เมนู

อุพฺภตกนวสนฺธาคารวณฺณนา

[297] อุจฺจาธิฏฺฐานตาย ตํ สนฺธาคารํ ภูมิโต อุพฺภตํ วิยาติ ‘‘อุพฺภตก’’นฺติ นามํ ลภติฯ เตนาห ‘‘อุจฺจตฺตา วา เอวํ วุตฺต’’นฺติฯ สนฺธาคารสาลาติ เอกา มหาสาลาฯ อุยฺโยคกรณาทีสุ หิ ราชาโน ตตฺถ ฐตฺวา ‘‘เอตฺตกา ปุรโต คจฺฉนฺตุ, เอตฺตกา ปจฺฉา’’ติอาทินา ตตฺถ นิสีทิตฺวา สนฺธํ กโรนฺติ มริยาทํ พนฺธนฺติ, ตสฺมา ตํ ฐานํ ‘‘สนฺธาคาร’’นฺติ วุจฺจติฯ อุยฺโยคฏฺฐานโต จ อาคนฺตฺวา ยาว เคหํ โคมยปริภณฺฑาทิวเสน ปฏิชคฺคนํ กโรนฺติ, ตาว เอกํ ทฺเว ทิวเส เต ราชาโน ตตฺถ สนฺถมฺภนฺตีติปิ สนฺธาคารํ, เตสํ ราชูนํ สห อตฺถานุสาสนอคารนฺติปิ สนฺธาคารนฺติฯ ยสฺมา วา เต ตตฺถ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ กาเล กสิตุํ วฏฺฏติ, อิมสฺมิํ กาเลวปิตุ’’นฺติอาทินา ฆราวาสกิจฺจํ สนฺธรนฺติ, ตสฺมา ฉิทฺทาวฉิทฺทํ ฆราวาสํ ตตฺถ สนฺธรนฺตีติปิ สนฺธาคารํ, สา เอว สาลาติ สนฺธาคารสาลาฯ เทวตาติ ฆรเทวตาฯ นิวาสวเสน อนชฺฌาวุตฺถตฺตา ‘‘เกนจิ วา มนุสฺสภูเตนา’’ติ วุตฺตํฯ กมฺมกรณวเสน ปน มนุสฺสา ตตฺถ นิสชฺชาทีนิ กปฺเปสุเมวฯ ‘‘สยเมว ปน สตฺถุ อิธาคมนํ อมฺหากํ ปุญฺญวเสเนว, อโห มยํ ปุญฺญวนฺโต’’ติ หฏฺฐตุฏฺฐา เอวํ สมฺมา จินฺเตสุนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อมฺเหหี’’ติอาทิมาหฯ

[298] อฏฺฏกาติ จิตฺตกมฺมกรณตฺถํ พทฺธา มญฺจกาฯ มุตฺตมตฺตาติ ตาวเทว สนฺธาคาเร นวกมฺมสฺส นิฏฺฐาปิตภาวมาห, เตน‘‘อจิรการิต’’นฺติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติฯ อรญฺญํ อาราโม อารมิตพฺพฏฺฐานํ เอเตสนฺติ อรญฺญารามาฯ สนฺถรณํ สนฺถริ, สพฺโพ สกโล สนฺถริ เอตฺถาติ สพฺพสนฺถริ, ภาวนปุํสกนิทฺเทโสยํฯ เตนาห ‘‘ยถา สพฺพํ สนฺถตํ โหติ, เอว’’นฺติฯ

[299] สมนฺตปาสาทิโกติ สมนฺตโต สพฺพภาเคน ปสาทาวโห จาตุริยโสฯ ‘‘อสีติหตฺถํ ฐานํ คณฺหาตี’’ติ อิทํ พุทฺธานํ กายปฺปภาย ปกติยา อสีติหตฺเถ ฐาเน อภิพฺยาปนโต วุตฺตํฯ อิทฺธานุภาเวน ปน อนนฺตํ อปริมาณํ ฐานํ วิชฺโชตเตวฯ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชฏฺฐปภสฺสรวเสน ฉพฺพณฺณาฯ สพฺเพ ทิสาภาคาติ สรีรปฺปภาย พาหุลฺลโต วุตฺตํฯ

อพฺภมหิกาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺฐํ สุญฺญํ น โสภติ, ตารกาจิตํ ปน อนฺตลิกฺขํ ตาสํ ปภาหิ สมนฺตโต วิชฺโชตมานํ วิโรจตีติ อาห ‘‘สมุคฺคตตารกํ วิย คคนตล’’นฺติฯ สพฺพปาลิผุลฺโลติ มูลโต ปฏฺฐาย ยาว สาขคฺคา ผุลฺโลฯ ‘‘ปฏิปาฏิยาฐปิตาน’’นฺติอาทิ ปริกปฺปูปมาฯ ตถา หิ วิย-สทฺทคฺคหณํ กตํฯ สิริยา สิริํ อภิภวมานํ วิยาติ อตฺตโน โสภาย เตสํ โสภนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ภิกฺขูปิ สพฺเพวา’’ติ อิทํ เนสํ ‘‘อปฺปิจฺฉา’’ติอาทินา วุตฺตคุเณสุ โลกิยคุณานํ วเสน โยเชตพฺพํฯ น หิ เต สพฺเพว ทสกถาวตฺถุลาภิโนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุตฺตนฺตํ อาวชฺเชตฺวา…เป.… อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.296)ฯ ตสฺมา เย ตตฺถ อริยา, เต สพฺเพสมฺปิ ปทานํ วเสน โพธิตา โหนฺติฯ

เย ปน ปุถุชฺชนา, เต โลกิยคุณทีปเกหิ ปเทหีติ น ตถา เหฏฺฐา ‘‘อสีติมหาเถรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุพฺเพ อรหตฺตภาคิโน คหิตาฯ

รูปกายสฺส อสีติอนุพฺยญฺชน-ปฏิมณฺฑิต-ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณกายปฺปภาพฺยามปฺปภาเกตุมาลาวิจิตฺตตาว (ที. นิ. 2.33; 3.200; ม. นิ. 2.385) พุทฺธเวโสฯ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตสฺส ภควโต กายสฺส อาโลกิตวิโลกิตาทีสุ ปรมุกฺกํสคโต พุทฺธาเวณิโก อจฺจนฺตุปสโม พุทฺธวิลาโสฯ อสฺสนฺติ ตสฺสํฯ

สนฺธาคารานุโมทนปฏิสํยุตฺตาติ ‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺตี’’ติอาทินา (จูฬว. 295, 315) นเยน สนฺธาคารคุณูปสญฺหิตา สนฺธาคารกรณปุญฺญานิสํสภาวินีฯ ปกิณฺณกกถาติ สงฺคีติอนารุฬฺหา สุณนฺตานํ อชฺฌาสยานุรูปตาย วิวิธวิปุลเหตูปมาสมาลงฺกตา นานานยวิจิตฺตา วิตฺถารกถาฯ เตนาห ‘‘ตทา หี’’ติอาทิฯ อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย นิรุปกฺกิเลสตาย สุวิสุทฺเธน, วิปุโลทารตาย อปริเมยฺเยน จ อตฺเถน สุณนฺตานํ กายจิตฺตปริฬาหวูปสมนโตฯ ปถโวชํ อากฑฺฒนฺโต วิย อญฺเญสํ สุทุกฺกรตาย, มหาสารตาย วา อตฺถสฺสฯ มหาชมฺพุํ มตฺถเก คเหตฺวา จาเลนฺโต วิย จาลนปจฺจยฏฺฐานวเสน ปุพฺเพนาปรํ อนุสนฺธานโตฯ โยชนิย…เป.… ปายมาโน วิย เทสนํ จตุสจฺจยนฺเต ปกฺขิปิตฺวา อตฺถเวทธมฺมเวทสฺเสว ลภาปเนน สาตมธุรธมฺมามตรสูปสํหรณโตฯ มธุคณฺฑนฺติ มธุปฏลํฯ

