เมนู

ติกวณฺณนา

[305] ธมฺมโต อญฺโญ กตฺตา นตฺถีติ ทสฺเสตุํ กตฺตุสาธนวเสน ‘‘ลุพฺภตีติ โลโภ’’ติ วุตฺตํฯ ลุพฺภติ เตน, ลุพฺภนมตฺตเมตนฺติ กรณภาวสาธนวเสนปิ อตฺโถ ยุชฺชเตวฯ ทุสฺสติ มุยฺหตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อกุสลญฺจ ตํ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน เอกนฺตากุสลภาวโต มูลญฺจ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนโต, น อกุสลภาวสาธนโตฯ น หิ มูลกโต อกุสลานํ อกุสลภาโว, กุสลาทีนญฺจ กุสลาทิภาโวฯ ตถา สติ โมมูหจิตฺตทฺวเย โมหสฺส อกุสลภาโว น สิยาฯ เตสนฺติ โลภาทีนํฯ ‘‘น ลุพฺภตีติ อโลโภ’’ติอาทินา ปฏิปกฺขนเยนฯ

ทุฏฺฐุ จริตานีติ ปจฺจยโต, สมฺปยุตฺตธมฺมโต, ปวตฺติอาการโต จ น สุฏฺฐุ อสมฺมา ปวตฺติตานิฯ วิรูปานีติ พีภจฺฉานิ สมฺปติ, อายติญฺจ อนิฏฺฐรูปตฺตาฯ กาเยนาติ กายทฺวาเรน กรณภูเตนฯ กายโตติ กายทฺวารโตฯ ‘‘สุฏฺฐุ จริตานี’’ติอาทีสุ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺส สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกเม กายสมุฏฺฐานา อาปตฺติ โหติ, ตํ กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํฯ อวีติกฺกโม กายสุจริตนฺติ วาริตฺตสีลสฺส วเสน วทติ, จาริตฺตสีลสฺสปิ วา, ยสฺส อกรเณ อาปตฺติ โหติฯ วจีทุจฺจริตสุจริตนิทฺธารณมฺปิ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ อุภยตฺถ ปญฺญตฺตสฺสาติ กายทฺวาเร, วจีทฺวาเร จ ปญฺญตฺตสฺสฯ สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโมว มโนทุจฺจริตํ มโนทฺวาเร ปญฺญตฺตสฺส สิกฺขาปทสฺส อภาวโต, ตยิทํ ทฺวารทฺวเย อกิริยสมุฏฺฐานาย อาปตฺติยา วเสน เวทิตพฺพํฯ อวีติกฺกโมติ ยถาวุตฺตาย อาปตฺติยา อวีติกฺกโม มโนสุจริตํฯ ‘‘สพฺพสฺสาปิ สิกฺขาปทสฺส อวีติกฺกโม มโนสุจริต’’นฺติ เกจิฯ ตทุภยญฺหิ จาริตฺตสีลํ อุทฺทิสฺสปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ, ตสฺส อวีติกฺกโม สิยา กายสุจริตํ, สิยา วจีสุจริตนฺติฯ

ปาโณ อติปาตียติ เอตายาติ ปาณาติปาโต, ตถาปวตฺตา เจตนา, เอวํ อทินฺนาทานาทโยปีติ อาห ‘‘ปาณาติปาตาทโย ปน ติสฺโส เจตนา’’ติฯ

วจีทฺวาเรปิ อุปฺปนฺนา กายทุจฺจริตํ ทฺวารนฺตเร อุปฺปนฺนสฺสาปิ กมฺมสฺส สนามาปริจฺจาคโต เยภุยฺยวุตฺติยา, ตพฺพหุลวุตฺติยา จฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา –

‘‘ทฺวาเร จรนฺติ กมฺมานิ, น ทฺวารา ทฺวารจาริโน;

ตสฺมา ทฺวาเรหิ กมฺมานิ, อญฺญมญฺญํ ววตฺถิตา’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. กามาวจรกุสลทฺวารกถา);

วจีทุจฺจริตํ กายทฺวาเรปิ วจีทฺวาเรปิ อุปฺปนฺนาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาติ มโนกมฺมภูตาย เจตนาย สมฺปยุตฺตธมฺมาฯ กายวจีกมฺมภูตาย ปน เจตนาย สมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย ตํ ตํ ปกฺขิกา วา โหนฺติ อพฺโพหาริกา วาติฯ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มโนสุจริตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ติวิธสฺส ทุจฺจริตสฺส อกรณวเสน ปวตฺตา ติสฺโส เจตนาปิ วิรติโยปิ กายสุจริตํ กายิกสฺส วีติกฺกมสฺส อกรณวเสน ปวตฺตนโต, กาเยน ปน สิกฺขาปทานํ สมาทิยเน สีลสฺส กายสุจริตภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เอเสว นโย วจีสุจริเตฯ

กามปฏิสํยุตฺโตติ เอตฺถ ทฺเว กามา วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จฯ ตตฺถ วตฺถุกามปกฺเข อารมฺมณกรณวเสน กาเมหิ ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโกฯ กิเลสกามปกฺเข ปน สมฺปโยควเสน กาเมน ปฏิสํยุตฺโตติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต’’ติอาทีสุ สมฺปโยควเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พฺยาปาทวตฺถุปฏิสํยุตฺโตปิ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโตติ คยฺหมาเน อุภยถาปิ โยชนา ลพฺภเตวฯ วิหิํสาปฏิสํยุตฺโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ วิหิํสนฺติ เอตาย สตฺเต, วิหิํสนํ วา เอสา สตฺตานนฺติ วิหิํสา, ตาย ปฏิสํยุตฺโต วิหิํสาปฏิสํยุตฺโตติ เอวํ สทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อปฺปิเย อมนาเป สงฺขาเร อารพฺภ พฺยาปาทวิตกฺกปฺปวตฺติ อฏฺฐานาฆาตวเสน ทีเปตพฺพาฯ พฺยาปาทวิตกฺกสฺส อวธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาว วินาสนา’’ติ วุตฺตํฯ วินาสนํ ปน ปาณาติปาโต เอวาติฯ ‘‘สงฺขาโร’’ หิ ทุกฺขาเปตพฺโพ นาม นตฺถี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เย ‘‘ทุกฺขาเปตพฺพา’’ติ อิจฺฉิตา สตฺตสญฺญิตา, เตปิ อตฺถโต สงฺขารา เอวาติ? สจฺจเมตํ, เย ปน อินฺทฺริยพทฺธา สวิญฺญาณกตาย ทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, ตสฺมา เต วิหิํสาวิตกฺกสฺส วิสยา อิจฺฉิตา สตฺตสญฺญิตาฯ

เย ปน น ทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ วุตฺตลกฺขณาโยคโต, เต สนฺธาย ‘‘วิหิํสาวิตกฺโก สงฺขาเรสุ นุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ, ยถา จ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเม สตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เนกฺขมฺมํ วุจฺจติ โลภโต นิกฺขนฺตตฺตา อโลโภ, นีวรเณหิ นิกฺขนฺตตฺตาปิ ปฐมชฺฌานํ, สพฺพากุสเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา สพฺโพ กุสโล ธมฺโม, สพฺพสงฺขเตหิ ปน นิกฺขนฺตตฺตา, นิพฺพานํฯ อุปนิสฺสยโต, สมฺปโยคโต, อารมฺมณกรณโต จ เนกฺขมฺเมน ปฏิสํยุตฺโตติ เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโตฯ เนกฺขมฺมวิตกฺโก สมฺมาสงฺกปฺโปฯ อิทานิ ตํ ภูมิวิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘โส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสุภปุพฺพภาเคติ อสุภชฺฌานสฺส ปุพฺพภาเคฯ อสุภคฺคหณญฺเจตฺถ กามวิตกฺกสฺส อุชุวิปจฺจนีกทสฺสนตฺถํ กตํฯ กามวิตกฺกปฏิปกฺโข หิ เนกฺขมฺมวิตกฺโกติฯ เอวญฺจ กตฺวา อุปริวิตกฺกทฺวยสฺส ภูมิํ ทสฺเสนฺเตน สปุพฺพภาคานิ เมตฺตากรุณาฌานาทีนิ อุทฺธฏานิฯ อสุภชฺฌาเนติ อสุภารมฺมเณ ปฐมชฺฌาเนฯ อวยเว หิ สมุทายโวหารํ กตฺวา นิทฺทิสติ ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติฯ ฌานํ ปาทกํ กตฺวาติ นิทสฺสนมตฺตํฯ ตํ ฌานํ สมฺมสิตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเลปิ หิ โส โลกุตฺตโรติฯ พฺยาปาทสฺส ปฏิปกฺโข, กิญฺจิปิ น พฺยาปาเทติ เอเตนาติ วา อพฺยาปาโท, เมตฺตา, ตาย ปฏิสํยุตฺโต อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโตฯ เมตฺตาฌาเนติ เมตฺตาภาวนาวเสน อธิคเต ปฐมชฺฌาเนฯ กรุณาฌาเนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ วิหิํสาย ปฏิปกฺโข, น วิหิํสนฺติ วา เอตาย สตฺเตติ อวิหิํสา, กรุณาฯ

นนุ จ อโลภาโทสานํ อญฺญมญฺญาวิรหโต เตสํ วเสน อุปฺปชฺชนกานํ อิเมสํ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทีนํ อญฺญมญฺญํ อสงฺกรณโต ววตฺถานํ น โหตีติ? โนติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อโลโภ สีสํ โหตีติ อโลโภ ปธาโน โหติฯ นิยมิตปริณตสมุทาจาราทิวเสน ยทา อโลภปฺปธาโน เนกฺขมฺมครุโก จิตฺตุปฺปาโท โหติ, ตทา ลทฺธาวสโร เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปติฏฺฐหติฯ ตํสมฺปยุตฺตสฺส ปน อโทสลกฺขณสฺส อพฺยาปาทสฺส วเสน โย ตสฺเสว อพฺยาปาทวิตกฺกภาโว สมฺภเวยฺย, สติ จ อพฺยาปาทวิตกฺกภาเว กสฺสจิปิ อวิเหฐนชาติกตาย อวิหิํสาวิตกฺกภาโว จ สมฺภเวยฺย, เต อิตเร ทฺเวฯ

ตทนฺวยิกาติ ตสฺเสว เนกฺขมฺมวิตกฺกสฺส อนุคามิโน, สรูปโต อทิสฺสนโต ‘‘ตสฺมิํ สติ โหนฺติ , อสติ น โหนฺตี’’ติ ตทนุมานเนยฺยา ภวนฺติฯ เสสทฺวเยปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘กามปฏิสํยุตฺโต สงฺกปฺโป กามสงฺกปฺโป’’ติอาทินา วิตกฺกตฺติเก วุตฺตนเยเนว (ที. นิ. 3.288) เวทิตพฺโพ อตฺถโต อภินฺนตฺตาฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปุน เทสนา กตาติ? ตถา เทสนาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนามตฺตเมเวตํฯ

กามวิตกฺกาทีนํ วิย อุปฺปชฺชนากาโร เวทิตพฺโพ ‘‘ตาสุ ทฺเว สตฺเตสุปิ สงฺขาเรสุปิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ตํสมฺปยุตฺตาเยว หิ เอตา’’ติฯ ตเถวาติ ยถา เนกฺขมฺมวิตกฺกาทีนํ ‘‘อสุภปุพฺพภาเค กามาวจโร โหตี’’ติอาทินา กามาวจราทิภาโว วุตฺโต, ตเถว ตาสมฺปิ เนกฺขมฺมสญฺญาทีนมฺปิ กามาวจราทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

กามปฏิสํยุตฺโตติ สมฺปโยควเสน กาเมน ปฏิสํยุตฺโตฯ ตกฺกนวเสน ตกฺโกฯ วิเสสโต ตกฺกนวเสน วิตกฺโกฯ สงฺกปฺปนปริกปฺปนวเสน สงฺกปฺโปฯ อญฺเญสุปิ กามปฏิสํยุตฺเตสุ ธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ วิตกฺเก เอว กาโมปปโท ธาตุ-สทฺโท นิรุฬฺโห เวทิตพฺโพ วิตกฺกสฺส กามสงฺกปฺปปฺปวตฺติยา สาติสยตฺตาฯ เอส นโย พฺยาปาทธาตุอาทีสุฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตู หีนชฺฌาสเยหิ กามิตพฺพธาตุภาวโต กิเลสกามสฺส อารมฺมณสภาวตฺตาติ อตฺโถฯ วิเหเฐตีติ วิพาธติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ยถาวุตฺเต กามธาตุตฺติเกฯ สพฺพากุสลสงฺคาหิกาย กามธาตุยา อิตรา ทฺเว สงฺคเหตฺวา กถนํ สพฺพสงฺคาหิกา กถาฯ ติสฺโส ธาตุโย อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต กถา อสมฺภินฺนาฯ อิตรา ทฺเว คหิตาว โหนฺตีติ อิตรา ทฺเว ธาตุโย คหิตา เอว โหนฺติ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตู’’ติ วุตฺตตฺตา สามญฺญโชตนาย สวิสยสฺส อติพฺยาปเนนฯ ตโตติ อิตรธาตุทฺวยสงฺคาหิกาย กามธาตุยาฯ นีหริตฺวาติ นิทฺธาเรตฺวาฯ ทสฺเสตีติ เอวํ ภควา ทสฺเสตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ พฺยาปาทธาตุํ…เป.… กเถสิฯ กสฺมา? ปเคว อปวาทา อภินิวิสนฺติ, ตโต ปรํ อุสฺสคฺโค ปวตฺตติ, ฐเปตฺวา วา อปวาทวิสยํ ตํ ปริหรนฺโตว อุสฺสคฺโค ปวตฺตตีติ, ญาโย เหส โลเก นิรุฬฺโหติฯ

ทฺเว กถาติ ‘‘สพฺพสงฺคาหิกา, อสมฺภินฺนา จา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.305) อนนฺตรตฺติเก วุตฺตา ทฺเว กถาฯ ตตฺถ วุตฺตนเยน อาเนตฺวา กถนวเสน เวทิตพฺพาฯ ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตอตฺโถ อิธาปิ อาหริตฺวา เวทิตพฺโพ ‘‘เนกฺขมฺมธาตุยา คหิตาย อิตรา ทฺเว คหิตาว โหนฺตี’’ติอาทินาฯ

สุญฺญตฏฺเฐนาติ อตฺตสุญฺญตายฯ กามภโว กาโม อุตฺตรปทโลเปน สุญฺญตฏฺเฐน ธาตุ จาติ กามธาตุฯ พฺรหฺมโลกนฺติ ปฐมชฺฌานภูมิสญฺญิตํ พฺรหฺมโลกํฯ ธาตุยา อาคตฏฺฐานมฺหีติ ‘‘กามธาตุ รูปธาตู’’ติอาทินา ธาตุคฺคหเณ กเตฯ ภเวน ปริจฺฉินฺทิตพฺพาติ ‘‘กามภโว รูปภโว’’ติอาทินา ภววเสน ตทตฺโถ ปริจฺฉินฺทิตพฺโพ, น ยาย กายจิ ธาตุยา วเสนฯ ยทคฺเคน จ ธาตุยา อาคตฏฺฐาเน ภเวน ปริจฺเฉโท กาตพฺโพ, ตทคฺเคน ภวสฺส อาคตฏฺฐาเน ธาตุยา ปริจฺเฉโท กาตพฺโพ ภววเสน ธาตุยา ปริจฺฉิชฺชนโตฯ นิรุชฺฌติ กิเลสวฏฺฏเมตฺถาติ นิโรโธ, สา เอว สุญฺญตฏฺเฐน ธาตูติ นิโรธธาตุ, นิพฺพานํฯ นิรุทฺเธ จ กิเลสวฏฺเฏ กมฺมวิปากวฏฺฏา นิรุทฺธา เอว โหนฺติฯ

