9. อาฏานาฏิยสุตฺตวณฺณนา

ปฐมภาณวารวณฺณนา

[275] ‘‘จตุทฺทิสํ รกฺขํ ฐเปตฺวา’’ติ อิทํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ จตูสุ ทิสาสุ ฐปิตํ รกฺขํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสุรเสนายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺตโน หิ อธิกาเร, อตฺตโน รกฺขาย จ อปฺปมชฺชเนน เตสํ อิทํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขฏฺฐปนํฯ ยญฺหิ ตํ อสุรเสนาย ปฏิเสธนตฺถํ เทวปุเร จตูสุ ทิสาสุ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อารกฺขฏฺฐปนํ, ตํ อตฺตโน อธิกาเร อปฺปมชฺชนํฯ ยํ ปน เนสํ ภควโต สนฺติกํ อุปสงฺกมเน จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขฏฺฐปนํ, ตํ อตฺตโน กตา รกฺขาย อปฺปมชฺชนํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อสุรเสนาย นิวารณตฺถ’’นฺติอาทิฯ ปาฬิยํ จตุทฺทิสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ภุมฺมวเสน ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตูสุ ทิสาสู’’ติ อาหฯ อารกฺขํ ฐเปตฺวาติ เวสฺสวณาทโย จตฺตาโร มหาราชาโน อตฺตนา อตฺตนา รกฺขิตพฺพทิสาสุ อารกฺขํ ฐเปตฺวา คุตฺติํ สมฺมเทว วิทหิตฺวาฯ พลคุมฺพํ ฐเปตฺวาติ ยกฺขเสนาทิเสนาพลสมูหํ ฐเปตฺวาฯ โอวรณํ ฐเปตฺวาติ ปฏิปกฺขนิเสธนสมตฺถํ อาวรณํ ฐเปตฺวาฯ อิติ ตีหิ ปเทหิ ยถากฺกมํ ปจฺเจกํ เทวนครทฺวารสฺส อนฺโต, ทฺวารสมีเป, ทฺวารโต พหิ, ทิสารกฺขาวสโนติ ติวิธาย รกฺขาย ฐปิตภาโว วา ทีปิโตฯ เตนาห ‘‘เอวํ สกฺกสฺส…เป.… กตฺวา’’ติฯ สตฺต พุทฺเธ อารพฺภาติ เอตฺถ สตฺเตว พุทฺเธ อารพฺภ ปริพนฺธนการณํ มหาปทานฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 2.12) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ธมฺมอาณนฺติ ธมฺมมยํ อาณํ, สตฺถุ ธมฺมจกฺกนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปริสโต พาหิรภาโว, อสมฺโภโค’’ติ เอวมาทิํ อิทญฺจิทญฺจ วิวชฺชนกรณํ กริสฺสามาติฯ สาวนนฺติ จตุนฺนมฺปิ ปริสานํ ติกฺขตฺตุํ ปริวาเรน อนุสาวนํ, ยถา สกฺโก เทวานมินฺโท อสุรเสนาย นิวารณตฺถํ จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขํ ฐปาเปติ, เอวํ มหาราชาโนปิ ตาทิเส กิจฺจวิเสเส อตฺตโน อารกฺขํ ฐเปนฺติฯ อิเมสมฺปิ หิ ตโต สาสงฺกํ สปฺปฏิภยนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโนปี’’ติอาทิฯ

อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา, วิคตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘ขเย ทิสฺสตี’’ติฯ เตเนว หิ ‘‘นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม’’ติ อนนฺตรํ วุตฺตํฯ

อภิกฺกนฺตตโรติ อติวิย กนฺตตโรฯ ตาทิโส จ สุนฺทโร ภทฺทโก นาม โหตีติ อาห ‘‘สุนฺทเร ทิสฺสตี’’ติฯ