[300] ‘‘ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูต’’นฺติ พฺยาปนิจฺฉายํ อิทํ อาเมฑิตวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ ยนฺทิส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อนุวิโลเกตฺวาติ เอตฺถ อนุ-สทฺโท ‘‘ปรี’’ติ อิมินา สมานตฺโถ, วิโลกนญฺเจตฺถ สตฺถุ จกฺขุทฺวเยนปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ ‘‘มํสจกฺขุนา…เป.… ตโต ตโต วิโลเกตฺวา’’ติ สงฺเขปโต วตฺวา ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘มํสจกฺขุนา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ หตฺเถน กุจฺฉิตํ กตํ หตฺถกุกฺกุจฺจํ กุกตเมว กุกฺกุจฺจนฺติ กตฺวาฯ เอวํ ปาทกุกฺกุจฺจํ ทฏฺฐพฺพํฯ นิจฺจลา นิสีทิํสุ อตฺตโน สุวินีตภาเวน, พุทฺธคารเวน จฯ

‘‘อาโลกํ ปน วฑฺฒยิตฺวา’’ติอาทิ กทาจิ ภควา เอวมฺปิ กโรตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ น หิ สตฺถุ สาวกานํ วิย เอวํ ปโยคสมฺปาทนียเมตํ ญาณํฯ ติโรหิตวิทูรวตฺตนิปิ รูปคเต มํสจกฺขุโน ปวตฺติยา อิจฺฉิตตฺตา วีมํสิตพฺพํ อรหตฺตุปคํ อรหตฺตปทฏฺฐานํฯ จกฺขุตเลสุ นิมิตฺตํ ฐเปตฺวาติ ภาวนานุโยคสมฺปตฺติยา สพฺเพสํ เตสํ ภิกฺขูนํ จกฺขุตเลสุ ลพฺภมานํ สนฺตินฺทฺริยวิคตถินมิทฺธตาการสงฺขาตํ นิมิตฺตํ อตฺตโน หทเย ฐเปตฺวา สลฺลกฺเขตฺวาฯ กสฺมา อาคิลายติ โกฏิสตสหสฺสหตฺถินาคานํ พลํ ธาเรนฺตสฺสาติ โจทกสฺส อธิปฺปาโยฯ อาจริโย เอส สงฺขารานํ สภาโว, ยทิทํ อนิจฺจตาฯ เย ปน อนิจฺจา, เต เอกนฺเตเนว อุทยวยปฏิปีฬิตตาย ทุกฺขา เอว, ทุกฺขสภาเวสุ เตสุ สตฺถุ กาเย ทุกฺขุปฺปตฺติยา อยํ ปจฺจโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปิฏฺฐิวาโต อุปฺปชฺชิ, โส จ โข ปุพฺเพ กตกมฺมปจฺจยาฯ สฺวายมตฺโถ ปรมตฺถทีปนิยํ อุทานฏฺฐกถายํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ภินฺนนิคณฺฐวตฺถุวณฺณนา

[301] เหฏฺฐา วุตฺตเมว ปาสาทิกสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.164)ฯ

[302] สฺวาขฺยาตํ ธมฺมํ เทเสตุกาโมติ สฺวาขฺยาตํ กตฺวา ธมฺมํ กเถตุกาโม, สตฺถารา วา สฺวาขฺยาตํ ธมฺมํ สยํ ภิกฺขูนํ กเถตุกาโมฯ สตฺถารา เทสิตธมฺมเมว หิ ตโต ตโต คเหตฺวา สาวกา สพฺรหฺมจารีนํ กเถนฺติฯ