10. สงฺคีติสุตฺตวณฺณนา

[296] ทสสหสฺสจกฺกวาเฬติ พุทฺธเขตฺตภูเต ทสสหสฺสปริมาเณ จกฺกวาเฬฯ ตตฺถ หิ อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ เทวมนุสฺสาเยว กตาธิการา, อิตเรสุ เทวา วิเสสภาคิโนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ญาณชาลํ ปตฺถริตฺวา’’ติฯ ญาณชาลปตฺถรณนฺติ จ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อาสยาทิวิภาวนวเสน ญาณสฺส ปวตฺตนเมวฯ เตนาห ‘‘โลกํ โวโลกยมาโน’’ติ, สตฺตโลกํ พฺยวโลกยมาโน อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทิเก วิเสสโต โอคาเหตฺวา ปสฺสนฺโตติ อตฺโถฯ มงฺคลํ ภณาเปสฺสนฺติ ‘‘ตํ เตสํ อายติํ วิเสสาธิคมสฺส วิชฺชาฏฺฐานํ หุตฺวา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสา’’ติฯ ตีหิ ปิฏเกหิ สมฺมสิตฺวาติ ติปิฏกโต เอกกทุกาทินา สงฺคเหตพฺพสฺส สงฺคณฺหนวเสน สมฺมสิตฺวา วีมํสิตฺวาฯ ญาตุํ อิจฺฉิตา อตฺถา ปญฺหา, เต ปน อิมสฺมิํ สุตฺเต เอกกาทิวเสน อาคตา สหสฺสํ, จุทฺทส จาติ อาห ‘‘จุทฺทสปญฺหาธิเกน ปญฺหสหสฺเสน ปฏิมณฺเฑตฺวา’’ติฯ เอวมิธ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺสิเต ปญฺเห ปรโต สุตฺตปริโยสาเน ‘‘เอกกวเสน ทฺเว ปญฺหา กถิตา’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.349) วิภาเคน ปริคเณตฺวา สยเมว ทสฺเสสฺสติฯ

อุพฺภตกนวสนฺธาคารวณฺณนา

[297] อุจฺจาธิฏฺฐานตาย ตํ สนฺธาคารํ ภูมิโต อุพฺภตํ วิยาติ ‘‘อุพฺภตก’’นฺติ นามํ ลภติฯ เตนาห ‘‘อุจฺจตฺตา วา เอวํ วุตฺต’’นฺติฯ สนฺธาคารสาลาติ เอกา มหาสาลาฯ อุยฺโยคกรณาทีสุ หิ ราชาโน ตตฺถ ฐตฺวา ‘‘เอตฺตกา ปุรโต คจฺฉนฺตุ, เอตฺตกา ปจฺฉา’’ติอาทินา ตตฺถ นิสีทิตฺวา สนฺธํ กโรนฺติ มริยาทํ พนฺธนฺติ, ตสฺมา ตํ ฐานํ ‘‘สนฺธาคาร’’นฺติ วุจฺจติฯ อุยฺโยคฏฺฐานโต จ อาคนฺตฺวา ยาว เคหํ โคมยปริภณฺฑาทิวเสน ปฏิชคฺคนํ กโรนฺติ, ตาว เอกํ ทฺเว ทิวเส เต ราชาโน ตตฺถ สนฺถมฺภนฺตีติปิ สนฺธาคารํ, เตสํ ราชูนํ สห อตฺถานุสาสนอคารนฺติปิ สนฺธาคารนฺติฯ ยสฺมา วา เต ตตฺถ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ กาเล กสิตุํ วฏฺฏติ, อิมสฺมิํ กาเลวปิตุ’’นฺติอาทินา ฆราวาสกิจฺจํ สนฺธรนฺติ, ตสฺมา ฉิทฺทาวฉิทฺทํ ฆราวาสํ ตตฺถ สนฺธรนฺตีติปิ สนฺธาคารํ, สา เอว สาลาติ สนฺธาคารสาลาฯ เทวตาติ ฆรเทวตาฯ นิวาสวเสน อนชฺฌาวุตฺถตฺตา ‘‘เกนจิ วา มนุสฺสภูเตนา’’ติ วุตฺตํฯ กมฺมกรณวเสน ปน มนุสฺสา ตตฺถ นิสชฺชาทีนิ กปฺเปสุเมวฯ ‘‘สยเมว ปน สตฺถุ อิธาคมนํ อมฺหากํ ปุญฺญวเสเนว, อโห มยํ ปุญฺญวนฺโต’’ติ หฏฺฐตุฏฺฐา เอวํ สมฺมา จินฺเตสุนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อมฺเหหี’’ติอาทิมาหฯ

[298] อฏฺฏกาติ จิตฺตกมฺมกรณตฺถํ พทฺธา มญฺจกาฯ มุตฺตมตฺตาติ ตาวเทว สนฺธาคาเร นวกมฺมสฺส นิฏฺฐาปิตภาวมาห, เตน‘‘อจิรการิต’’นฺติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติฯ อรญฺญํ อาราโม อารมิตพฺพฏฺฐานํ เอเตสนฺติ อรญฺญารามาฯ สนฺถรณํ สนฺถริ, สพฺโพ สกโล สนฺถริ เอตฺถาติ สพฺพสนฺถริ, ภาวนปุํสกนิทฺเทโสยํฯ เตนาห ‘‘ยถา สพฺพํ สนฺถตํ โหติ, เอว’’นฺติฯ

[299] สมนฺตปาสาทิโกติ สมนฺตโต สพฺพภาเคน ปสาทาวโห จาตุริยโสฯ ‘‘อสีติหตฺถํ ฐานํ คณฺหาตี’’ติ อิทํ พุทฺธานํ กายปฺปภาย ปกติยา อสีติหตฺเถ ฐาเน อภิพฺยาปนโต วุตฺตํฯ อิทฺธานุภาเวน ปน อนนฺตํ อปริมาณํ ฐานํ วิชฺโชตเตวฯ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชฏฺฐปภสฺสรวเสน ฉพฺพณฺณาฯ สพฺเพ ทิสาภาคาติ สรีรปฺปภาย พาหุลฺลโต วุตฺตํฯ

อพฺภมหิกาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺฐํ สุญฺญํ น โสภติ, ตารกาจิตํ ปน อนฺตลิกฺขํ ตาสํ ปภาหิ สมนฺตโต วิชฺโชตมานํ วิโรจตีติ อาห ‘‘สมุคฺคตตารกํ วิย คคนตล’’นฺติฯ สพฺพปาลิผุลฺโลติ มูลโต ปฏฺฐาย ยาว สาขคฺคา ผุลฺโลฯ ‘‘ปฏิปาฏิยาฐปิตาน’’นฺติอาทิ ปริกปฺปูปมาฯ ตถา หิ วิย-สทฺทคฺคหณํ กตํฯ สิริยา สิริํ อภิภวมานํ วิยาติ อตฺตโน โสภาย เตสํ โสภนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ภิกฺขูปิ สพฺเพวา’’ติ อิทํ เนสํ ‘‘อปฺปิจฺฉา’’ติอาทินา วุตฺตคุเณสุ โลกิยคุณานํ วเสน โยเชตพฺพํฯ น หิ เต สพฺเพว ทสกถาวตฺถุลาภิโนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุตฺตนฺตํ อาวชฺเชตฺวา…เป.… อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.296)ฯ ตสฺมา เย ตตฺถ อริยา, เต สพฺเพสมฺปิ ปทานํ วเสน โพธิตา โหนฺติฯ