโมฆาทีหิ อนชฺโฌตฺถรณียตฺตา ทีโป วิยาติ ทีโป, อตฺตา ทีโป ปติฏฺฐา เอเตสนฺติ อตฺตทีปาฯ เตนาห ‘‘อตฺตานํ ทีป’’นฺติอาทิฯ ทีปภาโว เจตฺถ ปฏิสรณตาติ อาห ‘‘อิทํ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ อญฺญสรณปฏิกฺเขปวจนนฺติ อญฺญสรณภาวปฏิกฺเขปวจนํฯ