โกติ เทวนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีสุ โก กตโมฯ เมติ มมฯ ปาทานีติ ปาเทฯ อิทฺธิยาติ อิมาย เอวรูปาย เทวิทฺธิยาฯ ‘‘ยสสา’’ติ อิมินา เอทิเสน ปริวาเรน, ปริจฺเฉเทน จฯ ชลนฺติ วิชฺโชตมาโนฯ อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กมนีเยน อภิรูเปนฯ วณฺเณนาติ สรีรวณฺณนิภายฯ สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ ทสปิ ทิสา ปภาเสนฺโต จนฺโท วิย, สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกาโลกํ กโรนฺโตติ คาถาย อตฺโถฯ อภิรูเปติ อุฬารรูเป สมฺปนฺนรูเปฯ อพฺภนุโมทเนติ สมฺปหํสเนฯ อิธ ปนาติ ‘‘อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา’’ติ เอตสฺมิํ ปเทฯ เตนาติ ขยปริยายตฺตาฯ

รูปายตนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน อกฺขราทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สุวณฺณวณฺโณติ สุวณฺณจฺฉวีติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘ฉวิย’’นฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติ (ที. นิ. 2.35; 3.200, 218; ม. นิ. 2.386) สญฺญูฬฺหาติ สงฺคนฺถิตาฯ วณฺณาติ คุณวณฺณนาติ อาห ‘‘ถุติย’’นฺติ, โถมนายนฺติ อตฺโถฯ กุลวคฺเคติ ขตฺติยาทิกุลโกฏฺฐาเสฯ ตตฺถ ‘‘อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน’’ติอาทินา วณฺณิตพฺพฏฺเฐน วณฺโณ, ฉวิฯ วณฺณนฏฺเฐน วณฺโณ, ถุติฯ อภิตฺถวนฏฺเฐน วณฺโณ, ถุติ, อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต วณฺณิตพฺพโต ฐเปตพฺพโต วณฺโณ, ขตฺติยาทิกุลวคฺโคฯ วณฺณียติ ญาปียติ เอเตนาติ วณฺโณ, ญาปกํ การณํฯ วณฺณนโต ถูลรสฺสาทิภาเวน อุปฏฺฐานโต วณฺโณ, สณฺฐานํฯ ‘‘มหนฺตํ ขุทฺทกํ, มชฺฌิม’’นฺติ วณฺเณตพฺพโต ปมาเณตพฺพโต วณฺโณ, ปมาณํฯ วณฺณียติ จกฺขุนา วิวรียตีติ วณฺโณ, รูปายตนนฺติ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ วณฺณ-สทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ โสติ วณฺณสทฺโทฯ ฉวิยํ ทฏฺฐพฺโพ รูปายตเน คยฺหมานสฺส ฉวิมุเขเนว คเหตพฺพโตฯ ‘‘ฉวิคตา ปน วณฺณธาตุ เอว สุวณฺณวณฺโณติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน คหิตา’’ติ อปเรฯ

เกวลปริปุณฺณนฺติ เอกเทสมฺปิ อเสเสตฺวา นิรวเสสโตว ปริปุณฺณนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อนวเสสตา อตฺโถ’’ติฯ

เกวลกปฺปาติ กปฺป-สทฺโท นิปาโต ปทปูรณมตฺตํ, เกวลํ อิจฺเจว อตฺโถ ฯ เกวล-สทฺโท พหุลวาจีติ อาห ‘‘เยภุยฺยตา อตฺโถ’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อีสกํ อสมตฺตา เกวลกปฺปา’’ติ วทนฺติฯ เอวํ สติ อนวเสสตฺโถ เอว เกวล-สทฺทตฺโถ สิยา, อนตฺถนฺตเรน ปน กปฺป-สทฺเทน ปทวฑฺฒนํ กตํ เกวลเมว เกวลกปฺปนฺติฯ อถ วา กปฺปนียตา, ปญฺญาเปตพฺพตา เกวลกปฺปาฯ อพฺยามิสฺสตา วิชาติเยน อสงฺกรา สุทฺธตาฯ อนติเรกตา ตํปรมตา วิเสสาภาโวฯ เกวลกปฺปนฺติ เกวลํ ทฬฺหํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เกวลํ วุจฺจติ นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตวิวิตฺตตฺตาฯ ตํ เอตสฺส อธิคตํ อตฺถีติ เกวลี, สจฺฉิกตนิโรโธ ขีณาสโวฯ