หีนธาตุตฺติโก อภิธมฺเม (ธ. ส. ติกมาติกา 14) หีนตฺติเกน ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ วุตฺตํ ‘‘หีนา ธาตูติ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา’’ติฯ เต หิ ลามกฏฺเฐน หีนธาตุฯ หีนปณีตานํ มชฺเฌ ภวาติ มชฺฌิมธาตุ, อวเสสา เตภูมกธมฺมาฯ อุตฺตมฏฺเฐน อตปฺปกฏฺเฐน ปณีตธาตุ, นวโลกุตฺตรธมฺมาฯ

ปญฺจกามคุณา วิสยภูตา เอตสฺส สนฺตีติ ปญฺจกามคุณิโก, กามราโคฯ รูปารูปภเวสูติ รูปารูปูปปตฺติภเวสุ ยถาธิคเตสุฯ อนธิคเตสุ ปน โส ปตฺถนา นาม น โหตีติ ภววเสน ปตฺถนาติ อิมินาว คหิโตฯ ฌานนิกนฺตีติ รูปารูปชฺฌาเนสุ นิกนฺติฯ ภววเสน ปตฺถนาติ ภเวสุ ปตฺถนาติฯ เอวํ จตูหิปิ ปเทหิ ยถากฺกมํ มหคฺคตูปปตฺติภววิสยา, มหคฺคตกมฺมภววิสยา, ภวทิฏฺฐิสหคตา, ภวปตฺถนาภูตา จ ตณฺหา ‘‘ภวตณฺหา’’ติ วุตฺตาฯ วิภวทิฏฺฐิ วิภโว อุตฺตรปทโลเปน, วิภวสหคตา ตณฺหา วิภวตณฺหาฯ

รูปาทิปญฺจวตฺถุ กามวิสยา พลวราคภูตา ตณฺหา กามตณฺหาติ ปฐมนโย, ‘‘สพฺเพปิ เตภูมกธมฺมา กามนียฏฺเฐน กามา’’ติ (มหานิ. 1) วจนโต เต อารพฺภ ปวตฺตา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตา สพฺพาปิ ตณฺหา กามตณฺหาติ ทุติยนโยติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

อภิธมฺเม ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโน, เตน ปญฺจกามคุณิกราคโต อญฺโญปิ กามาวจรธมฺมวิสโย โลโภ อภิธมฺเม (วิภ. 915) ‘‘กามตณฺหา’’ติ อาคโตติ อิมํ วิเสสํ โชเตติฯ ติกนฺตรมฺปิ สมานํ ตณฺหํเยว นิสฺสาย ปวตฺติตเทสนานนฺตรตาย ตํ ‘‘วาโร’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ ‘‘อิมินา วาเรนา’’ติ วุตฺตํฯ อิมินา วาเรนาติ อิมินา ปริยาเยนาติ อตฺโถฯ รชนียฏฺเฐนาติ กามนียฏฺเฐนฯ ปริยาทิยิตฺวาติ ปริคฺคเหตฺวาฯ ตโตติ กามตณฺหายฯ นีหริตฺวาติ นิทฺธาเรตฺวาฯ อิตรา ทฺเว ตณฺหาติ รูปตณฺหํ, อรูปตณฺหญฺจ ทสฺเสติฯ เอเตน ‘‘กามตณฺหา’’ติ สาธารณวจนเมตํ สพฺพสฺสปิ โลภสฺส, ตสฺส ปน ‘‘รูปตณฺหา อรูปตณฺหา’’ติ วิเสสวจนํ ยถา กามคุณิกราโค รูปราโค อรูปราโคติ ทสฺเสติฯ นิโรธตณฺหาติ ภวนิโรเธ ภวสมุจฺเฉเท ตณฺหาฯ ยสฺมา หิ อุจฺเฉททิฏฺฐิ มนุสฺสตฺตภาเว, กามาวจรเทวตฺตภาเว, รูปาวจรอรูปาวจรตฺตภาเว ฐิตสฺส อตฺตโน สมฺมา สมุจฺเฉโท โหตีติ ภวนิโรธํ อารพฺภ ปวตฺตติ, ตสฺมา ตํสหคตาปิ ตณฺหา ตเมว อารพฺภ ปวตฺตตีติฯ

วฏฺฏสฺมินฺติ ติวิเธปิ วฏฺเฏฯ ยถา เต หิ นิสฺสริตุํ อปฺปทานวเสน กมฺมวิปากวฏฺเฏ ตํสมงฺคิสตฺตํ เตสํ ปราปรุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาเวน สํโยเชนฺติ, เอวํ กิเลสวฏฺเฏปีติฯ สตีติ ปรมตฺถโต วิชฺชมาเนฯ รูปาทิเภเทติ รูปเวทนาทิวิภาเคฯ กาเยติ ขนฺธสมูเหฯ วิชฺชมานาติ สตี ปรมตฺถโต อุปลพฺภมานาฯ ทิฏฺฐิยา ปริกปฺปิโต หิ อตฺตาทิ ปรมตฺถโต นตฺถิ, ทิฏฺฐิ ปน อยํ อตฺเถวาติฯ วิจินนฺโตติ ธมฺมสภาวํ วีมํสนฺโตฯ กิจฺฉตีติ กิลมติฯ ปรามสตีติ ปรโต อามสติฯ ‘‘สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธี’’ติ คณฺหนฺโต หิ วิสุทฺธิมคฺคํ อติกฺกมิตฺวา ตสฺส ปรโต อามสติ นามฯ วีสติวตฺถุกา ทิฏฺฐีติ รูปาทิ-ธมฺเม, ปจฺเจกํ เต วา นิสฺสิตํ, เตสํ วา นิสฺสยภูตํ, สามิภูตํ วา กตฺวา ปริกปฺปนวเสน ปวตฺติยา วีสติวตฺถุกา อตฺตทิฏฺฐิ วีสติฯ

วิมตีติ ธมฺเมสุ สมฺมา, มิจฺฉา วา มนนาภาวโต สํสยิตฏฺเฐน อมติ, อปฺปฏิปชฺชนนฺติ อตฺโถฯ วิปริยาสคฺคาโหติ อสุทฺธิมคฺเค ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ วิปรีตคฺคาโหฯ

จิรปาริวาสิยฏฺเฐนาติ จิรปริวุตฺถตาย ปุราณภาเวนฯ อาสวนฏฺเฐนาติ สนฺทนฏฺเฐน, ปวตฺตนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ สวตีติ ปวตฺตติฯ อวธิอตฺโถ อา-กาโร, อวธิ จ มริยาทาภิวิธิเภทโต ทุวิโธฯ ตตฺถ มริยาโท กิริยํ พหิ กตฺวา ปวตฺตติ ยถา ‘‘อา ปาฏลิปุตฺตา วุฏฺโฐ เทโว’’ติฯ อภิวิธิ กิริยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ ยถา ‘‘อา ภวคฺคา ภควโต ยโส ปวตฺโต’’ติฯ อภิวิธิอตฺโถ อยํ อา-กาโร เวทิตพฺโพฯ

กตฺถจิ ทฺเว อาสวา อาคตาติ วินยปาฬิํ (ปารา. 39) สนฺธายาหฯ ตตฺถ หิ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย, สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา’’ติ (ปารา. 39) ทฺวิธา อาสวา อาคตาติฯ กตฺถจีติ ติกนิปาเต อาสวสุตฺเต, (อิติวุ. 56; สํ. นิ. 5.163) อญฺเญสุ จ สฬายตนสุตฺตาทีสุ (สํ. นิ. 4.321)ฯ สฬายตนสุตฺเตสุปิ หิ ‘‘ตโยเม อาวุโส อาสวา กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโว’’ติ ตโย เอว อาคตาติฯ นิรยํ คเมนฺตีติ นิรยคามินียาฯ ยสฺมา อิธ สาสวํ กุสลากุสลํ กมฺมํ อาสวปริยาเยน เทสิตํ, ตสฺมา ปญฺจคติสํวตฺตนียภาเวน อาสวา อาคตาฯ อิมสฺมิํ สงฺคีติสุตฺเต ตโย อาคตาติฯ เอตฺถ ยสฺมา อญฺเญสุ จ อา ภวคฺคํ อา โคตฺรภุํ ปวตฺตนฺเตสุ มานาทีสุ วิชฺชมาเนสุ อตฺตตฺตนิยาทิคฺคาหวเสน, อภิพฺยาปนมทกรณวเสน อาสวสทิสตา จ เอเตสํเยว, น อญฺเญสํ, ตสฺมา เอเตสฺเวว อาสว-สทฺโท นิรุฬฺโห ทฏฺฐพฺโพฯ น เจตฺถ ‘‘ทิฏฺฐาสโว นาคโต’’ติ จินฺเตตพฺพํ ภวตณฺหาย, ภวทิฏฺฐิยาปิ ภวาสวคฺคหเณเนว คหิตตฺตาฯ กามาสโว นาม กามนฏฺเฐน, อาสวนฏฺเฐน จฯ วุตฺตาเยว อตฺถโต นินฺนานากรณโตฯ

กาเม เอสติ คเวสติ เอตายาติ กาเมสนา, กามานํ อภิปตฺถนาวเสน, ปริเยฏฺฐิวเสน, ปริภุญฺชนวเสน วา ปวตฺตราโคฯ ภเวสนา ปน ภวปตฺถนา, ภวาภิรติภวชฺโฌสานวเสน ปวตฺตราโค

ทิฏฺฐิคติกสมฺมตสฺสาติ อญฺญติตฺถิเยหิ ปริกปฺปิตสฺส, สมฺภาวิตสฺส จฯ พฺรหฺมจริยสฺสาติ ตโปปกฺกมสฺสฯ ตเทกฏฺฐนฺติ ตาหิ ราคทิฏฺฐีหิ สหเชกฏฺฐํฯ กมฺมนฺติ อกุสลกมฺมํฯ ตมฺปิ หิ กามาทิเก นิพฺพตฺตนาธิฏฺฐานาทิวเสน ปวตฺตํ ‘‘เอสตี’’ติ วุจฺจติฯ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐีติ นิทสฺสนมตฺตเมตํฯ ยา กาจิ ปน มิจฺฉาทิฏฺฐิ ตโปปกฺกมเหตุกา พฺรหฺมจริเยสนา เอวฯ

อาการสณฺฐานนฺติ วิสิฏฺฐาการาวฏฺฐานํ กถํวิธนฺติ หิ เกน ปกาเรน สณฺฐิตํ, สมวฏฺฐิตนฺติ อตฺโถฯ สทฺทตฺถโต ปน วิทหนํ วิสิฏฺฐากาเรน อวฏฺฐานํ วิธา, วิธียติ วิสทิสากาเรน ฐปียตีติ วิธา, โกฏฺฐาโสฯ วิทหนโต หีนาทิวเสน วิวิเธนากาเรน ทหนโต อุปธารณโต วิธา, มาโนวฯ เสยฺยสทิสหีนานํ วเสนาติ เสยฺยสทิสหีนภาวานํ ยาถาวา’ ยาถาวภูตานํ วเสนฯ ตโย มานา วุตฺตา เสยฺยสฺเสว อุปฺปชฺชนกาฯ เอส นโย สทิสหีเนสุปิฯ เตนาห ‘‘อยญฺหิ มาโน’’ติอาทิฯ อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺเฐ นววิเธปิ มาเน วตฺถุวิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ราชูนญฺเจว ปพฺพชิตานญฺจ อุปฺปชฺชติ กสฺมา? เต วิเสสโต อตฺตานํ เสยฺยโต ทหนฺตีติฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ราชา หี’’ติอาทิมาหฯ โก มยา สทิโส อตฺถีติ โก-สทฺโท ปฏิกฺเขปตฺโถ, อญฺโญ สทิโส นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ เอเตสํเยวาติ ราชูนํ, ปพฺพชิตานญฺจฯ อุปฺปชฺชติ เสฏฺฐวตฺถุกตฺตา ตสฺสฯ ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาเนปิ เอเสว นโยฯ

‘‘โก มยา สทิโส อญฺโญ ราชปุริโส อตฺถี’’ติ วา ‘‘มยฺหํ อญฺเญหิ สทฺธิํ กิํ นานากรณ’’นฺติ วา ‘‘อมจฺโจ ติ นามาเมว…เป.… นามาห’’นฺติ วาติ สทิสสฺส เสยฺยมานาทีนํ ติณฺณํ ปวตฺติอาการทสฺสนํฯ

ทาสาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ภติก กมฺมกราทีนํ ปราธีนวุตฺติกานํ คหณํ อาทิ-สทฺเทน วา คหิเต เอว ‘‘ปุกฺกุสจณฺฑาลาทโยปี’’ติ สยเมว ทสฺเสติฯ นนุ จ มาโน นามายํ สํปคฺคหรโส, โส กถํ โอมาเน สมฺภวตีติ? โสปิ อวกรณมุเขน วิธานวตฺถุนา ปคฺคณฺหนวเสเนว ปวตฺตตีติ นายํ วิโรโธฯ เตเนวาห ‘‘กิํ ทาโส นาม อหนฺติ เอเต มาเน กโรตี’’ติฯ ตถา หิสฺส ยาถาวมานตา วุตฺตาฯ

ยาถาวมานา ภวนิกนฺติ วิย, อตฺตทิฏฺฐิ วิย จ น มหาสาวชฺชา, ตสฺมา เต น อปายคมนียาฯ ยถาภูตวตฺถุกตาย หิ เต ยาถาวมานาฯ ‘‘อรหตฺตมคฺควชฺฌา’’ติ จ ตสฺส อนวเสสปฺปหายิตาย วุตฺตํฯ ทุติยตติยมคฺเคหิ จ เต ยถากฺกมํ ปหียนฺติ, เย โอฬาริกตรา, โอฬาริกตมา จฯ มาโน หิ ‘‘อหํ อสฺมี’’ติ ปวตฺติยา อุปริมคฺเคสุ สมฺมาทิฏฺฐิยา อุชุวิปจฺจนีโก หุตฺวา ปหียติฯ อยาถาวมานา นาม อยถาภูตวตฺถุกตาย, เตเนว เต มหาสาวชฺชภาเวน ปฐมมคฺควชฺฌา วุตฺตาฯ

อตติ สตตํ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อทฺธา, กาโลติ อาห ‘‘ตโย อทฺธาติ ตโย กาลา’’ติฯ สุตฺตนฺตปริยาเยนาติ ภทฺเทกรตฺตสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 3.283) อาคตนเยนฯ ตตฺถ หิ ‘‘โย จาวุโส มโน, เย จ ธมฺมา, อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺมิํ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํ, ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรตี’’ติ (ม. นิ. 3.284) อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ’’ติอาทิฯ ตทนฺตรนฺติ เตสํ จุติปฏิสนฺธีนํ เวมชฺฌํ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา, โย ปุพฺพนฺตาปรนฺตานํ เวมชฺฌตาย ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขติ, (ธ. ส. 1123) ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณ’’นฺติ (ธ. ส. 1067, 1106, 1128) เอวมาทีสุ ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺโต’’ติ จ วุจฺจติฯ ภงฺโค ธมฺโม อตีตํเสน สงฺคหิโตติ อาห ‘‘ภงฺคโต อุทฺธํ อตีโต อทฺธา นามา’’ติฯ ตถา อนุปฺปนฺโน ธมฺโม อนาคตํเสน สงฺคหิโตติ อาห ‘‘อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อนาคโต อทฺธา นามา’’ติฯ ขณตฺตเยติ อุปฺปาโท, ฐิติ, ภงฺโคติ ตีสุ ขเณสุฯ ยทา หิ ธมฺโม เหตุปจฺจยสฺส สมวาเย อุปฺปชฺชติ, ยทา จ เวติ, อิติ ทฺวีสุปิ ขเณสุ ฐิติกฺขเณ วิย ปจฺจุปฺปนฺโนติฯ ธมฺมานญฺหิ ปากภาวูปาธิกํ ปตฺตพฺพํ อุทโย, วิทฺธํสภาวูปาธิกํ วโย, ตทุภยเวมชฺฌํ ฐิติฯ ยทิ เอวํ อทฺธา นามายํ ธมฺโม เอว อาปนฺโนติ? น ธมฺโม, ธมฺมสฺส ปน อวตฺถาเภโท, ตญฺจ อุปาทาย โลเก กาลสมญฺญาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีตาทิเภโท จ นาม อย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ

เตเนว โวหาเรนาติ ตํ ตํ อวตฺถาวิเสสํ อุปาทาย ธมฺโม ‘‘อตีโต อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺโน’’ติ เยน โวหาเรน โวหรียติ, ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย หิ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ กาโล ตสฺเสว ธมฺมสฺส ปวตฺติอวตฺถาวิเสสํ อุปาทาย เตเนว โวหาเรน ‘‘อตีโต อทฺธา’’ติอาทินา วุตฺโตฯ

อนฺต-สทฺโท โลเก ปริโยสาเน, โกฏิยํ นิรุฬฺโหติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนฺโตเยว อนฺโต’’ติ อาห, โกฏิ อนฺโตติ อตฺโถฯ ปรภาโคติ ปาริมนฺโตฯ อมติ คจฺฉติ ภวปฺปพนฺโธ นิฏฺฐานํ เอตฺถาติ อนฺโต, โกฏิฯ อมนํ นิฏฺฐานคมนนฺติ อนฺโต, โอสานํฯ โส ปน ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ (ม. นิ. 3.393; สํ. นิ. 2.51) วุตฺตตฺตา ทุกฺขณฺณวสฺส ปาริมนฺโตติ อาห ‘‘ปรภาโค’’ติฯ อมฺมติ ปริภุยฺยติ หีฬียตีติ อนฺโต, ลามโกฯ อมฺมติ ภาคโส ญายตีติ อนฺโต, อํโสติ อาห ‘‘โกฏฺฐาโส อนฺโต’’ติฯ สนฺโต ปรมตฺถโต วิชฺชมาโน กาโย ธมฺมสมูโหติ สกฺกาโย, ขนฺธา, เต ปน อริยสจฺจภูตา อิธาธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติฯ ปุริมตณฺหาติ เยสํ นิพฺพตฺติกา, ตนฺนิพฺพตฺติโต ปเคว สิทฺธา ตณฺหาฯ อปฺปวตฺติภูตนฺติ นปฺปวตฺตติ ตทุภยํ เอตฺถาติ เตสํ อปฺปวตฺติฏฺฐานภูตํฯ ยทิ ‘‘สกฺกาโย อนฺโต’’ติอาทินา อญฺญมญฺญํ วิภตฺติตาย ทุกฺขสจฺจาทโย คหิตา, อถ กสฺมา มคฺโค น คหิโตติ อาห ‘‘มคฺโค ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุปายตฺตาติ อุปายภาวโต, สมฺปาปกเหตุภาวโตติ อตฺโถฯ

ยทิ ปน เหตุมนฺตคฺคหเณเนว เหตุ คหิโต โหติ, นนุ เอวํ สกฺกายคฺคหเณเนว ตสฺส เหตุภูโต สกฺกายสมุทโย คหิโต โหตีติ? ตสฺส คหเณ สงฺขตทุโก วิย, สปฺปจฺจยทุโก วิย จ ทุโกวายํ อาปชฺชติ, น ติโกฯ ยถา ปน สกฺกายํ คเหตฺวา สกฺกายสมุทโยปิ คหิโต, เอวํ สกฺกายนิโรธํ คเหตฺวา สกฺกายนิโรธุปาโย คยฺเหยฺย, เอวํ สติ จตุกฺโก อยํ อาปชฺเชยฺย, น ติโก, ตสฺมา เหตุมนฺตคฺคหเณน เหตุคฺคหณํ น จินฺเตตพฺพํฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยา – อิธ สกฺกายสกฺกายสมุทยา อนาทิกาลิกา, อสติ มคฺคภาวนายํ ปจฺจยานุปรเมน อปริยนฺตา จ, นิพฺพานํ ปน อปฺปจฺจยตฺตา อตฺตโน นิจฺจตาย เอว สพฺพทาภาวีติ อนาทิกาลิโก, อปริยนฺโต จฯ

อิติ อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ มหาเถโร อิมาย สภาคตาย ‘‘ตโย อนฺตา’’ติ ติกํ กตฺวา ทสฺเสติ ฯ อริยมคฺโค ปน กทาจิ กรหจิ ลพฺภมาโน น ตถาติ ตสฺส อติวิย ทุลฺลภปาตุภาวตํ ทีเปตุํ ติกโต พหิกโตติ อยเมตฺถ อตฺตโนมติฯ

ทุกฺขตาติ ทุกฺขภาโว, ทุกฺขํเยว วา ยถา เทโว เอว เทวตาฯ ทุกฺข-สทฺโท จายํ อทุกฺขสภาเวสุปิ สุขุเปกฺขาสุ กญฺจิ อนิฏฺฐตาวิเสสํ อุปาทาย ปวตฺตตีติ ตโต นิวตฺเตนฺโต สภาวทุกฺขวาจินา เอเกน ทุกฺข-สทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘ทุกฺขทุกฺขตา’’ติ อาหฯ ภวติ หิ เอกนฺตโต ตํสภาเวปิ อตฺเถ อญฺญสฺส ธมฺมสฺส เยน เกนจิ สทิสตาเลเสน พฺยภิจาราสงฺกาติ วิเสสิตพฺพตา ยถา ‘‘รูปรูปํ ติลเตล’’นฺติ (วิภ. อฏฺฐ. ปกิณฺณกถา) จฯ สงฺขารภาเวนาติ สงฺขตภาเวนฯ ปจฺจเยหิ สงฺขรียนฺตีติ สงฺขารา, อทุกฺขมสุขเวทนาฯ สงฺขริยมานตฺตา เอว หิ อสารกตาย ปริทุพฺพลภาเวน ภงฺคภงฺคาภิมุขกฺขเณสุ วิย อตฺตลาภกฺขเณปิ วิพาธปฺปตฺตา เอว หุตฺวา สงฺขารา ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘สงฺขตตฺตา อุปฺปาทชราภงฺคปีฬิตา’’ติฯ ตสฺมาติ ยถาวุตฺตการณโตฯ อญฺญทุกฺขสภาววิรหโตติ ทุกฺขทุกฺขตาวิปริณามทุกฺขตาสงฺขาตสฺส อญฺญสฺส ทุกฺขสภาวสฺส อภาวโตฯ วิปริณาเมติ ปริณาเม, วิคเมติ อตฺโถฯ เตนาห ปปญฺจสูทนิยํ ‘‘วิปริณามทุกฺขาติ นตฺถิภาโว ทุกฺข’’นฺติฯ อปริญฺญาตวตฺถุกานญฺหิ สุขเวทนุปรโม ทุกฺขโต อุปฏฺฐาติ, สฺวายมตฺโถ ปิยวิปฺปโยเคน ทีเปตพฺโพฯ เตนาห ‘‘สุขสฺส หี’’ติอาทิฯ ปุพฺเพ วุตฺตนโย ปเทสนิสฺสิโต เวทนาวิเสสมตฺตวิสยตฺตาติ อนวเสสโต สงฺขารทุกฺขตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติ ทุติยนโย วุตฺโตฯ นนุ จ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ (ธ. ป. 278) วจนโต สุขทุกฺขเวทนานมฺปิ สงฺขารทุกฺขตา อาปนฺนาติ ? สจฺจเมตํ, สา ปน สามญฺญโชตนาอปวาทภูเตน อิตรทุกฺขตาวจเนน นิวตฺตียตีติ นายํ วิโรโธฯ เตเนวาห ‘‘ฐเปตฺวา ทุกฺขเวทนํ สุขเวทนญฺจา’’ติฯ

มิจฺฉาสภาโวติ ‘‘หิตสุขาวโห เม ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อาสีสิโตปิ ตถา อภาวโต, อสุภาทีสุเยว ‘‘สุภ’’นฺติอาทิวิปรีตปฺปวตฺติโต จ มิจฺฉาสภาโว, มุสาสภาโวติ อตฺโถฯ

มาตุฆาตกาทีสุ ปวตฺตมานาปิ หิ หิตสุขํ อิจฺฉนฺตาว ปวตฺตนฺตีติ เต ธมฺมา ‘‘หิตสุขาวหา เม ภวิสฺสนฺตี’’ติ อาสีสิตา โหนฺติฯ ตถา อสุภาสุขานิจฺจานตฺเตสุ สุภาทิวิปริยาสทฬฺหตาย อานนฺตริยกมฺมนิยตมิจฺฉาทิฏฺฐีสุ ปวตฺติ โหตีติ เต ธมฺมา อสุภาทีสุ สุภาทิวิปรีตปฺปวตฺติกา โหนฺติฯ วิปากทาเน สติ ขนฺธเภทานนฺตรเมว วิปากทานโต นิยโต, มิจฺฉตฺโต จ โส นิยโต จาติ มิจฺฉตฺตนิยโตฯ อเนเกสุ อานนฺตริเยสุ กเตสุ ยํ ตตฺถ พลวํ, ตํ วิปจฺจติ, น อิตรานีติ เอกนฺตวิปากชนกตาย นิยตตา น สกฺกา วตฺตุนฺติ ‘‘วิปากทาเน สตี’’ติ วุตฺตํฯ ขนฺธเภทานนฺตรนฺติ จุติอนนฺตรนฺติ อตฺโถฯ จุติ หิ มรณนิทฺเทเส ‘‘ขนฺธานํ เภโท’’ติ (ที. นิ. 2.390; ม. นิ. 1.123; 3.373; วิภ. 193) วุตฺตา, เอเตน วจเนน สติ ผลทาเน จุติอนนฺตโร เอว เอเตสํ ผลกาโล, น อญฺโญติ ผลกาลนิยเมน นิยตตา วุตฺตา โหติ, น ผลทานนิยเมนาติ นิยตผลกาลานํ อญฺเญสมฺปิ อุปปชฺชเวทนียานํ, ทิฏฺฐธมฺมเวทนียานมฺปิ นิยตตา อาปชฺชติ, ตสฺมา วิปากธมฺมธมฺมานํ ปจฺจยนฺตรวิกลตาทีหิ อวิปจฺจมานานมฺปิ อตฺตโน สภาเวน วิปากธมฺมตา วิย พลวตา อานนฺตริเยน วิปาเก ทินฺเน อวิปจฺจมานานมฺปิ อานนฺตริยานํ ผลทาเน นิยตสภาวา, อานนฺตริยสภาวา จ ปวตฺตีติ อตฺตโน สภาเวน ผลทานนิยเมเนว นิยตตา, อานนฺตริยตา จ เวทิตพฺพาฯ อวสฺสญฺจ นิยตสภาวา, อานนฺตริยสภาวา จ เตสํ ปวตฺตีติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมตํ อญฺญสฺส พลวโต อานนฺตริยสฺส อภาเว จุติอนนฺตรํ เอกนฺเตน ผลทานโตฯ

นนุ เอวํ อญฺเญสมฺปิ อุปปชฺชเวทนียานํ อญฺญสฺมิํ วิปากทายเก อสติ จุติอนนฺตรเมว เอกนฺเตน ผลทานโต อานนฺตริยสภาวา, นิยตสภาวา จ ปวตฺติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ อสมานชาติเกน เจโตปณิธิวเสน, อุปฆาตเกน จ นิวตฺเตตพฺพวิปากตฺตา อนนฺตเรกนฺตผลทายกตฺตาภาวา, น ปน อานนฺตริยานํ ปฐมชฺฌานาทีนํ ทุติยชฺฌานาทีนิ วิย อสมานชาติกํ ผลนิวตฺตกํ อตฺถิ สพฺพานนฺตริยานํ อวีจิผลตฺตา, น จ เหฏฺฐูปปตฺติํ อิจฺฉโต สีลวโต เจโตปณิธิ วิย อุปรูปปตฺติชนกกมฺมพลํ อานนฺตริยพลํ นิวตฺเตตุํ สมตฺโถ เจโตปณิธิ อตฺถิ อนิจฺฉนฺตสฺเสว อวีจิปาตนโต, น จ อานนฺตริยุปฆาตกํ กิญฺจิ กมฺมํ อตฺถิฯ ตสฺมา เตสํเยว อนนฺตเรกนฺตวิปากชนกสภาวา ปวตฺตีติฯ

อเนกานิ จ อานนฺตริยานิ กตานิ เอกนฺเต วิปาเก นิยตตฺตา อุปรตาวิปจฺจนสภาวาสงฺกตฺตา นิจฺฉิตานิ สภาวโต นิยตาเนวฯ จุติอนนฺตรํ ปน ผลํ อนนฺตรํ นาม, ตสฺมิํ อนนฺตเร นิยุตฺตานิ, ตนฺนิพฺพตฺตเนน อนนฺตรกรณสีลานิ อนนฺตรปโยชนานิ จาติ สภาวโต อานนฺตริยาเนว จ โหนฺติฯ เตสุ ปน สมานสภาเวสุ เอเกน วิปาเก ทินฺเน อิตรานิ อตฺตนา กาตพฺพกิจฺจสฺส เตเนว กตตฺตา น ทุติยํ ตติยญฺจ ปฏิสนฺธิํ กโรนฺติ, น สมตฺถตาวิฆาตตฺตาติ นตฺถิ เตสํ นิยตานนฺตริยตานิวตฺตีติฯ น หิ สมานสภาวํ สมานสภาวสฺส สมตฺถตํ วิหนตีติฯ เอกสฺส ปน อญฺญานิปิ อุปตฺถมฺภกานิ โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพานีติฯ สมฺมาสภาเวติ สจฺจสภาเวฯ นิยโต เอกนฺติโก อนนฺตรเมว ผลทาเนนาติ สมฺมตฺตนิยมโตฯ น นิยโตติ อุภยถาปิ น นิยโตฯ อวเสสานํ ธมฺมานนฺติ กิเลสานนฺตริยกมฺมนิยฺยานิกธมฺเมหิ อญฺเญสํ ธมฺมานํฯ

ตมนฺธกาโรติ ตโม อนฺธกาโรติ ปทวิภาโคฯ อวิชฺชา ตโม นาม อารมฺมณสฺส ฉาทนฏฺเฐนฯ เตเนวาห ‘‘ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน (ม. นิ. 1.385; ปารา. 12), ตโมกฺขนฺโธ ปทาลิโต’’ติ (สํ. นิ. 1.164) จ อาทิฯ อวิชฺชาสีเสน วิจิกิจฺฉา วุตฺตา มหตา สมฺโมเหน สพฺพกาลํ อวิยุชฺชนโตฯ อาคมฺมาติ ปตฺวาฯ กงฺขตีติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) กงฺขํ อุปฺปาเทติ สํสยํ อาปชฺชติฯ อธิมุจฺจิตุํ น สกฺโกตีติ ปสาทาธิโมกฺขวเสน อธิมุจฺจิตุํ น สกฺโกติฯ เตนาห ‘‘น สมฺปสีทตี’’ติฯ ยาวตฺตกญฺหิ ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ วิจิกิจฺฉา น วิคจฺฉติ, ตาว ตตฺถ สทฺธาธิโมกฺโข อนวสโรวฯ น เกวลํ สทฺธาธิโมกฺโข, นิจฺฉยาธิโมกฺโขปิ ตตฺถ น ปติฏฺฐหติ เอวฯ

น รกฺขิตพฺพานีติ ‘‘อิมานิ มยา รกฺขิตพฺพานี’’ติ เอวํ กตฺถจิ รกฺขากิจฺจํ นตฺถิ ปรโต รกฺขิตพฺพสฺเสว อภาวโตฯ สติยา เอว รกฺขิตานีติ มุฏฺฐสฺสจฺจสฺส โพธิมูเล เอว สวาสนํ สมุจฺฉินฺนตฺตา สติยา รกฺขิตพฺพานิ นาม สพฺพทาปิ รกฺขิตานิ เอวฯ นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตนฺติ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํ นาม นตฺเถว, ยโต สุปริสุทฺโธ กายสมาจาโร ภควโตฯ โน อปริสุทฺธา, ปริสุทฺธา เอว อปริสุทฺธิเหตูนํ กิเลสานํ ปหีนตฺตาฯ

