อุปกฺกิเลสวณฺณนา

[58] ‘‘สมฺมา อาทิยตี’’ติ วตฺวา สมฺมา อาทิยนญฺจสฺส ทฬฺหคฺคาโห เอวาติ อาห ‘‘ทฬฺหํ คณฺหาตี’’ติฯ ‘‘สาสนาวจเรนาปิ ทีเปตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกจฺโจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตน ธุตงฺคธรตามตฺเตน อตฺตมนตา, ปริปุณฺณสงฺกปฺปตา สมฺมาปฏิปตฺติยา อุปกฺกิเลโสติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ, น ยถาวุตฺตตปสมาทานธุตงฺคธรตานํ สติปิ อนิยฺยานิกตฺเต สทิสตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ทุวิธสฺสาปีติ ‘อตฺตมโน โหติ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป’ติ จ เอวํ อุปกฺกิเลสเภเทน วุตฺตสฺส ทุวิธสฺสาปิ ตปสฺสิโน’’ติ เกจิฯ ยสฺมา ปน อฏฺฐกถายํ สาสนิกวเสนาปิ อตฺโถ ทีปิโต, ตสฺมา พาหิรกสฺส, สาสนิกสฺส จาติ เอวํ ทุวิธสฺสาปิ ตปสฺสิโนติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตถา เจว หิ อุปริปิ อตฺถวณฺณนํ วกฺขตีติฯ เอตฺตาวตาติ ยทิทํ ‘‘โก อญฺโญ มยา สทิโส’’ติ เอวํ อติมานสฺส, อนิฏฺฐิตกิจฺจสฺเสว จ ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติ เอวํ อติมานสฺส จ อุปฺปาทนํ, เอตฺตาวตาฯ

อุกฺกํสตีติ อุกฺกฏฺฐํ กโรติฯ อุกฺขิปตีติ อญฺเญสํ อุปริ ขิปติ, ปคฺคณฺหาตีติ อตฺโถฯ ปรํ สํหาเรตีติ ปรํ สํหรํ นิหีนํ กโรติฯ อวกฺขิปตีติ อโธ ขิปติ, อวมญฺญตีติ อตฺโถฯ

มานมทกรเณนาติ มานสงฺขาตสฺส มทสฺส กรเณน อุปฺปาทเนนฯ มุจฺฉิโต โหตีติ มุจฺฉาปนฺโน โหติ, สา ปน มุจฺฉาปตฺติ อภิชฺฌาสีลพฺพตปรามาสกายคนฺเถหิ คธิตจิตฺตตา, ตตฺถ จ อติลคฺคภาโวติ อาห ‘‘คธิโต อชฺโฌสนฺโน’’ติฯ ปมชฺชนญฺเจตฺถ ปมชฺชนเมวาติ อาห ‘‘ปมาทมาปชฺชตี’’ติฯ เกวลํ ธุตงฺคสุทฺธิโก หุตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อนนุยุญฺชนฺโต ตาย เอว ธุตงฺคสุทฺธิกตาย อตฺตุกฺกํสนาทิวเสน ปวตฺเตยฺยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สาสเน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ธุตงฺคเมว…เป.… ปจฺเจตี’’ติฯ

[59] เตเยว ปจฺจยาฯ สุฏฺฐุ กตฺวา ปฏิสงฺขริตฺวา ลทฺธาติ อาทรคารวโยเคน สกฺกจฺจํ อภิสงฺขริตฺวา ทานวเสน อุปนยวเสน ลทฺธาฯ วณฺณภณนนฺติ คุณกิตฺตนํฯ อสฺสาติ ตปสฺสิโนฯ

[60] โวทาสนฺติ พฺยาสนํ, วิภชฺชนนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปเนตฺถ วิภชฺชนํ ทฺวิธา อิจฺฉิตนฺติ อาห ‘‘ทฺเวภาคํ อาปชฺชตี’’ติฯ

ทฺเว ภาเค กโรติ รุจฺจนารุจฺจนวเสน ฯ เคธชาโตติ สญฺชาตเคโธฯ มุจฺฉนํ นาม สติวิปฺปวาเสเนว โหติ, น สติยา สตีติ อาห ‘‘สมุฏฺฐสฺสตี’’ติฯ อาทีนวมตฺตมฺปีติ คธิตาทิภาเวน ปริโภเค อาทีนวมตฺตมฺปิ น ปสฺสติฯ มตฺตญฺญุตาติ ปริโภเค มตฺตญฺญุตาฯ ปจฺจเวกฺขณปริโภคมตฺตมฺปีติ ปจฺจเวกฺขณมตฺเตน ปริโภคมฺปิ เอกวารํ ปจฺจเวกฺขิตฺวาปิ ปริภุญฺชนมฺปิ น กโรติฯ

[61] วิจกฺกสณฺฐานาติ วิปุลตมจกฺกสณฺฐานาฯ สพฺพสฺส ภุญฺชนโต อโยกูฏสทิสา ทนฺตา เอว ทนฺตกูฏํฯ อปสาเทตีติ ปสาเทติฯ อเจลกาทิวเสนาติ อเจลกวตาทิวเสนฯ ลูขาชีวินฺติ สลฺเลขปฏิปตฺติยา ลูขชีวิกํฯ

[62] ตปํ กโรตีติ ภาวนามนสิการลกฺขณํ ตปํ จรติ จรนฺโต วิย โหติฯ จงฺกมํ โอตรติ ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต วิยฯ วิหารงฺคณํ สมฺมชฺชติ วตฺตปฏิปตฺติํ ปูเรนฺโต วิยฯ