กปฺป-สทฺโท ปนายํ ส-อุปสคฺโค, อนุปสคฺโค จาติ อธิปฺปาเยน โอกปฺปนิยปเท ลพฺภมานํ กปฺปนิยสทฺทมตฺตํ นิทสฺเสติ, อญฺญถา กปฺป-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร โอกปฺปนิยปทํ อนิทสฺสนเมว สิยาฯ สมณกปฺเปหีติ วินยกฺกมสิทฺเธหิ สมณโวหาเรหิฯ นิจฺจกปฺปนฺติ นิจฺจกาลํฯ ปญฺญตฺตีติ นามญฺเหตํ ตสฺส อายสฺมโต, ยทิทํ กปฺโปติฯ กปฺปิตเกสมสฺสูติ กตฺตริยา เฉทิตเกสมสฺสุฯ ทฺวงฺคุลกปฺโปติ มชฺฌนฺหิกเวลาย วีติกฺกนฺตาย ทฺวงฺคุลตาวิกปฺโปฯ เลโสติ อปเทโสฯ อนวเสสํ ผริตุํ สมตฺถสฺส โอภาสสฺส เกนจิ การเณน เอกเทสผรณมฺปิ สิยา, อยํ ปน สพฺพโสว ผรีติ ทสฺเสตุํ สมนฺตตฺโถ กปฺป-สทฺโท คหิโตติ อาห ‘‘อนวเสสํ สมนฺตโต’’ติฯ

ยสฺมา เทวตานํ สรีรปฺปภา ทฺวาทสโยชนมตฺตํ ฐานํ, ตโต ภิยฺโยปิ ผริตฺวา ติฏฺฐติ, ตถา วตฺถาภรณาทีหิ สมุฏฺฐิตา ปภา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จนฺทิมา วิย, สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกํ ปชฺโชตํ กริตฺวา’’ติฯ กสฺมา เอเต มหาราชาโน ภควโต สนฺติเก นิสีทิํสุ? นนุ เยภุยฺเยน เทวตา ภควโต สนฺติกํ อุปคตา ฐตฺวาว กเถตพฺพํ กเถนฺตา คจฺฉนฺตีติ? สจฺจเมตํ, อิธ ปน นิสีทเน การณํ อตฺถิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เทวตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อิทํ ปริตฺตํ นาม สตฺตพุทฺธปฏิสํยุตฺตํ ครุ, ตสฺมา น อมฺเหหิ ฐตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปริตฺตคารววเสน นิสีทิํสุฯ

[276] กสฺมา ปเนตฺถ เวสฺสวโณ เอว กเถสิ, น อิตเรสุ โย โกจีติ? ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