ตถาปิ วินเย อปกตญฺญุตาวเสน สิยา เตสํ อปาริสุทฺธิเลโส, น ภควโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘น ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วิหารการํ อาปตฺตินฺติ เอกวจนวเสน ‘‘อาปตฺติโย’’ติ เอตฺถ อาปตฺติ-สทฺทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ อภิเธยฺยานุรูปญฺหิ ลิงฺควจนานิ โหนฺติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ‘‘มโนทฺวาเร’’ติ อิทํ ตสฺสา อาปตฺติยา อกิริยสมุฏฺฐานตาย วุตฺตํฯ น หิ มโนทฺวาเร ปญฺญตฺตา อาปตฺติ อตฺถีติฯ สอุปารมฺภวเสนาติ สวตฺตพฺพตาวเสน, น ปน ทุจฺจริตลกฺขณาปตฺติวเสน, ยโต นํ ภควา ปฏิกฺขิปติฯ ยถา อายสฺมโต มหากปฺปินสฺสาปิ ‘‘คจฺเฉยฺยํ วาหํ อุโปสถํ, น วา คจฺเฉยฺยํฯ คจฺเฉยฺยํ วาหํ สงฺฆกมฺมํ, น วา คจฺเฉยฺย’’นฺติ (มหาว. 137) ปริวิตกฺกิตํฯ มโนทุจฺจริตนฺติ มโนทฺวาริกํ อปฺปสตฺถํ จริตํฯ สตฺถารา อปฺปสตฺถตาย หิ ตํ ทุจฺจริตํ นาม ชาตํ, น สภาวโตฯ

ยสฺมา มหาการุณิโก ภควา สเทวกสฺส โลกสฺส หิตสุขาย เอว ปฏิปชฺชมาโน อจฺจนฺตวิเวกชฺฌาสยตาย ตพฺพิธุรํ ธมฺมเสนาปติโน จิตฺตุปฺปาทํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘น โข เต…เป.… อุปฺปาเทตพฺพ’’นฺติ อโวจ, ตสฺมา โส เถรสฺส จิตฺตุปฺปาโท ภควโต น ปาสํโสติ กตฺวา มโนทุจฺจริตํ นาม ชาโต, ตสฺส จ ปฏิกฺเขโป อุปารมฺโภติ อาห ‘‘ตสฺมิํ มโนทุจฺจริเต อุปารมฺภํ อาโรเปนฺโต’’ติฯ ภควโต ปน เอตฺตกมฺปิ นตฺถิ, ยโต ปวารณาสุตฺเต ‘‘หนฺท ทานิ, ภิกฺขเว, ปวาเรมิ โว, น จ เม กิญฺจิ ครหถ กายิกํ วา วาจสิกํ วา’’ติ (สํ. นิ. 1.215) วุตฺโต ภิกฺขุสงฺโฆ ‘‘น โข มยํ ภนฺเต ภควโต กิญฺจิ ครหาม กายิกํ วา วาจสิกํ วา’’ติ สตฺถุ ปริสุทฺธกายสมาจาราทิกํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิฯ อยญฺหิ โลกนาถสฺส ทุจฺจริตาภาโว โพธิสตฺตภูมิยมฺปิ จริยาจิรานุคโต อโหสิ, ปเคว พุทฺธภูมิยนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนจฺฉริยญฺเจต’’นฺติอาทิมาหฯ

พุทฺธานํเยว ธมฺมา คุณา, น อญฺเญสนฺติ พุทฺธธมฺมาฯ ตถา หิ เต พุทฺธานํ อาเวณิกธมฺมาติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ ‘‘นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริต’’นฺติอาทินา กายวจีมโนทุจฺจริตาภาววจนํ ยถาธิการํ กายกมฺมาทีนํ ญาณานุปริวตฺติตาย ลทฺธคุณกิตฺตนํ, น อาเวณิกธมฺมนฺตรทสฺสนํฯ สพฺพสฺมิญฺหิ กายกมฺมาทิเก ญาณานุปริวตฺตินิ กุโต กายทุจฺจริตาทีนํ สมฺภโวฯ

‘‘พุทฺธสฺส อปฺปฏิหตญาณ’’นฺติอาทินา วุตฺตานิ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต วิสุํเยว ตีณิ ญาณานิ จตุโยนิปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณานิ วิยา’’ติ วทนฺติฯ เอกํเยว หุตฺวา ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณํ นาม สพฺพญฺญุตญฺญาณเมวฯ นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานีติ สตฺเตสุ หิตฉนฺทสฺส หานิ นตฺถิฯ นตฺถิ วีริยสฺส หานีติ เขมปวิเวกวิตกฺกานุคตสฺส วีริยสฺส หานิ นตฺถิฯ ‘‘นตฺถิ ทวาติ ขิฑฺฑาธิปฺปาเยน กิริยา นตฺถิฯ นตฺถิ รวาติ สหสา กิริยา นตฺถี’’ติ วทนฺติ, สหสา ปน กิริยา ทวา ‘‘อญฺญํ กริสฺสามี’’ติ อญฺญกรณํ รวาฯ ขลิตนฺติ วิรชฺฌนํ ญาเณน อปฺผุฏํฯ สหสาติ เวคายิตตฺตํ ตุริตกิริยาฯ อพฺยาวโฏ มโนติ นิรตฺถโก จิตฺตสมุทาจาโรฯ อกุสลจิตฺตนฺติ อญฺญาณุเปกฺขมาห, อยญฺจ ทีฆภาณกานํ ปาโฐ อากุโล วิยฯ อยํ ปน ปาโฐ อนากุโล –

อตีตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตญาณํ, อนาคตํเส, ปจฺจุปฺปนฺนํเสฯ อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ, สพฺพํ มโนกมฺมํฯ อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานิ, นตฺถิ ธมฺมเทสนาย, นตฺถิ วีริยสฺส, นตฺถิ สมาธิสฺส , นตฺถิ ปญฺญาย, นตฺถิ วิมุตฺติยาฯ อิเมหิ ทฺวาทสหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นตฺถิ ทวา, นตฺถิ รวา, นตฺถิ อปฺผุฏํ, นตฺถิ เวคายิตตฺตํ, นตฺถิ อพฺยาวฏมโน, นตฺถิ อปฺปฏิสงฺขานุเปกฺขาติฯ

ตตฺถ อปฺปฏิสงฺขานุเปกฺขาติ อญฺญาณุเปกฺขาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ เอตฺถ จ ตถาคตสฺส อาชีวปาริสุทฺธิํ กายวจีมโนสมาจารปาริสุทฺธิยาว สงฺคเหตฺวา สมาจารตฺตยวเสน มหาเถเรน ติโก เทสิโตฯ

กิญฺจนาติ กิญฺจิกฺขาฯ อิเม ปน ราคาทโย ปลิพุนฺธนฏฺเฐน กิญฺจนา วิยาติ กิญฺจนาฯ เตนาห ‘‘กิญฺจนาติ ปลิโพธา’’ติฯ

อนุทหนฏฺเฐนาติ อนุ อนุ ทหนฏฺเฐนฯ ราคาทโย อรูปธมฺมา อิตฺตรกฺขณา กถํ อนุทหนฺตีติ อาสงฺกํ นิวตฺเตตุํ ‘‘ตตฺถ วตฺถูนี’’ติ วุตฺตํ, ทฏฺฐพฺพานีติ วจนเสโสฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ราคาทีนํ อนุทหนฏฺเฐฯ วตฺถูนีติ สาสเน, โลเก จ ปากฏตฺตา ปจฺจกฺขภูตานิ การณานิฯ

ราโค อุปฺปนฺโน ติขิณกโร หุตฺวาฯ ตสฺมา ตํสมุฏฺฐานา เตโชธาตุ อติวิย ติขิณภาเวน สทฺธิํ อตฺตนา สหชาตธมฺเมหิ หทยปฺปเทสํ ฌาเปสิ ยถา ตํ พาหิรา เตโชธาตุ สนิสฺสยํฯ เตน สา ภิกฺขุนี สุปโต วิย พฺยาธิ ฌายิตฺวา มตาฯ เตนาห ‘‘เตเนว ฌายิตฺวา กาลมกาสี’’ติฯ โทสสฺส นิสฺสยานํ ทหนตา ปากฏา เอวาติ อิตรํ ทสฺเสตุํ ‘‘โมหวเสน หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อติวตฺติตฺวาติ อติกฺกมิตฺวาฯ

กามํ อาหุเนยฺยคฺคิอาทโย ตโย อคฺคี พฺราหฺมเณหิ อิจฺฉิตา สนฺติ, เต ปน เตหิ อิจฺฉิตมตฺตา, น สตฺตานํ ตาทิสา อตฺถสาธกาฯ เย ปน สตฺตานํ อตฺถสาธกา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อาหุนํ วุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาทเรน หุนนํ ปูชนํ อาหุนนฺติ สกฺกาโร ‘‘อาหุน’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ อาหุนํ อรหนฺติฯ เตนาห ภควา ‘‘อาหุเนยฺยาติ ภิกฺขเว มาตาปิตูนเมตํ อธิวจน’’นฺติ (อิติวุ. 106)ฯ ยทคฺเคน จ เต ปุตฺตานํ พหุการตาย อาหุเนยฺยาติ เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติ เนสํ หิตสุขาวหา, ตทคฺเคน เตสุ มิจฺฉาปฏิปตฺติ อหิตทุกฺขาวหาติ อาห ‘‘เตสุ…เป.… นิพฺพตฺตนฺตี’’ติฯ สฺวายมตฺโถติ โย มาตาปิตูนํ อตฺตโน อุปริ วิปฺปฏิปนฺนานํ ปุตฺตานํ อนุทหนสฺส ปจฺจยภาเวน อนุทหนฏฺโฐ, โส อยมตฺโถฯ มิตฺตวินฺทกวตฺถุนาติ มิตฺตวินฺทกสฺส นาม มาตริ วิปฺปฏิปนฺนสฺส ปุริสสฺส ตาย เอว วิปฺปฏิปตฺติยา จิรตรํ กาลํ อาปายิกทุกฺขานุภวนทีปเนน วตฺถุนา เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ตมตฺถํ กสฺสปสฺส ภควโต กาเล ปวตฺตํ วิภาเวตุํ ‘‘มิตฺตวินฺทโก หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ธนโลเภน, ธมฺมจฺฉนฺเทนาติ อธิปฺปาโยฯ อกุโตภยํ เกนจิ อนุฏฺฐาปนียตายฯ นิวาเรสิ สมุทฺทปยาตา นาม พหฺวนฺตรายาติ อธิปฺปาเยนฯ อนฺตรํ กตฺวาติ อติกฺกมนวเสน ทฺวินฺนํ ปาทานํ อนฺตเร กตฺวาฯ

นาวา อฏฺฐาสิ ตสฺส ปาปกมฺมพเลน วาตสฺส อวายนโตฯ เอกทิวสํ รกฺขิตอุโปสถกมฺมานุภาเวน สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโตฯ ยถา ปุริมาหิ ปรโต มา อคมาสีติ วุตฺโต, เอวํ อปราปราหิปีติ อาห ‘‘ตาหิ ‘ปรโต ปรโต มา อคมาสี’ติ วุจฺจมาโน’’ติฯ ขุรจกฺกธรนฺติ ขุรธารูปมจกฺกธรํ เอกํ ปุริสํฯ อุปฏฺฐาสิ ปาปกมฺมสฺส พเลนฯ

จตุพฺภีติ จตูหิ อจฺฉราสทิสีหิ วิมานเปตีหิ, สมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวาติ วจนเสโสฯ อฏฺฐชฺฌคมาติ รูปาทิกามคุเณหิ ตโต วิสิฏฺฐตรา อฏฺฐ วิมานเปติโย อธิคจฺฉิฯ อตฺริจฺฉนฺติ อตฺริจฺฉาสงฺขาเตน อติโลเภน สมนฺนาคตตฺตา อตฺร อตฺร กามคุเณ อิจฺฉนฺโตฯ จกฺกนฺติ ขุรจกฺกํฯ อาสโทติ อนตฺถาวหภาเวน อาสาเทติฯ

โสติ เคหสามิโก ภตฺตาฯ ปุริมนเยเนวาติ อนุทหนสฺส ปจฺจยตายฯ

อติจารินีติ สามิกํ อติกฺกมิตฺวา จารินี มิจฺฉาจารินีฯ รตฺติํ ทุกฺขนฺติ อตฺตโน ปาปกมฺมานุภาวสมุปฏฺฐิเตน สุนเขน ขาทิตพฺพตาทุกฺขํฯ วญฺเจตฺวาติ ตํ อชานาเปตฺวาว การณฏฺฐานคมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปฏปฏนฺตีติ ปฏปฏา กตฺวาฯ อนุรวทสฺสนญฺเหตํฯ มุฏฺฐิโยโค กิรายํ ตสฺส สุนขนฺตรธานสฺส, ยทิทํ เขฬปิณฺฑํ ภูมิยํ นิฏฺฐุภิตฺวา ปาเทน ฆํสนํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โส ตถา อกาสิฯ สุนขา อนฺตรธายิํสู’’ติฯ

ทกฺขิณาติ จตฺตาโร ปจฺจยา ทิยฺยมานา ทกฺขนฺติ เอเตหิ หิตสุขานีติฯ ตํ ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย, ภิกฺขุสงฺโฆฯ เรวตีวตฺถุ วิมานวตฺถุเปตวตฺถูสุ (วิ. ว. 861 อาทโย) เตสํ อฏฺฐกถายญฺจ (วิ. ว. 977-980; เป. ว. อฏฺฐ. 714-736) อาคตนเยน เวทิตพฺพํฯ

‘‘ติวิเธน รูปสงฺคโห’’ติ เอตฺถ นนุ สงฺคโห เอกวิโธว, โส กสฺมา ‘‘จตุพฺพิโธ’’ติ วุตฺโตติ? ‘‘สงฺคโห’’ติ อตฺถํ อวตฺวา อนิทฺธาริตตฺถสฺส สทฺทสฺเสว วุตฺตตฺตาฯ ‘‘ติวิเธน รูปสงฺคโห’’ติอาทีสุ (ธ. ส. รูปกณฺฑ-ติเก) ปเทสุ สงฺคห-สทฺโท ตาว อตฺตโน อตฺถวเสน จตุพฺพิโธติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ อตฺโถปิ วา อนิทฺธาริตวิเสโส สามญฺเญน คเหตพฺพตํ ปตฺโต ‘‘ติวิเธน รูปสงฺคโห’’ติอาทีสุ (ธ. ส. รูปกณฺฑ-ติเก) ‘‘สงฺคโห’’ติ วุตฺโตติ น โกจิ โทโสฯ นิทฺธาริเต หิ วิเสเส ตสฺส เอกวิธตา สิยา, น ตโต ปุพฺเพติฯ

‘‘ชาติสงฺคโห’’ติ วุตฺเตปิ ชาติ-สทฺทสฺส สาเปกฺขสทฺทตฺตา อตฺตโน ชาติยา สงฺคโหติ อยมตฺโถ วิญฺญายเตว สมฺพนฺธารหสฺส อญฺญสฺส อวุตฺตตฺตา ยถา ‘‘มาตาปิตุ อุปฏฺฐาน’’นฺติ (ขุ. ปา. 5.6; สุ. นิ. 265)ฯ อฏฺฐกถายํ ปน ยถาธิปฺเปตมตฺถํ อปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ชาติสงฺคโห’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ สมานชาติกานํ สงฺคโห, สมานชาติยา วา สงฺคโห สชาติสงฺคโหฯ สญฺชายติ เอตฺถาติ สญฺชาติ, สญฺชาติยา สงฺคโห สญฺชาติสงฺคโห, สญฺชาติเทเสน สงฺคโหติ อตฺโถฯ กิริยาย เอวรูปาย สงฺคโห กิริยาสงฺคโหฯ รูปกฺขนฺธคณนนฺติ ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติ คณนํ สงฺขฺยํ คจฺฉติ รุปฺปนสภาวตฺตาฯ ตีหิ โกฏฺฐาเสหิ รูปคณนาติ วกฺขมาเนหิ ตีหิ ภาเคหิ รูปสฺส สงฺคโห, คเณตพฺพตาติ อตฺโถฯ

