ทุกวณฺณนา

[304] จตฺตาโร ขนฺธาติ เตสํ ตาว นามนฏฺเฐน นามภาวํ ปฐมํ วตฺวา ปจฺฉา นิพฺพานสฺส วตฺตุกาโม อาหฯ ตสฺสาปิ หิ ตถา นามภาวํ ปรโต วกฺขติฯ ‘‘นามํ กโรติ นามยตี’’ติ เอตฺถ ยํ นามกรณํ, ตํ นามนฺติ อาห ‘‘นามนฏฺเฐนาติ นามกรณฏฺเฐนา’’ติ, อตฺตโนวาติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺหิ สาติสยมิทํ เตสํ นามกรณํ โหติฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน นามํ กโรนฺตาว อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทิฯ อิทานิ ตมตฺถํ พฺยติเรกมุเขน วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺส นามสฺส กรเณเนว เต ‘‘นาม’’นฺติ วุจฺจนฺติ, ตํ สามญฺญนามํ, กิตฺติมนามํ, คุณนามํ วา น โหติ, อถ โข โอปปาติกนามนฺติ ปุริมานิ ตีณิ นามานิ อุทาหรณวเสน ทสฺเสตฺวา ‘‘น เอวํ เวทนาทีน’’นฺติ เต ปฏิกฺขิปิตฺวา อิตรนามเมว นามกรณฏฺเฐน นามนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เวทนาทโย หี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘มหาปถวิอาทโย’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ปถวิอาปาทโย อิธ นามนฺติ อนธิปฺเปตา, รูปนฺติ ปน อธิปฺเปตาติ? สจฺจเมตํ, ผสฺสเวทนาทีนํ วิย ปน ปถวิอาทีนํ โอปปาติกนามตาสามญฺเญน ‘‘ปถวิอาทโย วิยา’’ติ นิทสฺสนํ กตํ, น อรูปธมฺมา วิย รูปธมฺมานํ นามสภาวตฺตาฯ ผสฺสเวทนาทีนญฺหิ อรูปธมฺมานํ สพฺพทาปิ ผสฺสาทินามกตฺตา, ปถวิอาทีนํ เกสกุมฺภาทินามนฺตราปตฺติ วิย นามนฺตรานาปชฺชนโต จ สทา อตฺตนาว กตนามตาย จตุกฺขนฺธนิพฺพานานิ นามกรณฏฺเฐน นามํฯ อถ วา อธิวจนสมฺผสฺโส วิย อธิวจนนามมนฺตเรน เย อนุปจิตสมฺภารานํ คหณํ น คจฺฉนฺติ, เต นามายตฺตคฺคหณา นามํฯ รูปํ ปน วินาปิ นามสาธนํ อตฺตโน รุปฺปนสภาเวน คหณํ อุปยาตีติ รูปํฯ เตนาห ‘‘เตสุ อุปฺปนฺเนสู’’ติอาทิฯ อิธาปิ ‘‘ยถาปถวิยา’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ นิทสฺสนวเสน อาคตตฺตาฯ ‘‘อตีเตปี’’ติอาทินา เวทนาทีสุ นามสญฺญา นิรุฬฺหา, อนาทิกาลิกา จาติ ทสฺเสติฯ

อิติ อตีตาทิวิภาควนฺตานมฺปิ เวทนาทีนํ นามกรณฏฺเฐน นามภาโว เอกนฺติโก, ตพฺพิภาครหิเต ปน เอกสภาเว นิจฺเจ นิพฺพาเน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพานํ ปน…เป.… นามนฏฺเฐน นาม’’นฺติ อาหฯ นามนฏฺเฐนาติ นามกรณฏฺเฐนฯ นมนฺตีติ เอกนฺตโต สารมฺมณตฺตา ตนฺนินฺนา โหนฺติ, เตหิ วินา นปฺปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ

สพฺพนฺติ ขนฺธจตุกฺกํ, นิพฺพานญฺจ ฯ ยสฺมิํ อารมฺมเณเยว เวทนากฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ตํสมฺปยุตฺตตาย สญฺญากฺขนฺธาทโยปิ ตตฺถ ปวตฺตนฺตีติ โส เน ตตฺถ นาเมนฺโต วิย โหติ วินา อปฺปวตฺตนโตฯ เอส นโย สญฺญากฺขนฺธาทีสุปีติ วุตฺตํ ‘‘อารมฺมเณ อญฺญมญฺญํ นาเมนฺตี’’ติฯ อนวชฺชธมฺเม มคฺคผลาทิเก ฯ กามํ เกสุจิ รูปธมฺเมสุปิ อารมฺมณาธิปติภาโว ลพฺภเตว, นิพฺพาเน ปเนส สาติสโย ตสฺส อจฺจนฺตสนฺตปณีตตากปฺปภาวโตติ ตเทว อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย ‘‘อตฺตนิ นาเมตี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ อริยา สกลมฺปิ ทิวสภาคํ ตํ อารพฺภ วีตินาเมนฺตาปิ ติตฺติํ น คจฺฉนฺติฯ

‘‘รุปฺปนฏฺเฐนา’’ติ เอเตน รุปฺปตีติ รูปนฺติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติ รุปฺปนํฯ นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมาคเม วิสทิสุปฺปตฺติ ลพฺภตีติ? สจฺจํ ลพฺภติ, น ปน วิภูตตรํฯ วิภูตตรญฺเหตฺถ รุปฺปนํ อธิปฺเปตํ สีตาทิคฺคหณโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.79)ฯ ยทิ เอวํ กถํ พฺรหฺมโลเก รูปสมญฺญาติ? ตตฺถาปิ ตํสภาวานติวตฺตนโต โหติเยว รูปสมญฺญาฯ อนุคฺคาหกปจฺจยวเสน วา วิสทิสปจฺจยสนฺนิปาเตติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘โย อตฺตโน สนฺตาเน วิชฺชมานสฺสเยว วิสทิสุปฺปตฺติเหตุภาโว, ตํ รุปฺปน’’นฺติ อญฺเญฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข รูปยติ วิการมาปาเทตีติ รูปํฯ ‘‘สงฺฆฏฺฏเนน วิการาปตฺติยํ รุปฺปน-สทฺโท นิรุฬฺโห’’ติ เกจิฯ เอตสฺมิํ ปกฺเข อรูปธมฺเมสุ รูปสมญฺญาย ปสงฺโค เอว นตฺถิ สงฺฆฏฺฏนาภาวโตฯ ‘‘ปฏิฆโต รุปฺปน’’นฺติ อปเรฯ ‘‘ตสฺสาติ รูปสฺสา’’ติ วทนฺติ, นามรูปสฺสาติ ปน ยุตฺตํฯ ยถา หิ รูปสฺส, เอวํ นามสฺสาปิ เวทนากฺขนฺธาทิวเสน, มทนิมฺมทนาทิวเสน จ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.456) วุตฺตา เอวาติฯ อิติ อยํ ทุโก กุสลตฺติเกน สงฺคหิเต สภาวธมฺเม ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺโตติฯ

อวิชฺชาติ อวินฺทิยํ ‘‘อตฺตา, ชีโว, อิตฺถี, ปุริโส’’ติ เอวมาทิกํ วินฺทตีติ อวิชฺชาฯ วินฺทิยํ ‘‘ทุกฺขํ, สมุทโย’’ติ เอวมาทิกํ น วินฺทตีติ อวิชฺชาฯ สพฺพมฺปิ ธมฺมชาตํ อวิทิตกรณฏฺเฐน อวิชฺชาฯ อนฺตรหิเต สํสาเร สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชาฯ

อตฺถโต ปน สา ทุกฺขาทีนํ จตุนฺนํ สจฺจานํ สภาวจฺฉาทโก สมฺโมโห โหตีติ อาห ‘‘ทุกฺขาทีสุ อญฺญาณ’’นฺติ ฯ ภวปตฺถนา นาม กามภวาทีนํ ปตฺถนาวเสน ปวตฺตตณฺหาฯ เตนาห ‘‘โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท’’ติอาทิฯ อิติ ‘‘อยํ ทุโก วฏฺฏมูลสมุทาจารทสฺสนตฺถํ คหิโตฯ

ภวทิฏฺฐีติ ขนฺธปญฺจกํ ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ คาเหตฺวา ตํ ‘‘ภวิสฺสตี’’ติ คณฺหนวเสน นิวิฏฺฐา สสฺสตทิฏฺฐีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ภโว วุจฺจตี’’ติอาทิฯ ภวิสฺสตีติ ภโว, ติฏฺฐติ สพฺพกาลํ อตฺถีติ อตฺโถฯ สสฺสตนฺติ สสฺสตภาโวฯ วิภวทิฏฺฐีติ ขนฺธปญฺจกเมว ‘‘อตฺตา’’ติ จ ‘‘โลโก’’ติ จ คเหตฺวา ตํ ‘‘น ภวิสฺสตี’’ติ คณฺหนวเสน นิวิฏฺฐา อุจฺเฉททิฏฺฐีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วิภโว วุจฺจตี’’ติอาทิฯ วิภวิสฺสติ วินสฺสติ อุจฺฉิชฺชตีติ วิภโว, อุจฺเฉโทฯ

ยํ น หิรียตีติ เยน ธมฺเมน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมสมูโห, ปุคฺคโล วา น หิรียติ น ลชฺชติ, ลิงฺควิปลฺลาสํ วา กตฺวา โย ธมฺโมติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ หิรียิตพฺเพนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, หิรียิตพฺพยุตฺตกํ กายทุจฺจริตาทิธมฺมํ น ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถฯ นิลฺลชฺชตาติ ปาปสฺส อชิคุจฺฉนาฯ ยํ น โอตฺตปฺปตีติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โอตฺตปฺปิตพฺเพนาติ ปน เหตุอตฺเถ กรณวจนํ, โอตฺตปฺปิตพฺพยุตฺตเกน โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูเตน กายทุจฺจริตาทินาติ อตฺโถฯ หิรียิตพฺเพนาติ เอตฺถาปิ วา เอวเมว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อภายนกอากาโรติ ปาปโต อนุตฺตาสนากาโรฯ

‘‘ยํ หิรียตี’’ติอาทีสุ อนนฺตรทุเก วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นิยกชฺฌตฺตํ ชาติอาทิสมุฏฺฐานํ เอติสฺสาติ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานาฯ นิยกชฺฌตฺตโต พหิภาวโต พหิทฺธา ปรสนฺตาเน สมุฏฺฐานํ เอติสฺสาติ พหิทฺธา สมุฏฺฐานาฯ อตฺตา เอว อธิปติ อตฺตาธิปติ, อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานตฺตา เอว อตฺตาธิปติโต อาคมนโต อตฺตาธิปเตยฺยาฯ โลกาธิปเตยฺยนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ลชฺชาสภาวสณฺฐิตาติ ปาปโต ชิคุจฺฉนรูเปน อวฏฺฐิตาฯ ภยสภาวสณฺฐิตนฺติ ตโต อุตฺตาสนรูเปน อวฏฺฐิตํฯ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานาทิตา จ หิโรตฺตปฺปานํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวน วุตฺตา, น ปน เตสํ กทาจิปิ อญฺญมญฺญวิปฺปโยคโตฯ น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติฯ

ทุกฺขนฺติ กิจฺฉํ, อนิฏฺฐนฺติ วา อตฺโถฯ วิปฺปฏิกูลคาหิมฺหีติ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วิโลมคาหเกฯ

ตสฺสา เอว วิปจฺจนีกํ ทุปฺปฏิปตฺติ สาตํ อิฏฺฐํ เอตสฺสาติ วิปจฺจนีกสาโต, ตสฺมิํ วิปจฺจนีกสาเตฯ เอวํภูโต จ โอวาทภูเต สาสนกฺกเม โอวาทเก จ อาทรภาวรหิโต โหตีติ อาห ‘‘อนาทเร’’ติฯ ตสฺส กมฺมนฺติ ตสฺส ทุพฺพจสฺส ปุคฺคลสฺส อนาทริยวเสน ปวตฺตเจตนา โทวจสฺสํฯ ตสฺส ภาโวติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส โทวจสฺสสฺส อตฺถิภาโว โทวจสฺสตา, อตฺถโต โทวจสฺสเมวฯ เตเนวาห ‘‘สา อตฺถโต สงฺขารกฺขนฺโธ โหตี’’ติฯ เจตนาปฺปธานตาย หิ สงฺขารกฺขนฺธสฺส เอวํ วุตฺตํฯ เอเตนากาเรนาติ อปฺปทกฺขิณคฺคาหิตากาเรนฯ อสฺสทฺธิยทุสฺสีลฺยาทิปาปธมฺมโยคโต ปุคฺคลา ปาปา นาม โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยาย เจตนาย ปุคฺคโล ปาปสมฺปวงฺโก นาม โหติ, สา เจตนา ปาปมิตฺตตา , จตฺตาโรปิ วา อรูปิโน ขนฺธา ตทาการปฺปวตฺตา ปาปมิตฺตตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สาปิ อตฺถโต โทวจสฺสตา วิย ทฏฺฐพฺพา’’ติ อาหฯ