วิสฺสาสิโก อภิณฺหํ อุปสงฺกมเนนฯ พฺยตฺโตติ วิสารโท, ตญฺจสฺส เวยฺยตฺติยํ สุฏฺฐุ สิกฺขิตภาเวนาติ อาห ‘‘สุสิกฺขิโต’’ติฯ มนุสฺเสสุ วิย หิ เทเวสุปิ โกจิเทว ปุริมชาติปริจเยน สุสิกฺขิโต โหติ, ตตฺราปิ โกจิเทว ยถาธิปฺเปตมตฺถํ วตฺตุํ สมตฺโถ ปริปุณฺณปทพฺยญฺชนาย โปริยา วาจาย สมนฺนาคโตฯ ‘‘มเหสกฺขา’’ติ อิมสฺส อตฺถวจนํ ‘‘อานุภาวสมฺปนฺนา’’ติ, มเหสกฺขาติ วา มหาปริวาราติ อตฺโถฯ ปาณาติปาเต อาทีนวทสฺสเนเนว ตํ วิปริยายโต ตโต เวรมณิยํ อานิสํโส ปากโฏ โหตีติ ‘‘อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ เตสุ เสนาสเนสูติ ยานิ ‘‘อรญฺญวนปฺปตฺถานี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.34-45) วุตฺตานิ ภิกฺขูนํ วสนฏฺฐานภูตานิ อรญฺญายตนานิ, เตสุ ภิกฺขูหิ สยิตพฺพโต, อาสิตพฺพโต จ เสนาสนสญฺญิเตสุฯ นิพทฺธวาสิโนติ รุกฺขปพฺพตปฏิพทฺเธสุ วิมาเนสุ นิจฺจวาสิตาย นิพทฺธวาสิโนฯ พทฺธตฺตาติ คาถาภาเวน คนฺถิตตฺตา สมฺพนฺธิตตฺตาฯ

‘‘อุคฺคณฺหาตุ ภนฺเต ภควา’’ติ อตฺตนา วุจฺจมานํ ปริตฺตํ ภควนฺตํ อุคฺคณฺหาเปตุกาโม เวสฺสวโณ อโวจาติ อธิปฺปาเยน โจทโก ‘‘กิํ ปน ภควโต อปฺปจฺจกฺขธมฺโม นาม อตฺถี’’ติ โจเทสิฯ อาจริโย สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจารสฺส ภควโต น กิญฺจิ อปฺปจฺจกฺขนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘อุคฺคณฺหาตุ ภนฺเต ภควา’’ติ วทโต เวสฺสวณสฺส อธิปฺปายํ วิวรนฺโต ‘‘โอกาสกรณตฺถ’’นฺติอาทิมาหฯ ยถา หิ ปญฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต เทวานํ ตาวติํสานํ, พฺรหฺมุโน จ สนงฺกุมารสฺส สมฺมุขา อตฺตโน ยถาสุตํ ธมฺมํ ภควโต สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา ปเวเทติ, เอวมยมฺปิ มหาราชา อิตเรหิ สทฺธิํ อาฏานาฏนคเร คาถาวเสน พนฺธิตํ ปริตฺตํ ภควโต ปเวเทตุํ โอกาสํ กาเรนฺโต ‘‘อุคฺคณฺหาตุ ภนฺเต ภควา’’ติ อาห, น นํ ตสฺส ปริยาปุณเน นิโยเชนฺโตฯ ตสฺมา อุคฺคณฺหาตูติ ยถิทํ ปริตฺตํ มยา ปเวทิตมตฺตเมว หุตฺวา จตุนฺนํ ปริสานํ จิรกาลํ หิตาวหํ โหติ, เอวํ อุทฺธํ อารกฺขาย คณฺหาตุ, สมฺปฏิจฺฉตูติ อตฺโถฯ สตฺถุ กถิเตติ สตฺถุ อาโรจิเต, จตุนฺนํ ปริสานํ สตฺถุ กถเน วาติ อตฺโถฯ สุขวิหารายาติ ยกฺขาทีหิ อวิหิํสาย ลทฺธพฺพสุขวิหารายฯ