รูปายตนํ นิปสฺสติ ปจฺจกฺขโต วิชานาตีติ นิทสฺสนํ , จกฺขุวิญฺญาณํ, นิทสฺสตีติ วา นิทสฺสนํ, ทฏฺฐพฺพภาโว, จกฺขุวิญฺญาณสฺส โคจรภาโว, ตสฺส จ รูปายตนโต อนญฺญตฺเตปิ อญฺเญหิ ธมฺเมหิ รูปายตนํ วิเสเสตุํ อญฺญํ วิย กตฺวา ‘‘สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสน’’นฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ธมฺมสภาวสามญฺเญน หิ เอกีภูเตสุ ธมฺเมสุ โย นานตฺตกโร สภาโว, โส อญฺโญ วิย กตฺวา อุปจริตุํ ยุตฺโตฯ เอวญฺหิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหตีติฯ จกฺขุปฏิหนนสมตฺถโตติ จกฺขุโน ฆฏฺฏนสมตฺถตายฯ ฆฏฺฏนํ วิย จ ฆฏฺฏนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุติเยน อตฺถวิกปฺเปน ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาตํ นาสฺส นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนนฺติ โยชนาฯ เอตฺถ จ ทสนฺนํ อายตนานํ ยถารหํ สยํ, นิสฺสยวเสน จ สมฺปตฺตานํ, อสมฺปตฺตานญฺจ ปฏิมุขภาโว อญฺญมญฺญปตนํ ปฏิหนนํ, เยน พฺยาปาราทิวิการปจฺจยนฺตรสนฺนิธาเน จกฺขาทีนํ วิสเยสุ วิการุปฺปตฺติฯ ตตฺถ พฺยาปาโร จกฺขาทีนํ สวิสเยสุ อาวิจฺฉนฺนํ, รูปาทีนํ อิฏฺฐานิฏฺฐตา, ตตฺถ จ จิตฺตสฺส อาภุชนนฺติ อิเม อาทิสทฺทสงฺคหิตาฯ เตหิ วิการปฺปตฺติยา ปจฺจยนฺตรพฺยาปารโต อญฺญนฺติ กตฺวา อนุคฺคหูปฆาโต วิกาโรฯ อุปนิสฺสโย ปน อปฺปธานสฺส ปจฺจโย อิธ คหิโตฯ การณการณมฺปิ การณเมวาติ คยฺหมาเน สิยา ตสฺสาปิ สงฺคโหติฯ วุตฺตปฺปการนฺติ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณสงฺขาต’’นฺติ วุตฺตปฺปการํฯ นาสฺส ปฏิโฆติ เอตฺถาปิ ‘‘วุตฺตปฺปการ’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ อวเสสํ โสฬสวิธํ สุขุมรูปํฯ

สงฺขโรนฺตีติ สมฺปิณฺเฑนฺติฯ

เจตนา หิ อายูหนรสตาย ยถา สมฺปยุตฺตธมฺเม ยถาสกํ กิจฺเจสุ สํวิทหนฺตี วิย อภิสนฺทหนฺตี วตฺตมานา เตเนว กิจฺจวิเสเสน เต สมฺปิณฺเฑนฺตี วิย โหติ, เอวํ อตฺตโน วิปากธมฺเมปิ ปจฺจยสมวาเย สงฺขโรนฺตี สมฺปิณฺเฑนฺตี วิย โหติฯ เตนาห ‘‘สหชาต…เป.… ราสี กโรนฺตี’’ติฯ อภิสงฺขโรตีติ อภิวิสิฏฺฐํ กตฺวา สงฺขโรติฯ ปุญฺญาภิสงฺขาโร หิ อตฺตโน ผลํ อิตรสฺส ผลโต อติวิย วิสิฏฺฐํ ภินฺนํ กตฺวา สงฺขโรติ ปจฺจยโต, สภาวโต, ปวตฺติอาการโต จ สยํ อิตเรหิ วิสิฏฺฐสภาวตฺตาฯ เอส นโย อิตเรหิปิฯ ปุชฺชภวผลนิพฺพตฺตนโต, อตฺตโน สนฺตานสฺส ปุนนโต จ ปุญฺโญฯ

มหาจิตฺตเจตนานนฺติ อสงฺเขฺยยฺยายุนิปฺผาทนาทิมหานุภาวตาย มหาจิตฺเตสุ ปวตฺตเจตนานํฯ อฏฺเฐว เจตนา โหนฺติ, ยา กามาวจรา กุสลาฯ ‘‘เตรสปี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ‘‘นวา’’ติ วตฺตพฺพํฯ น หิ ภาวนา ญาณรหิตา ยุตฺตาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ กสิณปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ กสิเณสุ ฌานปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสฯ ‘‘ปถวี ปถวี’’ติอาทิ ภาวนา หิ กสิณปริกมฺมํฯ ตสฺส หิ ปริกมฺมสฺส สุปคุณภาวโต อนุยุตฺตสฺส ตตฺถ อาทรากรเณน สิยา ญาณรหิตจิตฺตํฯ ฌานปจฺจเวกฺขณายปิ เอเสว นโยฯ เกจิ มณฺฑลกรณมฺปิ ภาวนํ ภชาเปนฺติฯ

ทานวเสน ปวตฺตจิตฺตเจตสิกธมฺมา ทานํ, ตตฺถ พฺยาปารภูตา อายูหนเจตนา ทานํ อารพฺภ, ทานญฺจ อธิกิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตาฯ เอวํ อิตเรสุปิฯ อยํ สงฺเขปเทสนาติ อยํ ปุญฺญาภิสงฺขาเร สงฺเขปโต อตฺถเทสนา, อตฺถวณฺณนาติ อตฺโถฯ

โสมนสฺสจิตฺเตนาติ อนุโมทนาปวตฺติทสฺสนมตฺตเมตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อุเปกฺขาสหคเตนาปิ หิ อนุสฺสรติ เอวาติฯ กามํ นิจฺจสีลํ, อุโปสถสีลํ, นิยมสีลมฺปิ สีลเมว, ปริปุณฺณํ ปน สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ สีลํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีลปูรณตฺถายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นยทสฺสนํ วา เอตํ, ตสฺมา ‘‘นิจฺจสีลํ, อุโปสถสีลํ, นิยมสีลํ สมาทิยิสฺสามี’’ติ วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส, สมาทิยิตฺวา สมาทินฺนสีเล จ ตสฺมิํ, ‘‘สาธุ สุฏฺฐู’’ติ อาวชฺชนฺตสฺส, ตํ สีลํ โสเธนฺตสฺส จ ปวตฺตา เจตนา สีลมยาติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ปุพฺเพ สมถวเสน ภาวนานโย คหิโตติ อิทานิ สมฺมสนนเยน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนิจฺจโตติ อนิจฺจภาวโตฯ ทุกฺขโต, อนตฺตโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ เย ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา นามรูปภาเวน ปริคฺคหิตา, เต ยสฺมา ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมวเสน วิภาคํ ลภนฺติ, ตสฺมา ทฺวารฉกฺกาทิวเสน ฉ ฉกฺกา คหิตาฯ ยสฺมา ปน ลกฺขเณสุ อนตฺตลกฺขณํ ทุพฺพิภาวํ, ตสฺมา ตสฺส วิภาวนาย ฉ ธาตุโย คหิตาฯ ตโต เยสุ กสิเณสุ อิโต พาหิรกานํ อตฺตาภินิเวโส, ตานิ อิเมสํ ฌานานํ อารมฺมณภาเวน อุปฏฺฐานาการมตฺตานิ, อิมานิ ปน ตานิ ฌานานีติ ทสฺสนตฺถํ ทส กสิณานิ คหิตานิฯ ตโต ทุกฺขานุปสฺสนาย ปริวารภาเวน ปฏิกฺกูลาการวเสน ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา คหิตาฯ ปุพฺเพ ขนฺธวเสน สงฺเขปโต อิเม ธมฺมา คหิตา, อิทานิ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน จ มนสิ กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย จ คหิตาฯ เตสุ อิเม ธมฺมา สติปิ สุญฺญานิรีหอพฺยาปารภาเว ธมฺมสภาวโต อาธิปจฺจภาเวน ปวตฺตนฺตีติ อนตฺตภาววิภาวนตฺถํ อินฺทฺริยานิ คหิตานิฯ เอวํ อเนกเภทภินฺนาปิ อิเม ธมฺมา ภูมิตฺตยปริยาปนฺนตาย ติวิธาว โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ติสฺโส ธาตุโย คหิตาฯ เอตฺตาวตา นิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปวตฺตํ ทสฺเสตุํ กามภวาทโย นว ภวา คหิตาฯ เอตฺตเก อภิญฺเญยฺยวิเสเส ปวตฺตมนสิการโกสลฺเลน สณฺหสุขุเมสุ นิพฺพตฺติตมหคฺคตธมฺเมสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพติ ทสฺสนตฺถํ ฌานอปฺปมญฺญารูปานิ คหิตานิฯ ตตฺถ ฌานานิ นาม วุตฺตาวเสสารมฺมณานิ รูปาวจรชฺฌานานิฯ ปุน ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิภาคโต อิเม ธมฺมา วิภชฺช มนสิกาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ คหิตานิฯ ปจฺจยาการมนสิกาโร หิ สุเขน, สุฏฺฐุตรญฺจ ลกฺขณตฺตยํ วิภาเวติ, ตสฺมา โส ปจฺฉโต คหิโตฯ เอวํ เอเต สมฺมสนียภาเวน คหิตา ขนฺธาทิวเสน โกฏฺฐาสโต ปญฺจวีสติวิธา, ปเภทโต ปน อตีตาทิเภทํ อนามสิตฺวา คยฺหมานา ทฺวีหิ อูนานิ ทฺเวสตานิ โหนฺติฯ อิทํ ตาเวตฺถ ปาฬิววตฺถานํ, อตฺถวิจารํ ปน อิจฺฉนฺเตหิ ปรมตฺถมญฺชูสายํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ปุญฺโญติ อปุญฺโญฯ ตสฺส ปุญฺญ-สทฺเท วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สนฺตานสฺส อิญฺชนเหตูนํ นีวรณาทีนํ สุวิกฺขมฺภนโต รูปตณฺหาสงฺขาตสฺส อิญฺชิตสฺส อภาวโต อนิญฺชํ, อนิญฺชเมว ‘‘อาเนญฺช’’นฺติ วุตฺตํฯ ตถา หิ รูปารมฺมณํ รูปนิมิตฺตารมฺมณํ สพฺพมฺปิ จตุตฺถชฺฌานํ นิปฺปริยาเยน ‘‘อาเนญฺช’’นฺติ วุจฺจติฯ

จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา, เหฏฺฐิมา ตโย ผลฏฺฐาติ เอวํ สตฺตวิโธฯ ติสฺโส สิกฺขาติ อธิสีลาทิกา ติสฺโส สิกฺขาฯ ตาสุ ชาโตติ วา เสกฺโข, อริยปุคฺคโล หิ อริยาย ชาติยา ชายมาโน สิกฺขาสุ ชายติ, น โยนิยํฯ สิกฺขนสีโลติ วา เสกฺโขฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย วา กถาย เสกฺขสฺส อยนฺติ อญฺญาสาธารณมคฺคผลตฺตยธมฺมา เสกฺขปริยาเยน วุตฺตาฯ อเสกฺโขติ จ ยตฺถ เสกฺขภาวาสงฺกา อตฺถิ, ตตฺถายํ ปฏิเสโธติ โลกิยนิพฺพาเนสุ อเสกฺขภาวนาปตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาตา หิ สิกฺขา อตฺตโน ปฏิปกฺขกิเลเสหิวิปฺปมุตฺตา ปริสุทฺธา อุปกฺกิเลสานํ อารมฺมณภาวมฺปิ อนุปคมนโต เอตา ‘‘สิกฺขา’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตา อฏฺฐสุปิ มคฺคผเลสุ วิชฺชนฺติ, ตสฺมา จตุมคฺคเหฏฺฐิมผลตฺตยสมงฺคิโน วิย อรหตฺตผลสมงฺคีปิ ตาสุ สิกฺขาสุ ชาโตติ จ ตํสมงฺคิโน อรหโต อิตเรสํ วิย เสกฺขตฺเต สติ เสกฺขสฺส อยนฺติ จ สิกฺขา สีลํ เอตสฺสาติ จ ‘‘เสกฺโข’’ติ วตฺตพฺโพ สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ อเสกฺโขติ ยถาวุตฺตเสกฺขภาวปฏิเสโธ กโตฯ อรหตฺตผเล หิ ปวตฺตมานา สิกฺขา ปรินิฏฺฐิตสิกฺขากิจฺจตฺตา น สิกฺขากิจฺจํ กโรนฺติ, เกวลํ สิกฺขาผลภาเวเนว ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา น ตา สิกฺขาวจนํ อรหนฺติ, นาปิ ตํสมงฺคี เสกฺขวจนํ, น จ ‘‘สิกฺขนสีโล, สิกฺขาสุ ชาโต’’ติ จ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ เหฏฺฐิมผเลสุ ปน สิกฺขา สกทาคามิมคฺควิปสฺสนาทีนํ อุปนิสฺสยภาวโต สิกฺขากิจฺจํ กโรนฺตีติ สิกฺขาวจนํ อรหนฺติ, ตํสมงฺคิโน จ เสกฺขวจนํ, ‘‘สิกฺขนสีลา, สิกฺขาสุ ชาตา’’ติ จ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติฯ

‘‘สิกฺขตีติ เสกฺโข’’ติ จ อปริโยสิตสิกฺโข ทสฺสิโตติฯ อนนฺตรเมว ‘‘ขีณาสโว’’ติ อาทิํ วตฺวา ‘‘น สิกฺขตีติ อเสกฺโข’’ติ วุตฺตตฺตา ปริโยสิตสิกฺโข ทสฺสิโต, น สิกฺขารหิโต ตสฺส ตติยปุคฺคลภาเวน คหิตตฺตาฯ

วุทฺธิปฺปตฺตสิกฺโข วา อเสกฺโขติ เอตสฺมิํ อตฺเถ เสกฺขธมฺเมสุ เอว ฐิตสฺส กสฺสจิ อริยสฺส อเสกฺขภาวาปตฺตีติ อรหตฺตมคฺคธมฺมา วุทฺธิปฺปตฺตา, ยถาวุตฺเตหิ จ อตฺเถหิ เสกฺโขติ กตฺวา ตํสมงฺคิโน อคฺคมคฺคฏฺฐสฺส อเสกฺขภาโว อาปนฺโนติ? น ตํสทิเสสุ ตพฺโพหารโตฯ อรหตฺตมคฺคโต หิ นินฺนานากรณํ อรหตฺตผลํ ฐเปตฺวา ปริญฺญาทิกิจฺจกรณํ, วิปากภาวญฺจ, ตสฺมา เต เอว เสกฺขธมฺมา ‘‘อคฺคผลธมฺมภาวํ อาปนฺนา’’ติ สกฺกา วตฺตุํ, กุสลสุขโต จ วิปากสุขํ สนฺตตรตาย ปณีตตรนฺติ, วุทฺธิปฺปตฺตา จ เต ธมฺมา โหนฺตีติ ตํสมงฺคี ‘‘อเสกฺโข’’ติ วุจฺจตีติฯ