‘‘สุขํ วโจ เอตสฺมิํ ปทกฺขิณคฺคาหิมฺหิ อนุโลมสาเต สาทเร ปุคฺคเลติ สุพฺพโจติอาทินา, ‘‘กลฺยาณา สทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ กลฺยาณมิตฺโต’’ติอาทินา จ อนนฺตรทุกสฺส อตฺโถ อิจฺฉิโตติ อาห โสวจสฺสตา…เป.… วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพา’’ติฯ อุโภติ โสวจสฺสตา, กลฺยาณมิตฺตตา จฯ เตสํ ขนฺธานํ ปวตฺติอาการวิเสสา ‘‘โสวจสฺสตา, กลฺยาณมิตฺตตา’’ติ จ วุจฺจนฺติ, เต โลกิยาปิ โหนฺติ โลกุตฺตราปีติ อาห ‘‘โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา’’ติฯ

วตฺถุเภทาทินา อเนกเภทภินฺนา ตํตํชาติวเสน เอกชฺฌํ กตฺวา ราสิโต คยฺหมานา อาปตฺติโยว อาปตฺติกฺขนฺธาฯ ตา ปน อนฺตราปตฺตีนํ อคฺคหเณ ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโย, ตาสํ ปน คหเณ สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโยฯ ‘‘อิมา อาปตฺติโย, เอตฺตกา อาปตฺติโย, เอวญฺจ เตสํ อาปชฺชนํ โหตี’’ติ ชานนปญฺญา อาปตฺติกุสลตาติ อาห ‘‘ยา ตาส’’นฺติอาทิฯ ตาสํ อาปตฺตีนนฺติ ตาสุ อาปตฺตีสุฯ ตตฺถ ยํ สมฺภินฺนวตฺถุกาสุ วิย ฐิตาสุ, ทุวิญฺเญยฺยวิภาคาสุ จ อาปตฺตีสุ อสงฺกรโต ววตฺถาน, อยํ วิเสสโต อาปตฺติกุสลตาติ ทสฺเสตุํ ทุติยํ อาปตฺติคฺคหณํ กตํฯ

สห กมฺมวาจายาติ กมฺมวาจาย สเหวฯ อาปตฺติโต วุฏฺฐาปนปโยคตาย กมฺมภูตา วาจา กมฺมวาจา, ตถาภูตา อนุสาวนวาจา เจว ‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺตวาจา จฯ ตาย กมฺมวาจาย สทฺธิํ สมกาลเมว ‘‘อิมาย กมฺมวาจาย อิโต อาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหติ, โหนฺตญฺจ ปฐเม วา ตติเย วา อนุสาวเนยฺยการปฺปตฺเต, ‘สํวริสฺสามี’ติ วา ปเท ปริโยสิเต โหตี’’ติ เอวํ ตํ ตํ อาปตฺตีหิ วุฏฺฐานปริจฺเฉทปริชานนปญฺญา อาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตาฯ วุฏฺฐานนฺติ จ ยถาปนฺนาย อาปตฺติยา ยถา ตถา อนนฺตรายตาปาทนํ, เอวํ วุฏฺฐานคฺคหเณเนว เทสนายปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ

‘‘อิโต ปุพฺเพ ปริกมฺมํ ปวตฺตํ, อิโต ปรํ ภวงฺค มชฺเฌ สมาปตฺตี’’ติ เอวํ สมาปตฺตีนํ อปฺปนาปริจฺเฉทชานนปญฺญา สมาปตฺติกุสลตาฯ วุฏฺฐาเน กุสลภาโว วุฏฺฐานกุสลตา, ปเคว วุฏฺฐาน ปริจฺเฉทกรํ ญาณํฯ เตนาห ‘‘ยถาปริจฺฉินฺนสมยวเสเนวา’’ติอาทิฯ วุฏฺฐานสมตฺถาติ วุฏฺฐาปเน สมตฺถาฯ

‘‘ธาตุกุสลตา’’ติ เอตฺถ ปถวีธาตุอาทโย, สุขธาตุอาทโย, กามธาตุอาทโย จ ธาตุโย เอตาสฺเวว อนฺโตคธาติ เอตาสุ โกสลฺเล ทสฺสิเต ตาสุปิ โกสลฺลํ ทสฺสิตเมว โหตีติ ‘‘อฏฺฐารส ธาตุโย จกฺขุธาตุ…เป.… มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ วตฺวา ‘‘อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ สภาวปริจฺเฉทกา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ สภาวปริจฺเฉทกาติ ยถาภูตสภาวาวโพธินีฯ ‘‘สวนปญฺญา ธารณปญฺญา’’ติอาทินา ปจฺเจกํ ปญฺญา-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ ธาตูนํ สวนธารณปญฺญา สุตมยา, อิตรา ภาวนามยาฯ ตตฺถาปิ สมฺมสนปญฺญา โลกิยาฯ วิปสฺสนา ปญฺญา หิ สา, อิตรา โลกุตฺตราฯ ลกฺขณาทิวเสน, อนิจฺจาทิวเสน จ มนสิกรณํ มนสิกาโร, ตตฺถ โกสลฺลํ มนสิการกุสลตาฯ ตํ ปน อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน ติธา ภินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปญฺญา’’ติ อาหฯ สมฺมสนปญฺญา หิ ตสฺสา อาทิ, ปฏิเวธปญฺญา มชฺเฌ, ปจฺจเวกฺขณปญฺญา ปริโยสานํฯ

อายตนานํ คนฺถโต จ อตฺถโต จ อุคฺคณฺหนวเสน เตสํ ธาตุลกฺขณาทิวิภาคสฺส ชานนปญฺญา อุคฺคหชานนปญฺญาฯ สมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณวิธิโน ชานนปญฺญา มนสิการชานนปญฺญาฯ

ยสฺมา อายตนานิปิ อตฺถโต ธาตุโยว มนสิกาโร จ อุคฺคณฺหนาทิวเสน เตสเมว มนสิการวิธิ , ตสฺมา ธาตุกุสลตาทิกา ติสฺโสปิ กุสลตา เอกเทเส กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สวนํ วิย อุคฺคณฺหนปจฺจเวกฺขณานิปิ ปริตฺตญาณกตฺตุกานีติ อาห ‘‘สวน อุคฺคหณปจฺจเวกฺขณา โลกิยา’’ติฯ อริยมคฺคกฺขเณ สมฺมสนมนสิการานํ นิปฺผตฺติ ปรินิฏฺฐานนฺติ เตสํ โลกุตฺตรตาปริยาโยปิ ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘สมฺมสนมนสิการา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา’’ติฯ ปจฺจยธมฺมานํ เหตุอาทีนํ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนานํ เหตุปจฺจยาทิภาเวน ปจฺจยภาโว ปจฺจยากาโร, โส ปน อวิชฺชาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ วเสน ทฺวาทสวิโธติ อาห ‘‘ทฺวาทสนฺนํ ปจฺจยาการาน’’นฺติฯ อุคฺคหาทิวเสนาติ อุคฺคหมนสิการสวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณวเสนฯ

ฐานญฺเจว ติฏฺฐติ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ การณญฺจ เหตุปจฺจยภาเวน กรณโต นิปฺผาทนโตฯ เตสํ โสตวิญฺญาณาทีนํฯ เอตสฺมิํ ทุเก อตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ เย ธมฺมา ยสฺส ธมฺมสฺส การณภาวโต ฐานํ, เตว ธมฺมา ตํวิธุรสฺส ธมฺมสฺส อการณภาวโต อฏฺฐานนฺติ ปฐมนเย ผลเภเทน ตสฺเสว ธมฺมสฺส ฐานาฏฺฐานตา ทีปิตา; ทุติยนเย ปน อภินฺเนปิ ผเล ปจฺจยธมฺมเภเทน เตสํ ฐานาฏฺฐานตา ทีปิตาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ น หิ กทาจิ อริยา ทิฏฺฐิสมฺปทา นิจฺจคฺคาหสฺส การณํ โหติ, อกิริยตา ปน สิยา ตสฺส การณนฺติฯ

อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, อชิมฺหตา อกุฏิลตา อวงฺกตาติ อตฺโถติ ตมตฺถํ อนชฺชวปฏิกฺเขปมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘โคมุตฺตวงฺกตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สฺวายํ อนชฺชโว ภิกฺขูนํ เยภุยฺเยน อเนสนาย, อโคจรจาริตาย จ โหตีติ อาห ‘‘เอกจฺโจ หิ…เป.… จรตี’’ติฯ อยํ โคมุตฺตวงฺกตา นาม อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา ปฏิปตฺติยา วงฺกภาวโตฯ ปุริมสทิโสติ ปฐมํ วุตฺตภิกฺขุสทิโสฯ จนฺทวงฺกตา นาม ปฏิปตฺติยา มชฺฌฏฺฐาเน วงฺกภาวาปตฺติโตฯ นงฺคลโกฏิวงฺกตา นาม ปริโยสาเน วงฺกภาวาปตฺติโตฯ อิทํ อชฺชวํ นาม สพฺพตฺถกเมว อุชุภาวสิทฺธิโตฯ อชฺชวตาติ อาการนิทฺเทโส, เยนากาเรนสฺส อชฺชโว ปวตฺตติ, ตทาการนิทฺเทโสติ อตฺโถฯ ลชฺชตีติ ลชฺชี, หิริมา, ตสฺส ภาโว ลชฺชวํ, หิรีติ อตฺโถฯ

ลชฺชา เอตสฺส อตฺถีติ ลชฺชี ยถา ‘‘มาลี, มายี’’ติ จ, ตสฺส ภาโว ลชฺชีภาโว, สา เอว ลชฺชาฯ

ปราปราธาทีนํ อธิวาสนกฺขมํ อธิวาสนขนฺติฯ สุจิสีลตา โสรจฺจํฯ สา หิ โสภนกมฺมรตตา, สุฏฺฐุ วา ปาปโต โอรตภาโว วิรตตา โสรจฺจํฯ เตนาห ‘‘สุรตภาโว’’ติฯ

‘‘นามญฺจ รูปญฺจา’’ติอาทีสุ อยํ อปโร นโย – นามกรณฏฺเฐนาติ อญฺญํ อนเปกฺขิตฺวา สยเมว อตฺตโน นามกรณสภาวโตติ อตฺโถฯ ยญฺหิ ปรสฺส นามํ กโรติ, ตสฺส จ ตทเปกฺขตฺตา อญฺญาเปกฺขํ นามกรณนฺติ นามกรณสภาวตา น โหติ, ตสฺมา มหาชนสฺส ญาตีนํ, คุณานญฺจ สามญฺญนามาทิการกานํ นามภาโว นาปชฺชติฯ ยสฺส จ อญฺเญหิ นามํ กรียติ, ตสฺส จ นามกรณสภาวตา นตฺถีติ, นตฺถิเยว นามภาโวฯ เวทนาทีนํ ปน สภาวสิทฺธตฺตา เวทนาทินามสฺส นามกรณสภาวโต นามตา วุตฺตาฯ ปถวีอาทิ นิทสฺสเนน นามสฺส สภาวสิทฺธตํเยว นิทสฺเสติ, น นามภาวสามญฺญํ, นิรุฬฺหตฺตา ปน นาม-สทฺโท อรูปธมฺเมสุ เอว วตฺตติ, น ปถวีอาทีสูติ น เตสํ นามภาโวฯ น หิ ปถวีอาทินามํ วิชหิตฺวา เกสาทินาเมหิ รูปธมฺมานํ วิย เวทนาทินามํ วิชหิตฺวา อญฺเญน นาเมน อรูปธมฺมานํ โวหริตพฺเพน ปิณฺฑากาเรน ปวตฺติ อตฺถีติฯ

อถ วา รูปธมฺมา จกฺขาทโย รูปาทโย จ, เตสํ ปกาสกปกาสิตพฺพภาวโต วินาปิ นาเมน ปากฏา โหนฺติ, น เอวํ อรูปธมฺมาติ เต อธิวจนสมฺผสฺโส วิย นามายตฺตคฺคหณียภาเวน ‘‘นาม’’นฺติ วุตฺตาฯ ปฏิฆสมฺผสฺโส จ น จกฺขาทีนิ วิย นาเมน วินา ปากโฏติ ‘‘นาม’’นฺติ วุตฺโต, อรูปตาย วา อญฺญนามสภาคตฺตา สงฺคหิโตยํ, อญฺญผสฺสสภาคตฺตา วาฯ วจนตฺโถปิ หิ รูปยตีติ รูปํ, นามยตีติ นามนฺติ อิธ ปจฺฉิมปุริมานํ สมฺภวติฯ รูปยตีติ วินาปิ นาเมน อตฺตานํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ นามยตีติ นาเมน วินา อปากฏภาวโต อตฺตโน ปกาสกํ นามํ กโรตีติ อตฺโถฯ อารมฺมณาธิปติปจฺจยตายาติ สติปิ รูปสฺส อารมฺมณาธิปติปจฺจยภาเว น ตํ ปรมสฺสาสภูตํ นิพฺพานํ วิย สาติสยํ นามนภาเวน ปจฺจโยติ นิพฺพานเมว ‘‘นาม’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จา’’ติ อยํ ทุโก สตฺตานํ วฏฺฏมูลสมุทาจารทสฺสนตฺโถฯ สมุทาจรตีติ หิ สมุทาจาโร, วฏฺฏมูลเมว สมุทาจาโร วฏฺฏมูลสมุทาจาโร, วฏฺฏมูลทสฺสเนน วา วฏฺฏมูลานํ ปวตฺติ ทสฺสิตา โหตีติ วฏฺฏมูลานํ สมุทาจาโร วฏฺฏมูลสมุทาจาโร, ตํทสฺสนตฺโถติ อตฺโถฯ