[277] สตฺตปิ พุทฺธา จกฺขุมนฺโต ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมภาเว วิเสสาภาวโตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา จกฺขุมภาโว วิย สพฺพภูตานุกมฺปิตาทโย สพฺเพปิ วิเสสา สตฺตนฺนมฺปิ พุทฺธานํ สาธารณา, ตสฺมา, คุณเนมิตฺตกาเนว วา ยสฺมา พุทฺธานํ นามานิ นาม, น ลิงฺคิกาวตฺถิกยาทิจฺฉกานิ, ตสฺมา พุทฺธานํ คุณวิเสสทีปนานิ ‘‘จกฺขุมนฺตสฺสา’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.277) วุตฺตานิ เอตานิ เอเกกสฺส สตฺต สตฺต นามานิ โหนฺติฯ เตสํ นามานํ สาธารณภาวํ อตฺถวเสน โยเชตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺเพปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพภูตานุกมฺปิโนติ อนญฺญสาธารณมหากรุณาย สพฺพสตฺตานํ อนุกมฺปิกาฯ นฺหาตกิเลสตฺตาติ อฏฺฐงฺคิเกน อริยมคฺคชเลน สปรสนฺตาเนสุ นิรวเสสโต โธตกิเลสมลตฺตาฯ มารเสนาปมทฺทิโนติ สปริวาเร ปญฺจปิ มาเร ปมทฺทิตวนฺโตฯ วุสิตวนฺโตติ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ, ทสวิธํ อริยวาสญฺจ วุสิตวนฺโตฯ วุสิตวนฺตตาย เอว พาหิตปาปตา วุตฺตา โหตีติ ‘‘พฺราหฺมณสฺสา’’ติ ปทํ อนามฏฺฐํฯ วิมุตฺตาติ อนญฺญสาธารณานํ ปญฺจนฺนมฺปิ วิมุตฺตีนํ วเสน นิรวเสสโต มุตฺตาฯ องฺคโตติ สรีรงฺคโต, ญาณงฺคโต จ, ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณ- (ที. นิ. 2.33; 3.200; ม. นิ. 2.385) อสีติอนุพฺยญฺชเนหิ นิกฺขมนปฺปภา, พฺยามปฺปภา, เกตุมาลาอุณฺหีสปฺปภา จ สรีรงฺคโต นิกฺขมนกรสฺมิโย, ยมกมหาปาฏิหาริยาทีสุ อุปฺปชฺชนกปฺปภา ญาณงฺคโต นิกฺขมนกรสฺมิโยฯ น เอตาเนว ‘‘จกฺขุมา’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.277) วุตฺตานิ สตฺต นามานิ, อถ โข อญฺญานิปิ พหูนิ อปริมิตานิ นามานิฯ กถนฺติ อาห ‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ สคุเณน มเหสิโนติ วุตฺต’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1313; อุทา. อฏฺฐ. 53; ปฏิ. อฏฺฐ. 76)ฯ เกน วุตฺตํ? ธมฺมเสนาปตินาฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา เวสฺสวโณ เอตาเนว คณฺหีติ อาห ‘‘อตฺตโน ปากฏนามวเสนา’’ติฯ ขีณาสวา ชนาติ อธิปฺเปตาฯ เต หิ กมฺมกิเลเสหิ ชาตาปิ เอวํ น ปุน ชายิสฺสนฺตีติ อิมินา อตฺเถน ชนาฯ ยถาห ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต’’ติ (ชา. 1.2.190) เทสนาสีสมตฺตนฺติ นิทสฺสนมตฺตนฺติ อตฺโถ, อวยเวน วา สมุทายุปลกฺขณเมตํฯ

สติ จ ปิสุณวาจปฺปหาเน ผรุสวาจา ปหีนาว โหติ, ปเคว จ มุสาวาโทติ ‘‘อปิสุณา’’ อิจฺเจว วุตฺตาฯ มหตฺตาติ มหา อตฺตา สภาโว เอเตสนฺติ มหตฺตาฯ เตนาห ‘‘มหนฺตภาวํ ปตฺตา’’ติฯ มหนฺตาติ วา มหา อนฺตา, ปรินิพฺพานปริโยสานาติ วุตฺตํ โหติฯ มหนฺเตหิ วา สีลาทีหิ สมนฺนาคตาฯ อยํ ตาว อฏฺฐกถายํ อาคตนเยน อตฺโถฯ อิตเรสํ ปน มเตน พุทฺธาทีหิ อริเยหิ มหนียโต ปูชนียโต มหํ นาม นิพฺพานํ, มหมนฺโต เอเตสนฺติ มหนฺตา, นิพฺพานทิฏฺฐาติ อตฺโถฯ นิสฺสารทาติ สารชฺชรหิตา, นิพฺภยาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วิคตโลมหํสา’’ติฯ