ชาติมหลฺลโกติ ชาติยา วุฑฺฒตโร อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโตฯ โส หิ รตฺตญฺญุตาย เยภุยฺเยน ชาติธมฺมกุลธมฺมปเทสุ ถาวริยปฺปตฺติยา ชาติเถโร นามฯ เถรกรณา ธมฺมาติ สาสเน ถิรภาวกรา คุณา ปฏิปกฺขนิมฺมทนกาฯ เถโรติ วกฺขมาเนสุ ธมฺเมสุ ถิรภาวปฺปตฺโตฯ สีลวาติ ปาสํเสน สาติสเยน สีเลน สมนฺนาคโต, สีลสมฺปนฺโนติ อตฺโถ, เอเตน ทุสฺสีลฺยสงฺขาตสฺส พาลฺยสฺส อภาวมาหฯ สุตฺตเคยฺยาทิ พหุ สุตํ เอเตนาติ พหุสฺสุโต, เอเตนาสฺส สุตวิรหสงฺขาตสฺส พาลฺยสฺส อภาวํ, ปฏิสงฺขานพเลน จ ปติฏฺฐิตภาวํ วทติฯ ‘‘จตุนฺนํ ฌานานํ ลาภี’’ติ อิมินา นีวรณาทิสงฺขาตสฺส พาลฺยสฺส อภาวํ, ภาวนาพเลน จ ปติฏฺฐิตภาวํ กเถติฯ ‘‘อาสวานํ ขยา’’ติอาทินา อวิชฺชาสงฺขาตสฺส พาลฺยสฺส สพฺพโส อภาวํ, ขีณาสวตฺเถรภาเวน ปติฏฺฐิตภาวญฺจสฺส ทสฺเสติฯ น เจตฺถ สมุทาเย วากฺยปริสมาปนํ, อถ โข ปจฺเจกํ วากฺยปริสมาปนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ วุตฺเตสุ ธมฺเมสู’’ติอาทิมาหฯ เถรนามโก วา ‘‘เถโร’’ติ เอวํ นามโก วาฯ

อนุคฺคหวเสน, ปูชาวเสน วา อตฺตโน สนฺตกํ ปรสฺส ทียติ เอเตนาติ ทานํ, ปริจฺจาคเจตนาฯ ทานเมว ทานมยํฯ ปทปูรณมตฺตํ มย-สทฺโทฯ ปุญฺญญฺจ ตํ ยถาวุตฺเตนตฺเถน กิริยา จ กมฺมภาวโตติ ปุญฺญกิริยาฯ ปเรสํ ปิยมนาปตาเสวนียตาทีนํ อานิสํสานํฯ ปุพฺเพ…เป.… วเสเนวาติ สงฺขารตฺติเก (ที. นิ. 3.305; ที. นิ. อฏฺฐ. 3.305) วุตฺตทานมยสีลมยภาวนามยเจตนาวเสเนวฯ อิมานิ เวทิตพฺพานีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ปุญฺญกิริยวตฺถูสุฯ

กาเยน กโรนฺตสฺสาติ อตฺตโน กาเยน ปริจฺจาคปโยคํ ปวตฺเตนฺตสฺสฯ ตทตฺถนฺติ ทานตฺถํฯ ‘‘อิมํ เทยฺยธมฺมํ เทหี’’ติ วาจํ นิจฺฉาเรนฺตสฺสฯ ทานปารมิํ อาวชฺเชตฺวา วาติ ยถา เกวลํ ‘‘อนฺนทานาทีนิ เทมี’’ติ ทานกาเล ตํ ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ โหติ, เอวํ ‘‘อิมํ ทานมยํ สมฺมาสมฺโพธิยา ปจฺจโย โหตู’’ติ ทานปารมิํ อาวชฺเชตฺวา ทานกาเลปิ ทานสีเสเนว ปวตฺติตตฺตาฯ วตฺตสีเส ฐตฺวาติ ‘‘เอตํ ทานํ นาม มยฺหํ กุลวํโส กุลตนฺติ กุลปเวณี กุลจาริตฺต’’นฺติ จาริตฺตสีเล ฐตฺวา ททโต จาริตฺตสีลมยํฯ ยถา เทยฺยธมฺมปริจฺจาควเสน ปวตฺตมานาปิ ทานเจตนา วตฺตสีเส ฐตฺวา ททโต สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ โหติ ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส, อปรภาคเจตนาย จ ตถา ปวตฺตตฺตา, เอวํ เทยฺยธมฺเม ขยโต, วยโต สมฺมสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ททโต ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ โหติ ปุพฺพภาคเจตนาย, เทยฺยธมฺเม อปรภาคเจตนาย จ ตถา ปวตฺตตฺตาฯ

อปจีติเจตนา อปจิติสหคตํ อปจียติ เอตายาติ ยถา นนฺทีราโค เอว นนฺทีราคสหคตา, ยถาวุตฺตาย วา อปจิติยา สหคตํ สหปวตฺตนฺติ อปจิติสหคตํ ฯ อปจายนวเสน ปวตฺตํ ปุญฺญกิริยวตฺถุฯ วยสา คุเณหิ จ วุฑฺฒตรานํ วตฺตปฏิปตฺตีสุ พฺยาวโฏ โหติ ยาย เจตนาย, สา เวยฺยาวจฺจํ, เวยฺยาวจฺจเมว เวยฺยาวจฺจสหคตํฯ เวยฺยาวจฺจสงฺขาตาย วา วตฺตปฏิปตฺติยา สมุฏฺฐาปนวเสเนว สหคตํ ปวตฺตนฺติ เวยฺยาวจฺจสหคตํ, ตถาปวตฺตํ ปุญฺญกิริยวตฺถุฯ อตฺตโน สนฺตาเน ปตฺตํ ปุญฺญํ อนุปฺปทียติ เอเตนาติ ปตฺตานุปฺปทานํฯ ตถา ปเรน อนุปฺปทินฺนตาย ปตฺตํ อพฺภนุโมทติ เอเตนาติ ปตฺตพฺภนุโมทนํฯ อนนุปฺปทินฺนํ ปน เกวลํ อพฺภนุโมทียติ เอเตนาติ อพฺภนุโมทนํฯ ธมฺมํ เทเสติ เอตายาติ เทสนา, เทสนาว เทสนามยํฯ สุณาติ เอเตนาติ สวนํ, สวนเมว สวนมยํฯ ทิฏฺฐิยา ญาณสฺส อุชุคมนํ ทิฏฺฐิชุคตํฯ สพฺพตฺถ ‘‘ปุญฺญกิริยวตฺถู’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกลิงฺคตาฯ

ปูชาวเสน สามีจิกิริยา อปจายนํ อปจิติฯ วยสา คุเณหิ จ เชฏฺฐานํ คิลานานญฺจ ตํตํกิจฺจกรณํ เวยฺยาวจฺจํฯ อยเมเตสํ วิเสโสติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ จตฺตาโร ปจฺจเย ทตฺวา สพฺพสตฺตานนฺติ จ เอกเทสโต อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโส, ยํ กิญฺจิ เทยฺยธมฺมํ ทตฺวา, ปุญฺญํ วา กตฺวา ‘‘กติปยานํ, เอกสฺเสว วา ปตฺติ โหตู’’ติ ปริณามนมฺปิ ปตฺตานุปฺปทานเมวฯ ตํ น มหปฺผลํ ตณฺหาย ปรามฏฺฐตฺตาฯ

ปเรสํ เทเสติ หิตผรเณน มุทุจิตฺเตนาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอวนฺติ เอวํ อิมํ ธมฺมํ สุตฺวา พหุสฺสุโต หุตฺวา ปเร ธมฺมเทสนาย อนุคฺคณฺหิสฺสามีติ หิตผรเณน มุทุจิตฺเตน ธมฺมํ สุณาติฯ เอวญฺหิสฺส สวนํ อตฺตโน, ปเรสญฺจ สมฺมาปฏิปตฺติยา ปจฺจยภาวโต มหปฺผลํ ภวิสฺสตีติฯ สพฺเพสนฺติ สพฺเพสมฺปิ ทสนฺนํ ปุญฺญกิริยวตฺถูนํฯ นิยมลกฺขณนฺติ มหปฺผลภาวสฺส นิยามกสภาวํ ทิฏฺฐิยา อุชุภาเวเนวาติ ‘‘อตฺถิ, นตฺถี’’ติ อนฺตทฺวยสฺส ทุรสมุสฺสาริตตาย ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิ (ม. นิ. 2.94; 3.136; วิภ. 793) นยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา อุชุกเมว ปวตฺติยาฯ ทานาทีสุ หิ ยํ กิญฺจิ อิมาย เอว สมฺมาทิฏฺฐิยา ปริโสธิตํ มหาชุติกํ มหาวิปฺผารํ ภวติฯ

ปุริเมเหว ตีหีติ ปาฬิยํ อาคเตเหว ตีหิฯ สีลมเย ปุญฺญกิริยวตฺถุมฺหิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ จาริตฺตสีลภาวโตฯ ทานมเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ทานสภาวตฺตา, ทานวิสยตฺตา จฯ กามํ เทสนา ธมฺมทานสภาวโต ทานมเย สงฺคหํ คจฺฉตีติ วตฺตุํ ยุตฺตา, กุสลธมฺมาเสวนภาวโต ปน วิมุตฺตายตนสีเส ฐตฺวา ปวตฺติตา วิย สวเนน สทฺธิํ ภาวนามเย สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํฯ ‘‘ทิฏฺฐิชุคตํ ภาวนามเย’’ติ เกจิฯ ทิฏฺฐิชุคเต เอว จ อตฺตนา กตสฺส ปุญฺญสฺส อนุสฺสรณํ, ตสฺส จ ปเรสํ อตฺถาย ปริณามนํ, คุณปสํสา, อญฺเญหิ กริยมานาย ปุญฺญกิริยาย, สมฺมาปฏิปตฺติยา จ อนุโมทนํ สรณคมนนฺติ เอวํ อาทโย ปุญฺญวิเสสา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ทิฏฺฐิชุกมฺมวเสเนว เตสํ อิชฺฌนโตฯ

ปรสฺส ปฏิปตฺติยา โสธนตฺโถ อนุโยโค โจทนา, สา ยานิ นิสฺสาย ปวตฺตติ, ตานิ โจทนาวตฺถูนิ ทิฏฺฐสุตปริสงฺกิตานิฯ เตนาห ‘‘โจทนาการณานี’’ติฯ ทิฏฺเฐนาติ จ เหตุมฺหิ กรณวจนํ , ทิฏฺเฐน เหตุนาติ อตฺโถฯ กิํ ปน ตํ ทิฏฺฐนฺติ อาห ‘‘วีติกฺกม’’นฺติ ทิสฺวาติ จ ทสฺสนเหตูติ อยเมตฺถ อตฺโถ ยถา ‘‘ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา’’ติฯ ‘‘สุเตนา’’ติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปรสฺสาติ ปรโต, ปรสฺส วา วจนํ สุตฺวาฯ ทิฏฺฐปริสงฺกิเตนาติ ทิฏฺฐานุคเตน ปริสงฺกิเตน, ตถา ปริสงฺกิเตน วา วีติกฺกเมนฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

โจเทติ วตฺถุสนฺทสฺสเนน วา สํวาสปฺปฏิกฺเขเปน วา สามีจิปฺปฏิกฺเขเปน วาฯ อิมสฺมิํ ปน อตฺเถ วิตฺถาริยมาเน อติปฺปปญฺโจ โหตีติ อาห ‘‘อยเมตฺถ สงฺเขโป’’ติฯ วิตฺถารํ ปน อิจฺฉนฺตานํ ตสฺส อธิคมุปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิตฺถาโร ปน…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ

กามูปปตฺติโยติ กาเมหิ อุปปนฺนตา, สมนฺนาคตตาติ อตฺโถฯ สมนฺนาคโม จ เตสํ ปฏิเสวนํ, สมธิคโม จาติ อาห ‘‘กามูปเสวนา กามปฏิลาภา วา’’ติฯ ปจฺจุปฏฺฐิตกามาติ ทุติยตติยราสีนํ วิย สยํ, ปเรหิ จ อนิมฺมิตาฯ อุฏฺฐานกมฺมผลูปชีวิภาวโต ปน ตทุภยวเสน ปจฺจุปฏฺฐิตา กามา เอเตสนฺติ ปจฺจุปฏฺฐิตกามาฯ เต ปน เตสํ เยภุยฺเยน นิพทฺธานิ โหนฺตีติ ‘‘นิพทฺธกามา’’ติ วุตฺตํฯ จตุเทวโลกวาสิโนติ จาตุมหาราชิกโต ปฏฺฐาย ยาว ตุสิตา เทวาฯ วินิปาติกาติ อาปายิกาฯ ปรนิมฺมิตา กามา เอเตสนฺติ ปรนิมฺมิตกามาฯ

ปกติเสวนวเสนาติ อนุมานโต ชานนํ วทติ, น ปจฺจกฺขโตฯ วสํ วตฺเตนฺตีติ ยถารุจิ ปาตพฺยตํ อาปชฺชนฺติฯ ‘‘เมถุนํ ปฏิเสวนฺตี’’ติ อิทํ ปน เกจิวาทปฏิเสธนตฺถํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘เกจิ ปนา’’ติอาทิฯ เต ‘‘ยามานํ อญฺญมญฺญํ อาลิงฺคิตมตฺเตน , ตุสิตานํ หตฺถามสนมตฺเตน, นิมฺมานรตีนํ หสิตมตฺเตน, ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ โอโลกิตมตฺเตน กามกิจฺจํ อิชฺฌตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘อิตเรสํ ทฺวินฺนํ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติยา วา’’ติ วทนฺติ ตาทิสสฺส กาเมสุ วิรชฺชนสฺส เตสุ อภาวโต, กามานญฺจ อุตฺตรุตฺตริ ปณีตปณีตตรปณีตตมภาวโตฯ เกวลํ ปน นิสฺสนฺทาภาโว เตสํ วตฺตพฺโพฯ กามกิจฺจนฺติ ตงฺขณิกปริฬาหูปสมาวหํ ผสฺสสุขํฯ กามาติ กามูปโภคาฯ ปากติกา เอวาติ เหฏฺฐิเมหิ เอกสทิสา เอวฯ เอกสงฺขาตนฺติ เอกรูปํ สมานรูปนฺติ, สมญฺญาตํ สมานภาวนฺติ วา อตฺโถฯ

สุขปฏิลาภาติ สุขสมธิคมาฯ เหฏฺฐาติ ปฐมชฺฌานภูมิโต เหฏฺฐา มนุสฺเสสุ, เทเวสุ วาฯ ปฐมชฺฌานสุขนฺติ กุสลปฐมชฺฌานํฯ ภูมิวเสนปิ เหฏฺฐุปริภาโว ลพฺภเตว พฺรหฺมกายิเกสุ, พฺรหฺมปุโรหิเตสุ วา กุสลชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมปุโรหิเตสุ, มหาพฺรหฺเมสุ วา วิปากสุขานุภวนสฺส ลพฺภนโตฯ

เอตฺถ จ ทุติยตติยชฺฌานภูมิวเสน ทุติยตติยสุขูปปตฺตีนํ วุจฺจมานตฺตา ปฐมชฺฌานภูมิวเสเนว ปฐมชฺฌานสุขูปปตฺติ วุตฺตาฯ ตินฺตาติ เตมิตา, ฌานสุเขน เจว ฌานสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏฺฐกาเยน จ ปณีตา วิตฺตาติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘สมนฺตโต ตินฺตา’’ติอาทิฯ ยสฺมา กุสลสุขโต วิปากสุขํ สนฺตตรตาย ปณีตตรํ พหุลญฺจ ปวตฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อิทมฺปิ วิปากชฺฌานสุขํ เอว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ เตสนฺติ อาภสฺสรานํฯ สปฺปีติกสฺส สุขสฺส อติวิย อุฬารภาวโต เตน อชฺโฌตฺถตจิตฺตานํ ภวโลโภ มหา อุปฺปชฺชติฯ สนฺตเมวาติ วิตกฺกวิจารสงฺโขภปีติอุพฺพิลาวิวิคเมน อติวิย อุปสนฺตํเยวฯ ตถา สนฺตภาเวเนว หิ ตํ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีตตาย ‘‘ปณีต’’นฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ปณีตเมวา’’ติฯ อตปฺปเกน สุขปารมิปฺปตฺเตน สุเขน สํยุตฺตาย ตุสาย ปีติยา อิตา ปวตฺตาติ ตุสิตาฯ ยสฺมา เต ตโต อุตฺตริ สุขสฺส อภาวโต เอว น ปตฺเถนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตโต…เป.… สนฺตุฏฺฐา หุตฺวา’’ติฯ ตติยชฺฌานสุขนฺติ ตติยชฺฌานวิปากสุขํฯ