เอเกกสฺมิญฺจ ‘‘อตฺตา’’ติ จ ‘‘โลโก’’ติ จ คหณวิเสสํ อุปาทาย ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วุตฺตํ, เอกํ วา ขนฺธํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา อญฺญํ อตฺตโน อุปโภคภูตํ ‘‘โลโก’’ติ คณฺหนฺตสฺส, อตฺตโน อตฺตานํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ปรสฺส อตฺตานํ ‘‘โลโก’’ติ คณฺหนฺตสฺส วา วเสน ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วุตฺตํฯ

สห สิกฺขิตพฺโพ ธมฺโม สหธมฺโม, ตตฺถ ภวํ สหธมฺมิกํ, ตสฺมิํ สหธมฺมิเกฯ โทวจสฺส-สทฺทโต อาย-สทฺทํ อนญฺญตฺตํ กตฺวา ‘‘โทวจสฺสาย’’นฺติ วุตฺตํ, โทวจสฺสสฺส วา อยนํ ปวตฺติ โทวจสฺสายํฯ อาเสวนฺตสฺสาปิ อนุสิกฺขนา อชฺฌาสเยน ภชนาติ อาห ‘‘เสวนา…เป.… ภชนา’’ติฯ สพฺพโตภาเคน ภตฺติ สมฺภตฺติฯ

สห กมฺมวาจายาติ อพฺภานติณวตฺถารกกมฺมวาจาย, ‘‘อหํ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปชฺชิ’’นฺติอาทิกาย จ สเหวฯ สเหว หิ กมฺมวาจาย อาปตฺติวุฏฺฐานญฺจ ปริจฺฉิชฺชติ, ‘‘ปญฺญตฺติลกฺขณาย อาปตฺติยา วา การณํ วีติกฺกมลกฺขณํ กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ วา, วุฏฺฐานสฺส การณํ กมฺมวาจา’’ติ การเณน สห ผลสฺส ชานนวเสน ‘‘สห กมฺมวาจายา’’ติ วุตฺตํฯ‘‘สห กมฺมวาจายา’’ติฯ อิมินา นเยน สห ปริกมฺเมนาติ เอตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ธาตุวิสยา สพฺพาปิ ปญฺญา ธาตุกุสลตาฯ ตเทกเทสา มนสิการกุสลตาติ อธิปฺปาเยน ปุริมปเทปิ สมฺมสนปฏิเวธปญฺญา วุตฺตาฯ ยสฺมา ปน นิปฺปริยายโต วิปสฺสนาทิปญฺญา เอว มนสิการโกสลฺลํ, ตสฺมา ‘‘ตาสํเยว ธาตูนํ สมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปญฺญา’’ติ วุตฺตํฯ

อายตนวิสยา สพฺพาปิ ปญฺญา อายตนกุสลตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุคฺคหมนสิการชานนปญฺญา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทฺวีสุปิ วา ปเทสุ วาจุคฺคตาย อายตนปาฬิยา, ธาตุปาฬิยา จ มนสิกรณํ มนสิกาโรฯ

ตถา อุคฺคณฺหนฺตี, มนสิ กโรนฺตี , ตทตฺถํ สุณนฺตี, คนฺถโต จ อตฺถโต จ ธาเรนฺตี, ‘‘อิทํ จกฺขายตนํ นาม, อยํ จกฺขุธาตุ นามา’’ติอาทินา สภาวโต, คณนโต จ ปริจฺเฉทํ ชานนฺตี จ ปญฺญา อุคฺคหปญฺญาทิกา วุตฺตาฯ มนสิการปเท ปน จตุพฺพิธาปิ ปญฺญา อุคฺคโหติ ตโต ปวตฺโต อนิจฺจาทิมนสิกาโร ‘‘อุคฺคหมนสิกาโร’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส ชานนํ ปวตฺตนเมว, ‘‘ยถา ปวตฺตํ วา อุคฺคหํ, เอวเมว ปวตฺโต อุคฺคโห’’ติ ชานนํ อุคฺคหชานนํฯ ‘‘มนสิกาโร เอวํ ปวตฺเตตพฺโพ, เอวญฺจ ปวตฺโต’’ติ ชานนํ มนสิการชานนํฯ ตทุภยมฺปิ ‘‘มนสิการโกสลฺล’’นฺติ วุตฺตํฯ อุคฺคโหปิ หิ มนสิการสมฺปโยคโต มนสิการนิรุตฺติํ ลทฺธุํ อรหติฯ โย จ มนสิกาตพฺโพ, โย จ มนสิกรณูปาโย, สพฺโพ โส ‘‘มนสิกาโร’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, ตตฺถ โกสลฺลํ มนสิการกุสลตาติฯ สมฺมสนํ ปญฺญา, สา มคฺคสมฺปยุตฺตา อนิจฺจาทิสมฺมสนกิจฺจํ สาเธติ นิจฺจสญฺญาทิปชหนโตฯ มนสิกาโร สมฺมสนสมฺปยุตฺโต, โส ตตฺเถว อนิจฺจาทิมนสิการกิจฺจํ มคฺคสมฺปยุตฺโต สาเธตีติ อาห ‘‘สมฺมสนมนสิการา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา’’ติฯ ‘‘อิมินา ปจฺจเยนิทํ โหตี’’ติ เอวํ อวิชฺชาทีนํ สงฺขาราทิปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยภาวชานนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตาฯ

อธิวาสนํ ขมนํฯ ตญฺหิ ปเรสํ ทุกฺกฏํ ทุรุตฺตญฺจ ปฏิวิโรธากรเณน อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาสนํ ‘‘อธิวาสน’’นฺติ วุจฺจติฯ อจณฺฑิกฺกนฺติ อกุชฺฌนํฯ โทมนสฺสวเสน ปเรสํ อกฺขีสุ อสฺสูนํ อนุปฺปาทนา อนสฺสุโรโปฯ อตฺตมนตาติ สกมนตาฯ จิตฺตสฺส อพฺยาปนฺโน สโก มโนภาโว อตฺตมนตาฯ จิตฺตนฺติ วา จิตฺตปฺปพนฺธํ เอกตฺเตน คเหตฺวา ตสฺส อนฺตรา อุปฺปนฺเนน ปีติสหคตมเนน สกมนตาฯ อตฺตมโน วา ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว อตฺตมนตา, สา น สตฺตสฺสาติ ปุคฺคลทิฏฺฐินิวารณตฺถํ ‘‘จิตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ อธิวาสนลกฺขณา ขนฺติ อธิวาสนขนฺติฯ สุจิสีลตา โสรจฺจํฯ สา หิ โสภนกมฺมรตตาฯ สุฏฺฐุ ปาปโต โอรตภาโว วิรตตา โสรจฺจํฯ เตนาห ‘‘สุรตภาโว’’ติฯ

