เอกกวณฺณนา

[303] สมคฺเคหิ ภาสิตพฺพนฺติ อญฺญมญฺญํ สมคฺเคหิ หุตฺวา ภาสิตพฺพํ, สชฺฌายิตพฺพญฺเจว วณฺเณตพฺพญฺจาติ อตฺโถฯ ยถา ปน สมคฺเคหิ สงฺคายนํ โหติ, ตมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกวจเนหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกวจเนหีติ วิโรธาภาเวน สมานวจเนหิฯ เตนาห ‘‘อวิรุทฺธวจเนหี’’ติอาทิฯ สามคฺคิรสํ ทสฺเสตุกาโมติ ยสฺมิํ ธมฺเม สงฺคายเน สามคฺคิรสานุภวนํ อิจฺฉิตํ เทสนากุสลตาย, ตตฺถ เอกกทุกติกาทิวเสน พหุธา สามคฺคิรสํ ทสฺเสตุกาโมฯ สพฺเพ สตฺตาติ อนวเสสา สตฺตา , เต ปน ภวเภทโต สงฺเขเปเนว ภินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘กามภวาทีสู’’ติอาทิมาหฯ พฺยธิกรณานมฺปิ พาหิรตฺถสมาโส โหติ ยถา ‘‘อุรสิโลโม’’ติ อาห ‘‘อาหารโต ฐิติ เอเตสนฺติ อาหารฏฺฐิติกา’’ติฯ ติฏฺฐติ เอเตนาติ ฐิติ, อาหาโร ฐิติ เอเตสนฺติ อาหารฏฺฐิติกาติ เอวํ วา เอตฺถ สมาสวิคฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อาหารฏฺฐิติกาติ ปจฺจยฏฺฐิติกา, ปจฺจยายตฺตวุตฺติกาติ อตฺโถฯ ปจฺจยตฺโถ เหตฺถ อาหาร-สทฺโท ‘‘อยํ อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺสอุปฺปาทายา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.183, 232) วิยฯ เอวญฺหิ ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ อิมินา อสญฺญสตฺตาปิ ปริคฺคหิตา โหนฺติฯ สา ปนายํ อาหารฏฺฐิติกตา นิปฺปริยายโต สงฺขารธมฺโม, น สตฺตธมฺโมฯ เตเนวาหุ อฏฺฐกถาจริยา ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาติ อาคตฏฺฐาเน สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพ’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.136; ปารา. อฏฺฐ. เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา; อุทา. อฏฺฐ. 30; จูฬนิ. อฏฺฐ. 65; อุทา. อฏฺฐ. 186) ยทิ เอวํ ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ อิทํ กถนฺติ? ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนาติ นายํ โทโสฯ ยถาห ภควา ‘‘เอกธมฺเม ภิกฺขเว ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมตฺตํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, กตมสฺมิํ เอกธมฺเม? สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ (อ. นิ. 10.27) เอโก ธมฺโมติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ ยฺวายํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย สพฺเพสํ สงฺขารานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อาหารปริยาเยน สามญฺญโต ปจฺจยธมฺโม วุตฺโต, อยํ อาหาโร นาม เอโก ธมฺโมฯ ยาถาวโต ญตฺวาติ ยถาสภาวโต อภิสมฺพุชฺฌิตฺวาฯ สมฺมทกฺขาโตติ เตเนว อภิสมฺพุทฺธากาเรน สมฺมเทว เทสิโตฯ

โจทโก วุตฺตมฺปิ อตฺถํ ยาถาวโต อปฺปฏิปชฺชมาโน เนยฺยตฺถํ สุตฺตปทํ นีตตฺถโต ทหนฺโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ วจนมตฺเต ฐตฺวา ‘‘นนุ จา’’ติอาทินา โจเทติฯ อาจริโย อวิปรีตํ ตตฺถ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ ปเวเทนฺโต ‘‘น วิรุชฺฌตี’’ติ วตฺวา ‘‘เตสญฺหิ ฌานํ อาหาโร โหตี’’ติ อาหฯ ฌานนฺติ เอกโวการภวาวหํ สญฺญาย วิรชฺชนวเสน ปวตฺตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘อนาหารา’’ติ วจนํ อสญฺญภเว จตุนฺนํ อาหารานํ อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปจฺจยาหารสฺส อภาวโตฯ

‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติ อิทํ สาสเน เยสุ ธมฺเมสุ วิเสสโต อาหาร-สทฺโท นิรุฬฺโห, ‘‘อาหารฏฺฐิติกา’’ติ เอตฺถ ยทิ เต เอว คยฺหนฺติ, อพฺยาปิตโทโส อาปนฺโนฯ อถ สพฺโพปิ ปจฺจยธมฺโม อาหาโรติ อธิปฺเปโต, อิมาย อาหารปาฬิยา วิโรโธ อาปนฺโนติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ ‘‘น วิรุชฺฌตี’’ติ เยนาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตํ วิวรนฺโต ‘‘เอตสฺมิญฺหิ สุตฺเต’’ติอาทิมาหฯ กพฬีการาหาราทีนํ โอชฏฺฐมกรูปาหรณาทิ นิปฺปริยาเยน อาหารภาโวฯ ยถา หิ กพฬีการาหาโร โอชฏฺฐมกรูปาหรเณน รูปกายํ อุปตฺถมฺเภติ, เอวํ ผสฺสาทโย จ เวทนาทิอาหรเณน นามกายํ อุปตฺถมฺเภนฺติ, ตสฺมา สติปิ ชนกภาเว อุปตฺถมฺภกภาโว โอชาทีสุ สาติสโย ลพฺภมาโน มุขฺโย อาหารฏฺโฐติ เต เอว นิปฺปริยาเยน อาหารลกฺขณา ธมฺมา วุตฺตาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สงฺคีติสุตฺเตฯ ปริยาเยน ปจฺจโย อาหาโรติ วุตฺโต สพฺโพ ปจฺจโย ธมฺโม อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อิมํ ปริยายํ ลภตีติฯ เตนาห ‘‘สพฺพธมฺมานญฺหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ สงฺขตธมฺมานํฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺเตน (อ. นิ. 10.61) สมตฺเถตุํ ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยนฺติ ปจฺจยาหาโรฯ

นิปฺปริยายาหาโรปิ คหิโตว โหติ, ยาวตา โสปิ ปจฺจยภาเวเนว ชนโก, อุปตฺถมฺภโก จ หุตฺวา ตํ ตํ ผลํ อาหรตีติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติฯ ตตฺถาติ ปริยายาหาโร, นิปฺปริยายาหาโรติ ทฺวีสุ อาหาเรสุฯ อสญฺญภเว ยทิปิ นิปฺปริยายาหาโร น ลพฺภติ, ปจฺจยาหาโร ปน ลพฺภติ ปริยายาหารลกฺขโณฯ อิทานิ อิมเมวตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปฺปนฺเน หิ พุทฺเธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ติตฺถกรมตนิสฺสิตานํ ฌานภาวนาย อสิชฺฌนโต ‘‘อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ’’ติ วุตฺตํฯ สาสนิกา ตาทิสํ ฌานํ น นิพฺพตฺเตนฺตีติ ‘‘ติตฺถายตเน ปพฺพชิตา’’ติ วุตฺตํฯ ติตฺถิยา หิ อุปตฺติวิเสเส วิมุตฺติสญฺญิโน, อญฺญาวิราคาวิราเคสุ อาทีนวานิสํสทสฺสิโน วา หุตฺวา อสญฺญสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา อกฺขณภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺติ, น สาสนิกาฯ วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวาติ วาโยกสิเณ ปฐมาทีนิ ตีณิ ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ตติยชฺฌาเน จิณฺณวสี หุตฺวา ตโต วุฏฺฐาย จตุตฺถชฺฌานาธิคมาย ปริกมฺมํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา’’ติฯ