สตฺต อริยปญฺญาติ อฏฺฐมกโต ปฏฺฐาย สตฺตนฺนํ อริยานํ เตสํ เตสํ อาเวณิกปญฺญาฯ ฐเปตฺวา โลกุตฺตรํ ปญฺญํ อวเสสา ปญฺญา นามฯ สพฺพาปิ เตภูมิกา ปญฺญา ‘‘เสกฺขา’’ติปิ น วตฺตพฺพา, ‘‘อเสกฺขา’’ติปิ น วตฺตพฺพาติ เนวเสกฺขานาเสกฺขา, ปุถุชฺชนปญฺญาฯ

โยควิหิเตสูติ ปญฺญาวิหิเตสุ ปญฺญาปริณามิเตสุ อุปายปญฺญาย สมฺปาทิเตสุฯ กมฺมายตเนสูติ เอตฺถ กมฺมเมว กมฺมายตนํ, กมฺมญฺจ ตํ อายตนญฺจ อาชีวาทีนนฺติ วา กมฺมายตนํฯ เอส นโย สิปฺปายตเนสุปิฯ ตตฺถ จ ทุวิธํ กมฺมํ หีนญฺจ วฑฺฒกิกมฺมาทิ, อุกฺกฏฺฐญฺจ กสิวาณิชฺชาทิฯ สิปฺปมฺปิ ทุวิธํ หีนญฺจ นฬการสิปฺปาทิ, อุกฺกฏฺฐญฺจ มุทฺทคณนาทิฯ วิชฺชาว วิชฺชาฏฺฐานํ, ตํ ธมฺมิกเมว นาคมณฺฑลปริตฺตผุธมนกมนฺตสทิสํ เวทิตพฺพํฯ ตานิ ปเนตานิ เอกจฺเจ ปณฺฑิตา โพธิสตฺตสทิสา มนุสฺสานํ ผาสุวิหารํ อากงฺขนฺตา เนว อญฺเญหิ กริยมานานิ ปสฺสนฺติ, น วา กตานิ อุคฺคณฺหนฺติฯ น กโรนฺตานํ สุณนฺติ, อถ โข อตฺตโน ธมฺมตาย จินฺตาย กโรนฺติฯ ปญฺญวนฺเตหิ อตฺตโน ธมฺมตาย จินฺตาย กตานิปิ อญฺเญหิ อุคฺคณฺหิตฺวา กโรนฺเตหิ กตสทิสาเนว โหนฺติฯ กมฺมสฺสกตนฺติ ‘‘อิทํ กมฺมํ สตฺตานํ สกํ, อิทํ โน สก’’นฺติ เอวํ ชานนญาณํฯ สจฺจานุโลมิกนฺติ วิปสฺสนาญาณํฯ ตญฺหิ สจฺจปฏิเวธสฺส อนุโลมนโต ‘‘สจฺจานุโลมิก’’นฺติ วุจฺจติฯ

อิทานิสฺส ปวตฺตนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ อนิจฺจนฺติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วา-สทฺเทน อนิยมตฺเถน ทุกฺขานตฺตลกฺขณานิปิ คหิตาเนวาติ ทฏฺฐพฺพํ นานนฺตริยกภาวโตฯ ยญฺหิ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํฯ ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตาติ [(สิชฺฌนโต) อธิกปาโฐ วิย ทิสฺสติ]ฯ ยํ เอวรูปนฺติ ยํ เอวํ เหฏฺฐา นิทฺทิฏฺฐสภาวํฯ ‘‘อนุโลมิกํ ขนฺติ’’นฺติอาทีนิ ปญฺญาเววจนานิ ฯ สา หิ เหฏฺฐา วุตฺตานํ กมฺมายตนาทีนํ ปญฺจนฺนํ การณานํ อปจฺจนีกทสฺสเนน อนุโลมนโต, ตถา สตฺตานํ หิตจริยาย มคฺคสจฺจสฺส, ปรมตฺถสจฺจสฺส จ นิพฺพานสฺส อวิโลมนโต อนุโลเมตีติ จ อนุโลมิกาฯ สพฺพานิปิ เอตานิ การณานิ ขมติ สหติ ทฏฺฐุํ สกฺโกตีติ ขนฺติฯ ปสฺสตีติ ทิฏฺฐิฯ โรเจตีติ รุจิฯ มุนาตีติ มุติฯ เปกฺขตีติ เปกฺขาฯ เต จ กมฺมายตนาทโย ธมฺมา นิชฺฌายมานา เอตาย นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติฯ ปรโต อสุตฺวา ปฏิลภตีติ อญฺญสฺส อุปเทสวจนํ อสุตฺวา สยเมว จินฺเตนฺโต ปฏิลภติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ จินฺตามยา ปญฺญา นาม วุจฺจติฯ สา ปเนสา อภิญฺญาตานํ โพธิสตฺตานเมว อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถาปิ สจฺจานุโลมิกญาณํ ทฺวินฺนเมว โพธิสตฺตานํ อนฺติมภวิกานํ, เสสปญฺญา สพฺเพสมฺปิ ปูริตปารมีนํ มหาปญฺญานํ อุปฺปชฺชติฯ

ปรโต สุตฺวา ปฏิลภตีติ กมฺมายตนาทีนิ ปเรน กริยมานานิ, ปเรน กตานิ วา ทิสฺวาปิ ปรสฺส กถยมานสฺส วจนํ สุตฺวาปิ อาจริยสนฺติเก อุคฺคเหตฺวาปิ ปฏิลทฺธา สพฺพา ปรโต สุตฺวา ปฏิลทฺธนามาติ เวทิตพฺพาฯ สมาปนฺนสฺสาติ สมาปตฺติสมงฺคิสฺส, นิทสฺสนมตฺตเมตํฯ วิปสฺสนามคฺคปญฺญา หิ อิธ ‘‘ภาวนาปญฺญา’’ติ วิเสสโต อิจฺฉิตาติฯ

อาวุธํ นาม ปฏิปกฺขวิมถนตฺถํ อิจฺฉิตพฺพํ, ราคาทิสทิโส จ ปฏิปกฺโข นตฺถิ, ตสฺส จ วิมถนํ พุทฺธวจนเมวาติ ‘‘สุตเมว อาวุธ’’นฺติ วตฺวา ‘‘ตํ อตฺถโต เตปิฏกํ พุทฺธวจน’’นฺติ อาหฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ตํ หี’’ติ อาทิํ วตฺวา ‘‘สุตาวุโธ’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.67) สุตฺตปเทน สมตฺเถติฯ ตตฺถ อกุสลํ ปชหตีติ ตทงฺคาทิวเสน อกุสลํ ปริจฺจชติฯ กุสลํ ภาเวตีติ สมถวิปสฺสนาทิกุสลํ ธมฺมํ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒติ จฯ สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตีติ เตน อกุสลปฺปหาเนน, ตาย จ กุสลภาวนาย ราคาทิสํกิเลสโต วิสุทฺธํ อตฺตภาวํ ปวตฺเตติฯ

วิเวกฏฺฐกายานนฺติ คณสงฺคณิกํ วชฺเชตฺวา ตโต อปกฑฺฒิตกายานํฯ สฺวายํ กายวิเวโก น เกวลํ เอกากีภาโว, อถ โข ปฐมชฺฌานาทิ เนกฺขมฺมโยคโตติ อาห ‘‘เนกฺขมฺมาภิรตาน’’นฺติฯ จิตฺตวิเวโกติ กิเลสสงฺคณิกํ ปหาย ตโต จิตฺตสฺส วิวิตฺตตาฯ สา ปน ฌานวิโมกฺขาทีนํ วเสน โหตีติ อาห ‘‘ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตาน’’นฺติฯ อุปธิวิเวโกติ นิพฺพานํฯ ตทธิคเมน หิ ปุคฺคลสฺส นิรุปธิตาฯ เตนาห ‘‘นิรุปธีนํ ปุคฺคลาน’’นฺติ, วิสงฺขารคตานํ อธิคตนิพฺพานานํ, ผลสมาปตฺติสมงฺคีนญฺจาติ อตฺโถฯ สุตมฺปิ อวสฺสยฏฺเฐเนว อาวุธํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อยมฺปี’’ติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตญฺหิ นิสฺสายา’’ติฯ กามญฺเจตฺถ สุตปวิเวกาปิ ปญฺญาวเสเนว ยถาธิปฺเปตอาวุธตฺตสาธกา , ปญฺญา ปน สุเตน, เอกจฺจปวิเวเกน วา วินาปิ อิธาธิปฺเปตอาวุธตฺตสาธนีติ ตโต ปญฺญา สามตฺถิยทสฺสนตฺถํ วิสุํ อาวุธภาเวน วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘ยสฺส สา อตฺถิ, โส น กุโตจี’’ติอาทิฯ

นาญฺญาตํ อวิทิตํ ธมฺมนฺติ อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ น อญฺญาตํ อวิทิตํ อมตธมฺมํ, จตุสจฺจธมฺมเมว วา ชานิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส อิมินา ปุพฺพาโภเคน อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํฯ ยํ ปาฬิยํ สงฺคหวาเร ‘‘นว อินฺทฺริยานิ โหนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปุพฺพาโภคสิทฺธํ ปวตฺติอาการวิเสสํ ทีเปตุํ วุตฺตํ, อตฺถโต ปน มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ เอว สาติ อาห ‘‘โสตาปตฺติมคฺคญาณสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ อญฺญินฺทฺริยนฺติ อาชานนกอินฺทฺริยํ, ปฐมมคฺเคน ญาตมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา เตสํเยว เตน มคฺเคน ญาตานํ จตุสจฺจธมฺมานํ ชานนกอินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘อญฺญาภูตํ อาชานนภูตํ อินฺทฺริย’’นฺติฯ อาชานาตีติ อญฺโญ, อญฺญสฺส ภูตํ, อาชานนวเสน วา ภูตนฺติ อญฺญภูตํฯ อญฺญาตาวีสูติ ชานิตพฺพํ จตุอริยสจฺจํ อาชานิตฺวา ฐิเตสุฯ เตนาห ‘‘ชานนกิจฺจปริโยสานปฺปตฺเตสู’’ติ, ปริญฺญาทิเภทสฺส ชานนกิจฺจสฺส ปรินิฏฺฐานปฺปตฺเตสุฯ

มํสจกฺขุ จกฺขุปสาโทติ มํสจกฺขุ นาม จตสฺโส ธาตุโย, วณฺโณ, คนฺโธ, รโส, โอชา, สมฺภโว, สณฺฐานํ, ชีวิตํ, ภาโว, กายปฺปสาโท, จกฺขุปสาโทติ เอวํ จุทฺทสสมฺภาโร มํสปิณฺโฑฯ

กสิณาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ตตฺถ รูปทสฺสนโต ‘‘ทิพฺพจกฺขุ อาโลกนิสฺสิตํ ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ทิพฺพจกฺขุปญฺญาวินิมุตฺตา เอว โลกิยปญฺญา ปญฺญาจกฺขูติ อยมตฺโถ อวุตฺตสิทฺโธ ทิพฺพจกฺขุสฺส วิสุํ คหิตตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺญาจกฺขุ โลกิยโลกุตฺตรปญฺญา’’ติฯ

อธิกํ วิสิฏฺฐํ สีลนฺติ อธิสีลํฯ สิกฺขิตพฺพโตติ อาเสวิตพฺพโตฯ อธิสีลํ นาม อนวเสสกายิกวาจสิกสํวรภาวโต, มคฺคสีลสฺส ปทฏฺฐานภาวโต จฯ อธิจิตฺตํ มคฺคสมาธิสฺส อธิฏฺฐานภาวโตฯ อธิปญฺญา มคฺคปญฺญาย อธิฏฺฐานภาวโตฯ อิทานิ เนสํ อธิสีลาทิภาวํ การเณน ปฏิปาเทตุํ ‘‘อนุปฺปนฺเนปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนุปฺปนฺเนติ อปฺปวตฺเตฯ อธิสีลเมว นิพฺพานาธิคมสฺส ปจฺจยภาวโตฯ สมาปนฺนาติ เอตฺถ ‘‘นิพฺพานํ ปตฺถยนฺเตนา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

‘‘กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปกํ;

อนุโภติ ทฺวยมฺเปตุํ, อนุพนฺธญฺหิ การก’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.256);

เอวํ อตีเต, อนาคเต จ วฏฺฏมูลกทุกฺขสลฺลกฺขณวเสน สํเวควตฺถุตาย วิมุตฺติอากงฺขาย ปจฺจยภูตา กมฺมสฺสกตาปญฺญา อธิปญฺญา’’ติ วทนฺติฯ โลกิยสีลาทีนํ อธิสีลาทิภาโว ปริยาเยนาติ นิปฺปริยายเมว ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปญฺจทฺวาริกกาโยติ ปญฺจทฺวาเรสุ กาโย ผสฺสาทิธมฺมสมูโหฯ กาโย จ โส ภาวิตภาเวน ภาวนา จาติ กายภาวนา นามฯ ยสฺมา ขีณาสวานํ อคฺคมคฺคาธิคมเนน สพฺพสํกิเลสา ปหีนาติ ปหีนกาลโต ปฏฺฐาย สพฺพโส อาเสวนาภาวโต นตฺถิ เตสํ ภาวินิยาปิ จกฺขุโสตวิญฺเญยฺยา ธมฺมา, ปเคว กาฬกา, ตสฺมา ปญฺจทฺวาริกกาโย สุภาวิโต เอว โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ขีณาสวสฺส หิ…เป.… สุภาวิโต โหตี’’ติฯ น อญฺเญสํ วิย ทุพฺพลา ทุพฺพลภาวกรานํ กิเลสานํ สพฺพโส ปหีนตฺตาฯ

วิปสฺสนา ทสฺสนานุตฺตริยํ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน สงฺขารานํ สมฺมเทว ทสฺสนโตฯ มคฺโค ปฏิปทานุตฺตริยํ ตทุตฺตริปฏิปทาย อภาวโตฯ ผลํ วิมุตฺตานุตฺตริยํ อกุปฺปภาวโตฯ

ผลํ วา ทสฺสนานุตฺตริยํ ทิวสมฺปิ นิพฺพานํ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา ปวตฺตนโตฯ นิพฺพานํ วิมุตฺตานุตฺตริยํ สพฺพสงฺขตวินิสฺสฏตฺตาฯ ทสฺสน-สทฺทํ กมฺมสาธนํ คเหตฺวา นิพฺพานสฺส ทสฺสนานุตฺตริยตา วุตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต อุตฺตรญฺหิ ทฏฺฐพฺพํ นาม นตฺถี’’ติ อาหฯ นตฺถิ อิโต อุตฺตรนฺติ อนุตฺตรํ, อนุตฺตรเมว อนุตฺตริยนฺติ อาห ‘‘อุตฺตมํ เชฏฺฐก’’นฺติฯ

เสโสติ วุตฺตาวเสโส ปญฺจกนเยน, จตุกฺกนเยน จ ติวิโธ สมาธิ, อิมินา เอว จ สมาธิตฺตยาปเทเสน สุตฺตนฺเตสุปิ ปญฺจกนโย อาคโต เอวาติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถมญฺชูสายํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.38) วุตฺตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อาคจฺฉติ นามํ เอตสฺมาติ อาคมนํ, ตโต อาคมนโตฯ สคุณโตติ สรสโตฯ อารมฺมณโตติ อารมฺมณธมฺมโตฯ อนตฺตโต อภินิวิสิตฺวาติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนตฺตา’’ติ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวาฯ อนตฺตโต ทิสฺวาติ ปฐมํ สงฺขารานํ ‘‘อนตฺตา’’ติ อนตฺตลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ อนตฺตโต วุฏฺฐาตีติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย อนตฺตาการโต ปวตฺตาย มคฺควุฏฺฐานํ ปาปุณาติฯ อสุญฺญตตฺตการกานํ กิเลสานํ อภาวาติ อตฺตาภินิเวสปจฺจยานํ ทิฏฺเฐกฏฺฐานํ กิเลสานํ วิกฺขมฺภนโต วิปสฺสนา สุญฺญตา นาม อตฺตสุญฺญตาย ยาถาวโต คหณโตฯ นนุ เอวํ วิปสฺสนาย สคุณโต สุญฺญตา, น อาคมนโตติ นิปฺปริยายโต นตฺถีติ? สจฺจเมตํ นามลาเภ, น ปน นามทาเนติ นายํ โทโสฯ อถ วา สุตฺตนฺตกถา นาม ปริยายกถา, น อภิธมฺมกถา วิย นิปฺปริยายาติ ภิยฺโยปิ น โกจิ โทโสฯ