สขิโล วุจฺจติ สณฺหวาโจ, ตสฺส ภาโว สาขลฺยํ, สณฺหวาจตาฯ ตํ ปน พฺยติเรกมุเขน วิภาเวนฺตี ยา ปาฬิ ปวตฺตา, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ กตมํ สาขลฺย’’นฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อณฺฑกาติ สโทสวเณ รุกฺเข นิยฺยาสปิณฺฑิโย, อหิจฺฉตฺตกาทีนิ วา อุฏฺฐิตานิ ‘‘อณฺฑกานี’’ติ วทนฺติ ฯ เผคฺคุรุกฺขสฺส ปน กุถิตสฺส อณฺฑานิ วิย อุฏฺฐิตา จุณฺณปิณฺฑิโย, คณฺฐิโย วา อณฺฑกาฯ อิธ ปน พฺยาปชฺชนกกฺกสาทิภาวโต อณฺฑกปกติภาเวน วาจา ‘‘อณฺฑกา’’ติ วุตฺตาฯ ปทุมนาฬํ วิย โสตํ ฆํสยมานา ปวิสนฺตี กกฺกสา ทฏฺฐพฺพาฯ โกเธน นิพฺพตฺตตฺตา ตสฺส ปริวารภูตา โกธสามนฺตาฯ ปุเร สํวทฺธนารี โปรี, สา วิย สุกุมารา มุทุกา วาจา โปรี วิยาติ โปรีฯ ตตฺถาติ ‘‘ภาสิตา โหตี’’ติ วุตฺตาย กิริยายาติปิ โยชนา สมฺภวติ, ตตฺถ วาจายาติ วาฯ ‘‘สณฺหวาจตา’’ติอาทินา ตํ วาจํ ปวตฺตยมานํ เจตนํ ทสฺเสติฯ สมฺโมทกสฺส ปุคฺคลสฺส มุทุกภาโว มทฺทวํ สมฺโมทกมุทุกภาโวฯ อามิเสน อลพฺภมาเนน, ตถา ธมฺเมน จาติ ทฺวีหิ ฉิทฺโทฯ อามิสสฺส, ธมฺมสฺส จ อลาเภน อตฺตโน ปรสฺส จ อนฺตเร สมฺภวนฺตสฺส หิ ฉิทฺทสฺส วิวรสฺส เภทสฺส ปฏิสนฺถรณํ ปิทหนํ สงฺคณฺหนํ ปฏิสนฺถาโรฯ ตํ สรูปโต, ปฏิปตฺติโต จ ปาฬิทสฺสนมุเขน วิภาเวตุํ ‘‘อภิธมฺเมปี’’ติอาทิมาหฯ อคฺคํ อคฺคเหตฺวาติ อคฺคํ อตฺตโน อคฺคเหตฺวาฯ อุทฺเทสทานนฺติ ปาฬิยา, อฏฺฐกถาย จ อุทฺทิสนํฯ ปาฬิวณฺณนาติ ปาฬิยา อตฺถวณฺณนาฯ ธมฺมกถากถนนฺติ สรภญฺญสรภณนาทิวเสน ธมฺมกถนํฯ

กรุณาติ กรุณาพฺรหฺมวิหารมาหฯ กรุณาปุพฺพภาโคติ ตสฺส ปุพฺพภาคอุปจารชฺฌานํ วทติฯ ปาฬิปเท ปน ยา กาจิ กรุณา ‘‘กรุณา’’ติ วุตฺตา, กรุณาเจโตวิมุตฺตีติ ปน อปฺปนาปฺปตฺตาวฯ เมตฺตายปิ เอเสว นโยฯ สุจิ-สทฺทโต ภาเว ยฺย-การํ, อิ-การสฺส จ เอ-การาเทสํ กตฺวา อยํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘โสเจยฺยนฺติ สุจิภาโว’’ติฯ โหตุ ตาว สุจิภาโว โสเจยฺยํ, ตสฺส ปน เมตฺตาปุพฺพภาคตา กถนฺติ อาห ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิฯ

มุฏฺฐา สติ เอตสฺสาติ มุฏฺฐสฺสติ, ตสฺส ภาโว มุฏฺฐสฺสจฺจํ, สติปฏิปกฺโข ธมฺโม, น สติยา อภาวมตฺตํ ฯ ยสฺมา ปฏิปกฺเข สติ ตสฺส วเสน สติวิคตา วิปฺปวุตฺถา นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สติวิปฺปวาโส’’ติฯ ‘‘อสฺสตี’’ติอาทีสุ อ-กาโร ปฏิปกฺเข ทฏฺฐพฺโพ, น สตฺตปฏิเสเธฯ อุทเก ลาพุ วิย เยน จิตฺตํ อารมฺมเณ ปิลวนฺตา วิย ติฏฺฐติ, น โอคาหติ, สา ปิลาปนตาฯ

เยน คหิตมฺปิ อารมฺมณํ สมฺมุสฺสติ น สรติ, สา สมฺมุสฺสนตาฯ ยถา วิชฺชาปฏิปกฺขา อวิชฺชา วิชฺชาย ปหาตพฺพโต, เอวํ สมฺปชญฺญปฏิปกฺขํ อสมฺปชญฺญํ, อวิชฺชาเยวฯ

อินฺทฺริยสํวรเภโทติ อินฺทฺริยสํวรวินาโสฯ อปฺปฏิสงฺขาติ อปจฺจเวกฺขิตฺวา อโยนิโส จ อาหารปริโภเค อาทีนวานิสํเส อวีมํสิตฺวาฯ

อปฺปฏิสงฺขายาติ อิติกตฺตพฺพตาสุ อปฺปจฺจเวกฺขณาย นามํฯ อญฺญาณํ อปฺปฏิสงฺขาต นิมิตฺตํ ฯ อกมฺปนญาณนฺติ ตาย อนภิภวนียํ ญาณํ, ตตฺถ ตตฺถ ปจฺจเวกฺขณาญาณญฺเจว ปจฺจเวกฺขณาย มุทฺธภูตํ โลกุตฺตรญาณญฺจฯ นิปฺปริยายโต มคฺคภาวนา ภาวนา นาม, ยา จ ตทตฺถา, ตทุภยญฺจ ภาเวนฺตสฺเสว อิจฺฉิตพฺพํ, น ภาวิตภาวนสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนํ พล’’นฺติฯ เตนาห ‘‘ยา กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺม’’นฺติฯ