หิตนฺติ หิตจิตฺตํ, สตฺตานํ หิเตสีติ อตฺโถฯ ยถาภูตํ วิปสฺสิสุนฺติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ สมุทยาทิโต ยาถาวโต วิวิเธนากาเรน ปสฺสิํสุฯ ‘‘เย จาปี’’ติ ปุพฺเพ ปจฺจตฺตพหุวจเนน อนิยมโต วุตฺเต เตสมฺปีติ อตฺถํ สมฺปทานพหุวจนวเสน นิยเมตฺวา ‘‘นมตฺถู’’ติ จ ปทํ อาเนตฺวา โยเชติ ยํ ตํ-สทฺทานํ อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธภาวโตฯ วิปสฺสิํสุ นมสฺสนฺตีติ วา โยชนาฯ ปฐมคาถายาติ ‘‘เย จาปิ นิพฺพุตา โลเก’’ติ เอวํ วุตฺตคาถายฯ ทุติยคาถายาติ ตทนฺตรคาถายฯ ตตฺถ เทสนามุขมตฺตนฺติ อิตเรสมฺปิ พุทฺธานํ นามคฺคหเณ ปตฺเต อิมสฺเสว ภควโต นามคฺคหณํ ตถา เทสนาย มุขมตฺตํ, ตสฺมา เตปิ อตฺถโต คหิตา เอวาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อยมฺปิ หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อยนฺติ อยํ คาถาฯ ปุริมโยชนายํ ตสฺสาติ วิเสสิตพฺพตาย อภาวโต ‘‘ยนฺติ นิปาตมตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘ตสฺส นมตฺถู’’ติ เอวํ สมฺพนฺธสฺส จ อิจฺฉิตตฺตา ‘‘ย’’นฺติ นามปทํ อุปโยเคกวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ นมสฺสนฺติ โคตม’’นฺติ อาหฯ

[278] ‘‘ยโต อุคฺคจฺฉติ สูริโย’’ติอาทิกํ กสฺมา อารทฺธํ? ยํ เย ยกฺขาทโย สตฺถุ ธมฺมอาณํ, อตฺตโน จ ราชาณํ นาทิยนฺติ, เตสํ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ นิคฺคหํ กริสฺสามา’’ติ สาวนํ กาตุกามา ตตฺถ ตตฺถ ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ อตฺตโน อาณาย วตฺตานํ อตฺตโน ปุตฺตานํ, อฏฺฐวีสติยา ยกฺขเสนาปติอาทีนญฺจ สตฺถริ ปสาทคารวพหุมานญฺจ ปเวเทตฺวา นิคฺคหารหานํ สนฺตชฺชนตฺถํ อารทฺธํฯ

ตตฺถ ‘‘ยโต อุคฺคจฺฉตี’’ติอาทีสุ ‘‘ยโต ฐานโต อุเทตี’’ติ วุจฺจติ, กุโต ปน ฐานโต อุเทตีติ วุจฺจติ? ปุพฺพวิเทหวาสีนํ ตาว มชฺฌนฺหิกฏฺฐาเน ฐิโต ชมฺพุทีปวาสีนํ อุเทตีติ วุจฺจติ, อุตฺตรกุรุกานํ ปน โอคฺคจฺฉตีติ อิมินา นเยน เสสทีเปสุปิ สูริยสฺส อุคฺคจฺฉโนคฺคจฺฉนปริยาโย เวทิตพฺโพฯ อยญฺจ อตฺโถ เหฏฺฐา อคฺคญฺญสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.121) ปกาสิโต เอวฯ อทิติยา ปุตฺโตติ โลกสมุทาจารวเสน วุตฺตํฯ โลกิยา หิ เทเว อทิติยา ปุตฺตา, อสุเร อติถิยา ปุตฺตาติ วทนฺติฯ อาทิปฺปนโต ปน อาทิจฺโจ, เอกปฺปหาเรเนว ตีสุ ทีเปสุ อาโลกวิทํสเนน สมุชฺชลนโตติ อตฺโถฯ มณฺฑลีติ เอตฺถ อี-กาโร ภุสตฺโถติ อาห ‘‘มหนฺตํ มณฺฑลํ อสฺสาติ มณฺฑลี’’ติฯ มหนฺตํ หิสฺส วิมานมณฺฑลํ ปญฺญาสโยชนายามวิตฺถารโตฯ ‘‘สํวรีปิ นิรุชฺฌตี’’ติ อิมินาว ทิวโสปิ ชายตีติ อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ รตฺติ อนฺตรธายตีติ สิเนรุปจฺฉายาลกฺขณสฺส อนฺธการสฺส วิคจฺฉนโตฯ