กสฺมา ปเนตฺถ วาโยกสิเณเยว ปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ? ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ , ตํ พฺรหฺมชาลฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.41) วิตฺถาริตเมวฯ ธีติ ชิคุจฺฉนตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ธี จิตฺตนฺติ จิตฺตํ ชิคุจฺฉามีติ อตฺโถฯ ธิพฺพเตตํ จิตฺตนฺติ เอตํ มม จิตฺตํ ชิคุจฺฉิตํ วต โหตุฯ วตาติ สมฺภาวเน, เตน ชิคุจฺฉํ สมฺภาเวนฺโต วทติฯ นามาติ จ สมฺภาวเน เอว, เตน จิตฺตสฺส อภาวํ สมฺภาเวติฯ จิตฺตสฺส ภาวาภาเวสุ อาทีนวานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ขนฺติํ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวาติ ‘‘จิตฺตสฺส อภาโว เอว สาธุ สุฏฺฐู’’ติ อิมํ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติํ, ตตฺถ จ อภิรุจิํ อุปฺปาเทตฺวาฯ

ตถา ภาวิตสฺส ฌานสฺส ฐิติภาคิยภาวปฺปตฺติยา อปริหีนชฺฌานสฺส ติตฺถายตเน ปพฺพชิตสฺเสว ตถา ฌานภาวนา โหตีติ อาห ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติฯ ปณิหิโต อโหสีติ มรณสฺส อาสนฺนกาเล ฐปิโต อโหสิฯ ยทิ ฐานาทินา อากาเรน นิพฺพตฺเตยฺย, กมฺมพเลน ยาว เภทา เตเนวากาเรน ติฏฺเฐยฺย วาติ อาห ‘‘โส เตน อิริยาปเถนา’’ติอาทิฯ

เอว รูปานมฺปีติ เอวํ อเจตนานมฺปิฯ ปิ-สทฺเทน ปเคว สเจตนานนฺติ ทสฺเสติฯ กถํ ปน อเจตนานํ เนสํ ปจฺจยาหารสฺส อุปกปฺปนนฺติ โจทนํ สนฺธาย ตตฺถ นิทสฺสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ

เย อุฏฺฐานวีริเยเนว ทิวสํ วีตินาเมตฺวา ตสฺส นิสฺสนฺทผลมตฺตํ กิญฺจิเทว ลภิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, เต อุฏฺฐานผลูปชีวิโนฯ เย ปน อตฺตโน ปุญฺญผลเมว อุปชีเวนฺติ, เต ปุญฺญผลูปชีวิโนฯ เนรยิกานํ ปน เนว อุฏฺฐานวีริยวเสน ชีวิกากปฺปนํ, ปุญฺญผลสฺส ปน เลโสปิ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘เย ปน เต เนรยิกา…เป.… น ปุญฺญผลูปชีวีติ วุตฺตา’’ติฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส อาหรเณน มโนสญฺเจตนาหาโรติ วุตฺตา, น ยสฺส กสฺสจิ ผลสฺสาติ อธิปฺปาเยน ‘‘กิํ ปญฺจ อาหารา อตฺถี’’ติ โจเทติฯ อาจริโย นิปฺปริยายาหาเร อธิปฺเปเต สิยา ตว โจทนายาวสโร, สา ปน เอตฺถ อนวสราติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจ น ปญฺจาติ อิทํ น วตฺตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ปริยายาหารสฺเสว ปเนตฺถ อธิปฺเปตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นนุ ปจฺจโย อาหาโรติ วุตฺตเมต’’นฺติ อาหฯ ตสฺมาติ ยสฺส กสฺสจิ ปจฺจยสฺส ‘‘อาหาโร’’ติ อิจฺฉิตตฺตาฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถนฺโต ‘‘ยํ สนฺธายา’’ติอาทิมาหฯ