กามํ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาโวปิ พลฏฺโฐ เอว, ปฏิปกฺเขหิ ปน อกมฺปนียตา สาติสยํ พลฏฺโฐติ วุตฺตํ ‘‘อสฺสติยา อกมฺปนวเสนา’’ติฯ ปจฺจนีกธมฺมสมนโต สมโถ สมาธิฯ อนิจฺจาทินา วิวิเธนากาเรน ทสฺสนโต วิปสฺสนา ปญฺญา ฯ ตํ อาการํ คเหตฺวาติ สมาธานาการํ คเหตฺวาฯ เยนากาเรน ปุพฺเพ อลีนํ อนุทฺธตํ มชฺฌิมํ ภาวนาวีถิปฏิปนฺนํ หุตฺวา จิตฺตํ สมาหิตํ โหติ, ตํ อาการํ คเหตฺวา สลฺลกฺเขตฺวาฯ นิมิตฺตวเสนาติ การณวเสนฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ปคฺคโหว ตํ อาการํ คเหตฺวา ปุน ปวตฺเตตพฺพสฺส ปคฺคาหสฺส นิมิตฺตวเสน ปคฺคาหนิมิตฺตนฺติ อิมมตฺถํ อติทิสติ, ตสฺสตฺโถ สมเถ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ ปคฺคาโห วีริยํ โกสชฺชปกฺขโต จิตฺตสฺส ปติตุํ อทตฺวา ปคฺคณฺหนโตฯ อวิกฺเขโป เอกคฺคตา วิกฺเขปสฺส อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺขภาวโตฯ ปฏิสงฺขานกิจฺจนิพฺพตฺติภาวโต โลกุตฺตรธมฺมานํ ปฏิสงฺขานพลภาโว, ตถา ปุพฺเพ ปวตฺตาการสลฺลกฺขณวเสน สมถปคฺคาหานํ อุปริ ปวตฺติสพฺภาวโต สมถนิมิตฺตทุกสฺสปิ มิสฺสกตา วุตฺตาฯ

ยถาสมาทินฺนสฺส สีลสฺส เภทกโร วีติกฺกโมฯ สีลวินาสโก อสํวโรฯ สมฺมาทิฏฺฐิวินาสิกาติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิ (ม. นิ. 1.441; 2.94; วิภ. 793) นยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา ทูสิกาฯ

สีลสฺส สมฺปาทนํ นาม สพฺพภาคโต ตสฺส อนูนตาปาทนนฺติ อาห ‘‘สมฺปาทนโต ปริปูรณโต’’ติฯ ปาริปูรตฺโถ หิ สมฺปทา-สทฺโทติฯ มานสิกสีลํ นาม สีลวิโสธนวเสน อภิชฺฌาทิปฺปหานํฯ ทิฏฺฐิปาริปูริภูตํ ญาณนฺติ อตฺถิกทิฏฺฐิอาทิสมฺมาทิฏฺฐิยา ปาริปูริภาเวน ปวตฺตํ ญาณํฯ

วิสุทฺธิํ ปาเปตุํ สมตฺถนฺติ จิตฺตวิสุทฺธิอาทิอุปริวิสุทฺธิยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํฯ สุวิสุทฺธเมว หิ สีลํ ตสฺสา ปทฏฺฐานํ โหตีติฯ วิสุทฺธิํ ปาเปตุํ สมตฺถํ ทสฺสนนฺติ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ, ปรมตฺถวิสุทฺธินิพฺพานญฺจ ปาเปตุํ อุปเนตุํ สมตฺถํ กมฺมสฺสกตาญาณาทิสมฺมาทสฺสนํ ฯ เตนาห ‘‘อภิธมฺเม’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ ‘‘อิทํ อกุสลํ กมฺมํ โน สกํ, อิทํ ปน กมฺมํ สก’’นฺติ เอวํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ กมฺมสฺสกตาชานนญาณํ กมฺมสฺสกตาญาณํฯ เตนาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ ‘‘ปเรน กตมฺปี’’ติ อิทํ นิทสฺสนวเสน วุตฺตํ ยถา ปเรน กตํ, เอวํ อตฺตนา กตมฺปิ สกกมฺมํ นาม น โหตีติฯ อตฺตนา วา อุสฺสาหิเตน ปเรน กตํปีติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยญฺหิ ตํ ปรสฺส อุสฺสาหนวเสน กตํ, ตมฺปิ สกกมฺมํ นาม โหตีติ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโยฯ อตฺถภญฺชนโตติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิสพฺพอตฺถวินาสนโตฯ อตฺถชนนโตติ อิธโลกตฺถปรโลกตฺถปรมตฺถานํ อุปฺปาทนโตฯ อารพฺภกาเล ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ปวตฺตมฺปิ วจีสจฺจญฺจ ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌนฺตํ วิปสฺสนาญาณํ อนุโลเมติ ตตฺเถว ปฏิวิชฺฌนโตฯ ปรมตฺถสจฺจญฺจ นิพฺพานํ น วิโลเมติ น วิโรเธติ เอกนฺเตเนว สมฺปาปนโตฯ

ญาณทสฺสนนฺติ ญาณภูตํ ทสฺสนํ, เตน มคฺคํ วทติฯ ตํสมฺปยุตฺตเมว วีริยนฺติ ปฐมมคฺคสมฺปยุตฺตํ วีริยมาหฯ สพฺพาปิ มคฺคปญฺญา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยเมว จ นโย อภิธมฺมปาฬิยา (ธ. ส. 550) สเมตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิธมฺเม ปนา’’ติ อาทิํ อโวจฯ

ยสฺมา สํเวโค นาม สโหตฺตปฺปญาณํ, ตสฺมา สํเวควตฺถุํ ภยโต ภายิตพฺพโต ทสฺสนวเสน ปวตฺตญาณํ ฯ เตนาห ‘‘ชาติภย’’นฺติอาทิฯ ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภยํ, ชาติ เอว ภยํ ชาติภยํฯ สํเวชนียนฺติ สํวิชฺชิตพฺพํ ภายิตพฺพํ อุตฺตาสิตพฺพํฯ

ฐานนฺติ การณํ, วตฺถูติ อตฺโถ ฯ สํเวคชาตสฺสาติ อุปฺปนฺนสํเวคสฺสฯ อุปายปธานนฺติ อุปาเยน ปวตฺเตตพฺพํ วีริยํฯ