ยสฺมา สคุณโต, อารมฺมณโต จ นามลาเภ สงฺกโร โหติ เอกสฺเสว นามนฺตรลาภสมฺภวโตฯ อาคมนโต ปน นามลาเภ สงฺกโร นตฺถิ นามนฺตรลาภาภาวโต, อสมฺภวโต จ, ตสฺมา ‘‘อปโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิมิตฺตการกกิเลสาภาวาติ นิจฺจนิมิตฺตาทิคฺคาหกปจฺจยานํ กิเลสานํ วิกฺขมฺภนโตฯ กามญฺจายํ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตาทิํ อุคฺฆาเฏนฺตี ปวตฺตติ, สงฺขารนิมิตฺตสฺส ปน อวิสฺสชฺชนโต น นิปฺปริยายโต อนิมิตฺตนามํ ลภตีติฯ ปริยาเยน ปเนตํ วุตฺตํฯ ตถา หิ นิปฺปริยายเทสนตฺตา อภิธมฺเม มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ อุทฺธฏํฯ สุตฺเต จ –

‘‘อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;

ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติฯ (สุ. นิ. 344; สํ. นิ. 1.212);

อนิมิตฺตปริยาโย อาคโตฯ ปณิธิการกกิเลสาภาวาติ สุขปณิธิอาทิปจฺจยานํ กิเลสานํ วิกฺขมฺภนโตฯ

ราคาทีหิ สุญฺญตฺตาติ สมุจฺเฉทวเสน ปชหนโต ราคาทีหิ วิวิตฺตตฺตาฯ ราคาทโย เอว ราคนิมิตฺตาทีนิฯ ปุริมุปฺปนฺนา หิ ราคาทโย ปรโต อุปฺปชฺชนกราคาทีนํ การณํ โหติฯ ราคาทโย เอว ตถา ปณิธานสฺส ปจฺจยภาวโต ราคปณิธิอาทโยฯ นิพฺพานํ วิสงฺขารภาเวเนว สพฺพสงฺขารวินิสฺสฏตฺตา ราคาทีหิ สุญฺญํ, ราคาทินิมิตฺตปณิธิวิรหิตญฺจาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ สงฺขารุเปกฺขา สานุโลมา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา, สา สุญฺญโต วิปสฺสนฺตี ‘‘สุญฺญตา’’ติ วุจฺจติ, ทุกฺขโต ปสฺสนฺตี ตณฺหาปณิธิโสสนโต ‘‘อปฺปณิหิตา’’ติฯ สา มคฺคาธิคมาย อาคมนปฏิปทาฐาเน ฐตฺวา มคฺคสฺส ‘‘สุญฺญตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิต’’นฺติ นามํ เทติฯ อาคมนโต จ นาเม ลทฺเธ สคุณโต จ อารมฺมณโต จ นามํ สิทฺธเมว โหติ, น ปน สคุณารมฺมเณหิ นามลาเภ สพฺพตฺถ อาคมนโต นามํ สิทฺธํ โหตีติ ปริปุณฺณนามสิทฺธิเหตุตฺตา, ‘‘สคุณารมฺมเณหิ สพฺเพสมฺปิ นามตฺตยโยโค, น อาคมนโต’’ติ ววตฺถานกรตฺตา จ นิปฺปริยายโต อาคมนโตว นามลาโภ ปธานํ, น อิตเรหิ, ปริยายโต ปน ติธา นามลาโภ อิจฺฉิตพฺโพติ อฏฺฐกถายํ ‘‘ติวิธา กถา’’ติอาทินา อยํ วิจาโร กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สุจิภาโวติ กิเลสาสุจิวิคเมน สุทฺธภาโว อสํกิลิฏฺฐภาโวฯ เตนาห ‘‘ติณฺณํ สุจริตานํ วเสน เวทิตพฺโพ’’ติฯ

มุนิโน เอตานีติ โมเนยฺยานิฯ เยหิ ธมฺเมหิ อุภยหิตมุนนโต มุนิ นาม โหติ, เต เอวํ วุตฺตาติ อาห ‘‘มุนิภาวกรา โมเนยฺยปฏิปทา ธมฺมา’’ติฯ

ตตฺถ ยสฺมา กาเยน อกตฺตพฺพสฺส อกรณํ, กตฺตพฺพสฺส จ กรณํ, ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110; 3.153; อ. นิ. 6.29; 10.60; วิภ. 356; ขุ. ปา. 3.1; เนตฺติ. 47) กายสงฺขาตสฺส อารมฺมณสฺส ชานนํ, กายสฺส จ สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต จ ยาถาวโต ปริชานนํ, ตถา ปริชานนวเสน ปวตฺโต วิปสฺสนามคฺโค, เตน จ กาเย ฉนฺทราคสฺส ปชหนํ, กายสงฺขารํ นิโรเธตฺวา ปตฺตพฺพสมาปตฺติ จาติ สพฺเพ เอเต กายมุเขน ปวตฺตา โมเนยฺยปฏิปทา ธมฺมา กายโมเนยฺยํ นามฯ ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ติวิธกายทุจฺจริตสฺส ปหาน’’นฺติอาทินา ปาฬิ อาคตาฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ โจปนวาจญฺเจว สทฺทวาจญฺจ อารพฺภ ปวตฺตา ปญฺญา วาจารมฺมเณ ญาณํฯ ตสฺส วาจาย สมุทยาทิโต ปริชานนํ วาจาปริญฺญาฯ เอกาสีติวิธํ โลกิยจิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตญาณํ มนารมฺมเณ ญาณํฯ ตสฺส สมุทยาทิโต ปริชานนํ มโนปริญฺญาติ อยเมว วิเสโสฯ

อยนฺติ อิโต สมฺปตฺติโยติ อาโย, กุสลานํ ธมฺมานํ อภิพุทฺธีติ อาห ‘‘อาโยติ วุฑฺฒี’’ติฯ อเปนฺติ สมฺปตฺติโย เอเตนาติ อปาโย, กุสลานํ ธมฺมานํ หานีติ อาห ‘‘อปาโยติ อวุฑฺฒี’’ติฯ ตสฺส ตสฺสาติ อายสฺส จ อปายสฺส จฯ การณํ อุปาโย อุเปติ อุปคจฺฉติ เอเตน อาโย, อปาโย จาติฯ ตตฺถ ทุวิธา วุฑฺฒิ อนตฺถหานิโต, อตฺถุปฺปตฺติโต จ, ตถา อวุฑฺฒิ อตฺถหานิโต, อนตฺถุปฺปตฺติโต จฯ เตสํ ปชานนาติ เตสํ อายาปายสญฺญิตานํ ยถาวุตฺตปฺปเภทานํ วุฑฺฒิอวุฑฺฒีนํ ยาถาวโต ปชานนาฯ โกสลฺลํ กุสลตา นิปุณตาฯ ตทุภยมฺปิ ปาฬิวเสเนว ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อิทํ วุจฺจตีติ ยา อิเมสํ อกุสลธมฺมานํ อนุปฺปตฺตินิโรเธสุ, กุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติภิยฺโยภาเวสุ ปญฺญา, อิทํ อายโกสลฺลํ นาม วุจฺจติฯ อิทานิ อปายโกสลฺลมฺปิ ปาฬิวเสเนว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิทํ วุจฺจตีติ ยา อิเมสํ กุสลธมฺมานํ อนุปฺปชฺชนนิรุชฺฌเนสุ, อกุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติภิยฺโยภาเวสุ ปญฺญา, อิทํ อปายโกสลฺลํ นาม วุจฺจตีติฯ เอตฺถาหอายโกสลฺลํ ตาว ปญฺญา โหตุ, อปายโกสลฺลํ กถํ ปญฺญา นาม ชาตาติ เอวํ มญฺญติ ‘‘อปายุปฺปาทนสมตฺถตา อปายโกสลฺลํ นามา’’ติ, ตํ ปน ตสฺส มติมตฺตํฯ ปญฺญวา เอว หิ ‘‘มยฺหํ เอวํ มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติฯ อนุปฺปนฺนา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา วฑฺฒนฺตี’’ติ ปชานาติ, โส เอวํ ญตฺวา อนุปฺปนฺเน อกุสเล ธมฺเม น อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺเน ปชหติฯ อนุปฺปนฺเน กุสเล ธมฺเม อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺเน ภาวนาปาริปูริํ ปาเปติฯ

เอวํ อปายโกสลฺลมฺปิ ปญฺญา เอวาติฯ สพฺพาปีติ อายโกสลฺลปกฺขิกาปิ อปายโกสลฺลปกฺขิกาปิฯ ตตฺรุปายาติ ตตฺร ตตฺร กรณีเย อุปายภูตาฯ

ตสฺส ติกิจฺฉนตฺถนฺติ อจฺจายิกสฺส กิจฺจสฺส, ภยสฺส วา ปริหรณตฺถํ ฐานุปฺปตฺติยการณชานนวเสเนวาติ ฐาเน ตงฺขเณ เอว อุปฺปตฺติ เอตสฺส อตฺถีติ ฐานุปฺปตฺติกํ, ฐานโส อุปฺปชฺชนกการณํ, ตสฺส ชานนวเสเนวฯ

มชฺชนาการวเสน ปวตฺตมานาติ อตฺตโน วตฺถุโน มทนียตาย มทสฺส อาปชฺชนากาเรน ปวตฺตมานา อุณฺณติโยฯ นิโรโคติ อโรโคฯ มานกรณนฺติ มานสฺส อุปฺปาทนํฯ โยพฺพเน ฐตฺวาติ โยพฺพเน ปติฏฺฐาย, โยพฺพนํ อปสฺสายาติ อตฺโถฯ สพฺเพสมฺปิ ชีวิตํ นาม มรณปภงฺคุรํ ทุกฺขานุพนฺธญฺจ, ตทุภยํ อโนโลเกตฺวา, ปพนฺธฏฺฐิติปจฺจยา สุลภตญฺจ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกมโท ชีวิตมโทติ ทสฺเสตุํ ‘‘จิรํ ชีวิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อธิปติ วุจฺจติ เชฏฺฐโก, อิสฺสโรติ อตฺโถฯ ตโต อธิปติโต อาคตํ อาธิปเตยฺยํฯ กิํ ตํ? ปาปสฺส อกรณํฯ เตนาห ‘‘เอตฺตโกมฺหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สีลาทโย โลกิยา เอว ทฏฺฐพฺพา, ตสฺมา วิมุตฺติยาติ โลกิยวิมุตฺติยาฯ เชฏฺฐกนฺติ อิสฺสรํ, ครุนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ อตฺตานํ, ธมฺมญฺจ อธิปติํ กตฺวา ปาปสฺส อกรณํ หิริยา วเสน เวทิตพฺพํฯ โลกํ อธิปติํ กตฺวา อกรณํ โอตฺตปฺปสฺส วเสนฯ

กถาวตฺถูนีติ กถาย ปวตฺติฏฺฐานานิฯ ยสฺมา เตหิ วินา กถา นปฺปวตฺตติ, ตสฺมา ‘‘กถาการณานี’’ติ วุตฺตํฯ อทฺธาน-สทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโต เอว, โส ปนตฺถโต ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตํ ธมฺมา เจตฺถ ขนฺธา เอว, ตพฺพินิมุตฺตา จ เตสํ คติ นตฺถีติ อาห ‘‘อตีตํ ธมฺมํ, อตีตกฺขนฺเธติ อตฺโถ’’ติฯ อยญฺจ อทฺธา นาม ทิสาทิ วิย อตฺถโต ธมฺมปฺปวตฺติํ อุปาทาย ปญฺญตฺติมตฺตํ, น อุปาทา น ภูตธมฺโมติ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘ตมวิชฺฌนฏฺเฐน วิทิตกรณฏฺเฐนา’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ปุพฺเพนิวาสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺเธฯ ตมนฺติ โมหตมํฯ วิชฺฌตีติ วิหนติ, ปชหตีติ อตฺโถฯ

เตเนว จ ปฏิจฺฉาทกตมวิชฺฌเนน ปุพฺเพนิวาสญฺจ วิทิตํ ปากฏํ กโรตีติ วิชฺชาติฯ นฺติ จุตูปปาตํฯ

อุปปตฺติเทววิเสสภาวาวโห วิหาโรติ กตฺวา ทิพฺโพ วิหาโรฯ นนุ เอวํ อญฺญมญฺญานมฺปิ ทิพฺพวิหารภาโว อาปชฺชตีติ? น ตาสํ สตฺเตสุ หิตูปสํหาราทิวเสน ปวตฺติยา สวิเสสํ นิทฺโทสฏฺเฐน, เสฏฺฐฏฺเฐน จ พฺรหฺมวิหารสมญฺญาย นิรุฬฺหภาวโตฯ สุวิสุทฺธิโต ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทนวเสน อรณียโต ปตฺตพฺพโต, อริยภาวปฺปตฺติยา วา อนนฺตรํ อริโยฯ อริยานํ อยนฺติ วา อริโย วิหาโรฯ

เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

ติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุกฺกวณฺณนา

[306] ปุพฺเพติ เหฏฺฐา มหาสติปฏฺฐานวณฺณนายํฯ

โย ฉนฺโทติ โย ฉนฺทิยนวเสน ฉนฺโทฯ ฉนฺทิกตาติ ฉนฺทภาโว, ฉนฺทิกรณากาโร วาฯ กตฺตุกมฺยตาติ กตฺตุกามตาฯ กุสโลติ เฉโก โกสลฺลสมฺภูโต ธมฺมจฺฉนฺโทติ สภาวจฺฉนฺโทฯ อยญฺหิ ฉนฺโท นาม ตณฺหาฉนฺโท, ทิฏฺฐิฉนฺโท, วีริยฉนฺโท, ธมฺมจฺฉนฺโทติ พหุวิโธฯ อิธ กตฺตุกมฺยตากุสลธมฺมจฺฉนฺโท อธิปฺเปโตฯ ฉนฺทํ ชเนตีติ ตํ ฉนฺทํ อุปฺปาเทติฯ ตํ ปวตฺเตนฺโต หิ ชเนติ นามฯ วายามํ กโรตีติ ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติฯ วีริยํ อารภตีติ กายิกเจตสิกวีริยํ ปวตฺเตติฯ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตีติ เตเนว สหชาตวีริเยน จิตฺตํ อุกฺขิปติฯ ปทหตีติ ปธานํ วีริยํ กโรติฯ ปฏิปาฏิยา ปเนตานิ ปทานิ อุปฺปาทนาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมสาตจฺจกิริยาหิ โยเชตพฺพานิฯ วิตฺถารํ ปริหรนฺโต ‘‘อยเมตฺถ สงฺเขโป’’ติอาทิมาหฯ

ฉนฺทํ นิสฺสายาติ ‘‘ฉนฺทวโต เจโตสมาธิ โหติ, มยฺหํ เอวํ โหตี’’ติ เอวํ ฉนฺทํ นิสฺสาย ฉนฺทํ ธุรํ เชฏฺฐกํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปวตฺโต สมาธิ ฉนฺทสมาธิปธานภูตาติ ปธานชาตา, ปธานภาวํ วา ปตฺตาฯ สงฺขาราติ จตุกิจฺจสาธกํ สมฺมปฺปธานวีริยํ วทติฯ