อุทกรหโทติ ชลธิฯ ‘‘ตสฺมิํ ฐาเน’’ติ อิทํ ปุรตฺถิมสมุทฺทสฺส อุปริภาเคน สูริยสฺส คมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตถา หิ ชมฺพุทีเป ฐิตานํ ปุรตฺถิมสมุทฺทโต สูริโย อุคฺคจฺฉนฺโต วิย อุปฏฺฐาติฯ เตนาห ‘‘ยโต อุคฺคจฺฉติ สูริโย’’ติฯ สมุทฺทนฏฺเฐน อตฺตนิ ปติตสฺส สมฺมเทว, สพฺพโส จ อุนฺทนฏฺเฐน กิเลทนฏฺเฐน สมุทฺโทฯ สมุทฺโท หิ กิเลทนฏฺโฐ รหโทฯ สาริโตทโกติ อเนกานิ โยชนสหสฺสานิ วิตฺถิณฺโณทโก, สริตา นทิโย อุทเก เอตสฺสาติ วา สริโตทโกฯ

สิเนรุปพฺพตราชา จกฺกวาฬสฺส เวมชฺเฌ ฐิโต, ตํ ปธานํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘อิโตติ สิเนรุโต’’ติ วตฺวา ตถา ปน ทิสาววตฺถานํ อนวฏฺฐิตนฺติ ‘‘เตสํ นิสินฺนฏฺฐานโต วา’’ติ วุตฺตํฯ เตสนฺติ จตุนฺนํ มหาราชานํฯ นิสินฺนฏฺฐานํ อาฏานาฏนครํฯ ตตฺถ หิ นิสินฺนา เต อิมํ ปริตฺตํ พนฺธิํสุฯ เตสํ นิสินฺนฏฺฐานโตติ วา สตฺถุ สนฺติเก เตสํ นิสินฺนฏฺฐานโตฯ อุภยถาปิ สูริยสฺส อุทยฏฺฐานา ปุรตฺถิมา ทิสา นาม โหติฯ ปุริมปกฺขํเยเวตฺถ วณฺเณนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิโต สา ปุริมา ทิสา’’ติฯ สูริโย, ปน จนฺทนกฺขตฺตาทโย จ สิเนรุํ ทกฺขิณโต, จกฺกวาฬปพฺพตญฺจ วามโต กตฺวา ปริวตฺเตนฺติฯ