‘‘อาทสฺสยมาโน’’ติ วา ปาโฐฯ

กิญฺจิ วชฺชนฺติ กิญฺจิ กายิกํ วา วาจสิกํ วา โทสํฯ ทิฏฺฐิคตนฺติ วิปรีตทสฺสนํฯ อรุจฺจมานนฺติ อตฺตโน สิทฺธนฺเต ปฏิกฺขิตฺตภาเวน อรุจฺจมานํฯ รุจฺจติ เมติ ‘‘กปฺปติ เม’’ติ วทติฯ อนุชานิตพฺพนฺติ ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวน ‘‘เอวเมต’’นฺติ อนุชานิตพฺพํฯ สวนมโนหาริตาย ‘‘สาธุ สุฏฺฐู’’ติ อนุโมทิตพฺพํฯ

[63] กุชฺฌนสีลตาย โกธโนฯ วุตฺตลกฺขโณ อุปนาโห เอตสฺส อตฺถีติ อุปนาหีฯ เอวํภูโต จ ตํสมงฺคี โหตีติ ‘‘สมนฺนาคโต โหตี’’ติ วุตฺตํฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ

อยํ ปน วิเสโส – อิสฺสติ อุสูยตีติ อุสฺสุกีฯ สฐนํ อสนฺตคุณสมฺภาวนํ สโฐ, โส เอตสฺส อตฺถีติ สโฐฯ สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนสภาวา มายา, มายา เอตสฺส อตฺถีติ มายาวีฯ ครุฏฺฐานิยานมฺปิ ปณิปาตากรณลกฺขณํ ถมฺภนํ ถทฺธํ, ตเมตฺถ อตฺถีติ ถทฺโธฯ คุเณหิ สมานํ, อธิกญฺจ อติกฺกมิตฺวา นิหีนํ กตฺวา มญฺญนสีลตาย อติมานีฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนตฺถิกตาสงฺขาตา ปาปา ลามกา อิจฺฉา เอตสฺสาติ ปาปิจฺโฉฯ มิจฺฉา วิปรีตา ทิฏฺฐิ เอตสฺสาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิโกฯ

‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ (ม. นิ. 187, 202, 427; 3.27, 29; อุทา. 55; มหานิ. 20; เนตฺติ. 58) เอวํ อตฺตนา อตฺตาภินิวิฏฺฐตาย สตา ทิฏฺฐิ สนฺทิฏฺฐิ, ตเมว ปรามสตีติ สนฺทิฏฺฐิปรามาสีฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สยํ ทิฏฺฐิ สนฺทิฏฺฐี’’ติ วตฺถุวเสน อตฺโถ วุตฺโตฯ อา พาฬฺหํ วิย ธียตีติ อาธานนฺติ อาห ‘‘ทฬฺหํ สุฏฺฐุ ฐปิต’’นฺติฯ ยถาคหิตํ คาหํ ปฏินิสฺสชฺชนสีโล ปฏินิสฺสคฺคี, ตปฺปฏิกฺเขเปน ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีฯ ปฏิเสธตฺโถ หิ อยํ ทุ-สทฺโท ยถา ‘‘ทุปฺปญฺโญ, (ม. นิ. 1.449) ทุสฺสีโล’’ติ (อ. นิ. 5.213; 10.75; ปารา. 195; ธ. ป. 308) จฯ

ปริสุทฺธปปฏิกปฺปตฺตกถาวณฺณนา

[64] อิธ นิคฺโรธ ตปสฺสีติ ยถานุกฺกนฺตํ ปุริมปาฬิํ นิคมนวเสน เอกเทเสน ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘เอวํ ภควา’’ติอาทิฯ คหิตลทฺธินฺติ ‘‘อเจลกาทิภาโว เสยฺโย, เตน จ สํสารสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํ คหิตลทฺธิํฯ รกฺขิตํ ตปนฺติ ตาย ลทฺธิยา สมาทิยิตฺวา รกฺขิตํ อเจลกวตาทิตปํฯ ‘‘สพฺพเมว สํกิลิฏฺฐ’’นฺติ อิมินา ยํ วกฺขติ ปริสุทฺธปาฬิวณฺณนายํ ‘‘ลูขตปสฺสิโน เจว ธุตงฺคธรสฺส จ วเสน โยชนา เวทิตพฺพา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.64), ตสฺส ปริกปฺปิตรูปสฺส ลูขสฺส ตปสฺสิโนติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปริสุทฺธปาฬิทสฺสนตฺถ’’นฺติ จ อิมินา ติตฺถิยานํ วเสน ปาฬิ เยเวตฺถ ลพฺภติ, น ปน ตทตฺโถติ ทสฺเสติฯ วุตฺตวิปกฺขวเสนาติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปฏิปกฺขวเสน, ปฏิกฺเขปวเสนาติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ ฐาเนติ เหตุอตฺเถ ภุมฺมนฺติ ตสฺส เหตุอตฺเถน กรณวจเนน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ โส เตนา’’ติอาทิมาหฯ อุตฺตริ วายมมาโนติ ยถาสมาทินฺเนหิ ธุตธมฺเมหิ อปริตุฏฺโฐ, อปริโยสิตสงฺกปฺโป จ หุตฺวา อุปริ ภาวนานุโยควเสน สมฺมาวายามํ กโรนฺโตฯ

[69] อิโต ปรนฺติ อิโต ยถาวุตฺตนยโต ปรํฯ อคฺคภาวํ วา สารภาวํ วาติ ตโปชิคุจฺฉาย อคฺคภาวํ วา สารภาวํ วา อชานนฺโตฯ ‘‘อยเมวสฺส อคฺคภาโว สารภาโว’’ติ มญฺญมาโน ‘‘อคฺคปฺปตฺตา, สารปฺปตฺตา จา’’ติ อาหฯ