มุขฺยาหารวเสนปิ เนรยิกานํ อาหารฏฺฐิติกตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กพฬีการํ อาหารํ…เป.… สาเธตี’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ เนรยิกา สุขปฏิสํเวทิโนปิ โหนฺตีติ? โนติ ทสฺเสตุํ ‘‘เขโฬปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตโยติ ตโย อรูปาหารา กพฬีการาหารสฺส อภาวโตฯ อวเสสานนฺติ อสญฺญสตฺเตหิ อวเสสานํฯ กามภวาทีสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํ ปจฺจยาหาโร หิ สพฺเพสํ สาธารโณติฯ เอตํ ปญฺหนฺติ ‘‘กตโม เอโก ธมฺโม’’ติ เอวํ โจทิตเมตํ ปญฺหํฯ กเถตฺวาติ วิสฺสชฺเชตฺวาฯ

‘‘ตตฺถ ตตฺถ…เป.… ทุกฺขํ โหตี’’ติ เอเตน ยถา อิธ ปฐมสฺส ปญฺหสฺส นิยฺยาตนํ, ทุติยสฺส อุทฺธรณํ น กตํ, เอวํ อิมินา เอว อธิปฺปาเยน อิโต ปเรสุ ทุกติกาทิปญฺเหสุ ตตฺถ ตตฺถ อาทิปริโยสาเนสุ เอว อุทฺธรณนิยฺยาตนานิ กตฺวา เสเสสุ น กตนฺติ ทสฺเสติฯ ปฏิจฺจ เอตสฺมา ผลํ เอตีติ ปจฺจโย, การณํ, ตเทว อตฺตโน ผลํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโรติ อาห ‘‘อิมสฺมิมฺปิ…เป.… สงฺขาโรติ วุตฺโต’’ติฯ อาหารปจฺจโยติ อาหรณฏฺฐวิสิฏฺโฐ ปจฺจโยฯ อาหรณญฺเจตฺถ อุปฺปาทกตฺตปฺปธานํ, สงฺขรณํ อุปตฺถมฺภกตฺตปฺปธานนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ เตนาห ‘‘อยเมตฺถ เหฏฺฐิมโต วิเสโส’’ติฯ นิปฺปริยายาหาเร คหิเต ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ วุตฺเตปิ อสญฺญสตฺตา น คหิตา เอว ภวิสฺสนฺตีติ ปเทสวิสโย สพฺพ-สทฺโท โหติ ยถา ‘‘สพฺเพ ตสนฺติทณฺฑสฺสา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 130)ฯ น เหตฺถ ขีณาสวาทีนํ คหณํ โหติฯ ปากโฏ ภเวยฺย วิเสสสามญฺญสฺส วิสยตฺตา ปญฺหานํฯ โน จ คณฺหิํสุ อฏฺฐกถาจริยาฯ ธมฺโม นาม นตฺถิ สงฺขโตติ อธิปฺปาโยฯ อิธ ทุติยปญฺเห ‘‘สงฺขาโร’’ติ ปจฺจโย เอว กถิโตติ สมฺพนฺโธฯ

ยทา สมฺมาสมฺโพธิสมธิคโต, ตทา เอว สพฺพเญยฺยํ สจฺฉิกตํ ชาตนฺติ อาห ‘‘มหาโพธิมณฺเฑ นิสีทิตฺวา’’ติฯ สยนฺติ สามํเยวฯ อทฺธนิยนฺติ อทฺธานกฺขมํ จิรกาลาวฏฺฐายิ ปารมฺปริยวเสนฯ เตนาห ‘‘เอเกน หี’’ติอาทิฯ ปรมฺปรกถานิยเมนาติ ปรมฺปรกถากถนนิยเมน, นิยมิตตฺถพฺยญฺชนานุปุพฺพิยา กถายาติ อตฺโถฯ เอกกวเสนาติ เอกํ เอกํ ปริมาณํ เอตสฺสาติ เอกโก, ปญฺโหฯ ตสฺส เอกกสฺส วเสนฯ เอกกํ นิฏฺฐิตํ วิสฺสชฺชนนฺติ อธิปฺปาโยติฯ

เอกกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกวณฺณนา

[304] จตฺตาโร ขนฺธาติ เตสํ ตาว นามนฏฺเฐน นามภาวํ ปฐมํ วตฺวา ปจฺฉา นิพฺพานสฺส วตฺตุกาโม อาหฯ ตสฺสาปิ หิ ตถา นามภาวํ ปรโต วกฺขติฯ ‘‘นามํ กโรติ นามยตี’’ติ เอตฺถ ยํ นามกรณํ, ตํ นามนฺติ อาห ‘‘นามนฏฺเฐนาติ นามกรณฏฺเฐนา’’ติ, อตฺตโนวาติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺหิ สาติสยมิทํ เตสํ นามกรณํ โหติฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน นามํ กโรนฺตาว อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทิฯ อิทานิ ตมตฺถํ พฺยติเรกมุเขน วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺส นามสฺส กรเณเนว เต ‘‘นาม’’นฺติ วุจฺจนฺติ, ตํ สามญฺญนามํ, กิตฺติมนามํ, คุณนามํ วา น โหติ, อถ โข โอปปาติกนามนฺติ ปุริมานิ ตีณิ นามานิ อุทาหรณวเสน ทสฺเสตฺวา ‘‘น เอวํ เวทนาทีน’’นฺติ เต ปฏิกฺขิปิตฺวา อิตรนามเมว นามกรณฏฺเฐน นามนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เวทนาทโย หี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘มหาปถวิอาทโย’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ปถวิอาปาทโย อิธ นามนฺติ อนธิปฺเปตา, รูปนฺติ ปน อธิปฺเปตาติ? สจฺจเมตํ, ผสฺสเวทนาทีนํ วิย ปน ปถวิอาทีนํ โอปปาติกนามตาสามญฺเญน ‘‘ปถวิอาทโย วิยา’’ติ นิทสฺสนํ กตํ, น อรูปธมฺมา วิย รูปธมฺมานํ นามสภาวตฺตาฯ ผสฺสเวทนาทีนญฺหิ อรูปธมฺมานํ สพฺพทาปิ ผสฺสาทินามกตฺตา, ปถวิอาทีนํ เกสกุมฺภาทินามนฺตราปตฺติ วิย นามนฺตรานาปชฺชนโต จ สทา อตฺตนาว กตนามตาย จตุกฺขนฺธนิพฺพานานิ นามกรณฏฺเฐน นามํฯ อถ วา อธิวจนสมฺผสฺโส วิย อธิวจนนามมนฺตเรน เย อนุปจิตสมฺภารานํ คหณํ น คจฺฉนฺติ, เต นามายตฺตคฺคหณา นามํฯ รูปํ ปน วินาปิ นามสาธนํ อตฺตโน รุปฺปนสภาเวน คหณํ อุปยาตีติ รูปํฯ เตนาห ‘‘เตสุ อุปฺปนฺเนสู’’ติอาทิฯ อิธาปิ ‘‘ยถาปถวิยา’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ นิทสฺสนวเสน อาคตตฺตาฯ ‘‘อตีเตปี’’ติอาทินา เวทนาทีสุ นามสญฺญา นิรุฬฺหา, อนาทิกาลิกา จาติ ทสฺเสติฯ

อิติ อตีตาทิวิภาควนฺตานมฺปิ เวทนาทีนํ นามกรณฏฺเฐน นามภาโว เอกนฺติโก, ตพฺพิภาครหิเต ปน เอกสภาเว นิจฺเจ นิพฺพาเน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพานํ ปน…เป.… นามนฏฺเฐน นาม’’นฺติ อาหฯ นามนฏฺเฐนาติ นามกรณฏฺเฐนฯ นมนฺตีติ เอกนฺตโต สารมฺมณตฺตา ตนฺนินฺนา โหนฺติ, เตหิ วินา นปฺปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