กุสลานํ ธมฺมานนฺติ สีลาทีนํ อนวชฺชธมฺมานํฯ ภาวนายาติ อุปฺปาทเนน วฑฺฒเนน จฯ อสนฺตุฏฺฐสฺสาติ ‘‘อลํ เอตฺตาวตา, กถํ เอตฺตาวตา’’ติ สงฺโกจาปตฺติวเสน น สนฺตุฏฺฐสฺสฯ ภิยฺโยกมฺยตาติ ภิยฺโย ภิยฺโย อุปฺปาทนิจฺฉาฯ โวสานนฺติ สงฺโกจํ อสมตฺถนฺติฯ ตุสฺสนํ ตุฏฺฐิ สนฺตุฏฺฐิ, นตฺถิ เอตสฺส สนฺตุฏฺฐีติ อสนฺตุฏฺฐิ, ตสฺส ภาโว อสนฺตุฏฺฐิตาฯ วีริยปฺปวาเห วตฺตมาเน อนฺตรา เอว ปฏิคมนํ นิวตฺตนํ ปฏิวานํ, ตํ ตสฺส อตฺถีติ ปฏิวานี, น ปฏิวานี อปฺปฏิวานี, ตสฺส ภาโว อปฺปฏิวานิตาฯ สกฺกจฺจกิริยตาติ กุสลานํ กรเณ สกฺกจฺจกิริยตา อาทรกิริยตาฯ สาตจฺจกิริยตาติ สตตเมว กรณํฯ อฏฺฐิตกิริยตาติ อนฺตรา อฏฺฐเปตฺวา ขณฺฑํ อกตฺวา กรณํฯ อโนลีนวุตฺติตาติ น ลีนปฺปวตฺติตาฯ อนิกฺขิตฺตฉนฺทตาติ กุสลจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิปนํฯ อนิกฺขิตฺตธุรตาติ กุสลกรเณ วีริยธุรสฺส อนิกฺขิปนํฯ อาเสวนาติ อาทเรน เสวนาฯ ภาวนาติ วฑฺฒนา พฺรูหนาฯ พหุลีกมฺมนฺติ ปุนปฺปุนํ กรณํฯ

ติสฺโส วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ, ทิพฺพจกฺขุญาณํ อาสวกฺขยญาณนฺติ อิมา ติสฺโส วิชฺชาฯ ปฏิปกฺขวิชฺฌนฏฺเฐน ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธาทีนํ วิทิตกรณฏฺเฐน วิสิฏฺฐา มุตฺตีติ วิมุตฺติฯ สฺวายํ วิเสโส ปฏิปกฺขวิคมเนน, ปฏิโยคิวิคมเนน จ อิจฺฉิตพฺโพติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เยน วิเสเสน สมาปตฺติโย ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺฐุ มุตฺตา, ตโต นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ จ อภิรตา, ตํ วิเสสํ อุปาทาย ตา อธิกํ มุจฺจนโต, อารมฺมเณ อธิมุจฺจนโต จ อธิมุตฺติโย นามาติ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺตี’’ติฯ มุตฺตตฺตาติ สพฺพสงฺขาเรหิ วิเสเสน นิสฺสฏตฺตา วิมุตฺติฯ

ขเย ญาณนฺติ สมุจฺเฉทวเสน กิเลเส เขเปตีติ ขโย, อริยมคฺโค, ตปฺปริยาปนฺนํ ญาณํ ขเย ญาณํฯ ปฏิสนฺธิวเสนาติ กิเลสานํ ตํตํมคฺควชฺฌานํ อุปฺปนฺนมคฺเค ขนฺธสนฺตาเน ปุน สนฺทหนวเสนฯ อนุปฺปาทภูเตติ ตํตํผเลฯ อนุปฺปาทปริโยสาเนติ อนุปฺปาทกโร มคฺโค อนุปฺปาโท, ตสฺส ปริโยสาเน, กิเลสานํ วา อนุปฺปชฺชนสงฺขาเต ปริโยสาเน, ภงฺเคติ อตฺโถติฯ

ทุกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ติกวณฺณนา

[305] ธมฺมโต อญฺโญ กตฺตา นตฺถีติ ทสฺเสตุํ กตฺตุสาธนวเสน ‘‘ลุพฺภตีติ โลโภ’’ติ วุตฺตํฯ ลุพฺภติ เตน, ลุพฺภนมตฺตเมตนฺติ กรณภาวสาธนวเสนปิ อตฺโถ ยุชฺชเตวฯ ทุสฺสติ มุยฺหตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อกุสลญฺจ ตํ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน เอกนฺตากุสลภาวโต มูลญฺจ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนโต, น อกุสลภาวสาธนโตฯ น หิ มูลกโต อกุสลานํ อกุสลภาโว, กุสลาทีนญฺจ กุสลาทิภาโวฯ ตถา สติ โมมูหจิตฺตทฺวเย โมหสฺส อกุสลภาโว น สิยาฯ เตสนฺติ โลภาทีนํฯ ‘‘น ลุพฺภตีติ อโลโภ’’ติอาทินา ปฏิปกฺขนเยนฯ

ทุฏฺฐุ จริตานีติ ปจฺจยโต, สมฺปยุตฺตธมฺมโต, ปวตฺติอาการโต จ น สุฏฺฐุ อสมฺมา ปวตฺติตานิฯ วิรูปานีติ พีภจฺฉานิ สมฺปติ, อายติญฺจ อนิฏฺฐรูปตฺตาฯ กาเยนาติ กายทฺวาเรน กรณภูเตนฯ กายโตติ กายทฺวารโตฯ ‘‘สุฏฺฐุ จริตานี’’ติอาทีสุ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺส สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกเม กายสมุฏฺฐานา อาปตฺติ โหติ, ตํ กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํฯ อวีติกฺกโม กายสุจริตนฺติ วาริตฺตสีลสฺส วเสน วทติ, จาริตฺตสีลสฺสปิ วา, ยสฺส อกรเณ อาปตฺติ โหติฯ วจีทุจฺจริตสุจริตนิทฺธารณมฺปิ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ อุภยตฺถ ปญฺญตฺตสฺสาติ กายทฺวาเร, วจีทฺวาเร จ ปญฺญตฺตสฺสฯ สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโมว มโนทุจฺจริตํ มโนทฺวาเร ปญฺญตฺตสฺส สิกฺขาปทสฺส อภาวโต, ตยิทํ ทฺวารทฺวเย อกิริยสมุฏฺฐานาย อาปตฺติยา วเสน เวทิตพฺพํฯ อวีติกฺกโมติ ยถาวุตฺตาย อาปตฺติยา อวีติกฺกโม มโนสุจริตํฯ ‘‘สพฺพสฺสาปิ สิกฺขาปทสฺส อวีติกฺกโม มโนสุจริต’’นฺติ เกจิฯ ตทุภยญฺหิ จาริตฺตสีลํ อุทฺทิสฺสปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ, ตสฺส อวีติกฺกโม สิยา กายสุจริตํ, สิยา วจีสุจริตนฺติฯ

ปาโณ อติปาตียติ เอตายาติ ปาณาติปาโต, ตถาปวตฺตา เจตนา, เอวํ อทินฺนาทานาทโยปีติ อาห ‘‘ปาณาติปาตาทโย ปน ติสฺโส เจตนา’’ติฯ