ยตฺถ จ เนสํ อุคฺคมนํ ปญฺญายติ, สา ปุรตฺถิมา ทิสาฯ ยตฺถ โอกฺกมนํ ปญฺญายติ, สา ปจฺฉิมา ทิสาฯ ทกฺขิณปสฺเส อุตฺตรา ทิสา, วามปสฺเส ทกฺขิณา ทิสาติ จตุมหาทีปวาสีนํ ปจฺเจกํ สิเนรุ อุตฺตราทิสายเมว, ตสฺมา อนวฏฺฐิตา ทิสาววตฺถาติ อาห ‘‘อิติ นํ อาจิกฺขติ ชโน’’ติฯ ยํ ทิสนฺติ ยํ ปุรตฺถิมทิสํ ยสสฺสีติ มหาปริวาโรฯ โกฏิสตสหสฺสปริมาณา หิ เทวตา อภิณฺหํ ปริวาเรนฺติฯ จนฺทนนาครุกฺขาทีสุ โอสธิติณวนปฺปติสุคนฺธานํ อพฺพนโต, เตหิ ทิตฺตภาวูปคมนโต ‘‘คนฺธพฺพา’’ติ ลทฺธนามานํ จาตุมหาราชิกเทวานํ อธิปติ ภาวโตฯ เม สุตนฺติ เอตฺถ เมติ นิปาตมตฺตํฯ สุตนฺติ วิสฺสุตนฺติ อตฺโถฯ อยญฺเหตฺถ โยชนา – ตสฺส ธตรฏฺฐมหาราชสฺส ปุตฺตาปิ พหโวฯ กิตฺตกา? อสีติ, ทส เอโก จฯ เอกนามาฯ กถํ? อินฺทนามาฯ ‘‘มหปฺผลา’’ติ จ สุตํ วิสฺสุตเมตํ โลเกติฯ

อาทิจฺโจ โคตมโคตฺโต, ภควาปิ โคตมโคตฺโต, อาทิจฺเจน สมานโคตฺตตาย อาทิจฺโจ พนฺธุ เอตสฺสาติปิ อาทิจฺจพนฺธุ, อาทิจฺจสฺส วา พนฺธูติ อาทิจฺจพนฺธุ, ตํ อาทิจฺจพนฺธุนํฯ อนวชฺเชนาติ อวชฺชปฏิปกฺเขน พฺรหฺมวิหาเรนฯ สเมกฺขสิ โอธิโส, อโนธิโส จ ผรเณน โอโลเกสิอาสยานุสยจริยาธิมุตฺติอาทิวิภาคาวโพธวเสนฯ วตฺวา วนฺทนฺตีติ ‘‘โลกสฺส อนุกมฺปโก’’ติ กิตฺเตตฺวา วนฺทนฺติฯ สุตํ เนตนฺติ สุตํ นนูติ เอตสฺมิํ อตฺเถ นุ-สทฺโทฯ อฏฺฐกถายํ ปน โนกาโรยนฺติ อธิปฺปาเยน อมฺเหหีติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เอตนฺติ เอตํ ตถา ปริกิตฺเตตฺวา อมนุสฺสานํ เทวตานํ วนฺทนํฯ วทนฺติ ธตรฏฺฐมหาราชสฺส ปุตฺตาฯ

[279] เยน เปตา ปวุจฺจนฺตีติ เอตฺถ วจนเสเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, น ยถารุตวเสเนวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เยน ทิสาภาเคน นีหรียนฺตูติ วุจฺจนฺตี’’ติ อาหฯ ฑยฺหนฺตุ วาติ เปเต สนฺธาย วทติฯ ฉิชฺชนฺตุ วา หตฺถปาทาทิเก ปิสุณา ปิฏฺฐิมํสิกาฯ หญฺญนฺตุ ปาณาติปาติโนติอาทิกาฯ ปวุจฺจนฺตีติ วา สมุจฺจนฺติ, ‘‘อลํ เตส’’นฺติ สมาจินียนฺตีติ อตฺโถฯ เอวญฺหิ วจนเสเสน วินา เอว อตฺโถ สิทฺโธ โหติฯ รหสฺสงฺคนฺติ พีชํ สนฺธาย วทติฯ

[280] ยสฺมิํ ทิสาภาเค สูริโย อตฺถํ คจฺฉตีติ เอตฺถ ‘‘ยโต ฐานโต อุเทตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[281] เยน ทิสาภาเคน อุตฺตรกุรุ รมฺโม อวฏฺฐิโต, อิโต สา อุตฺตรา ทิสาติ โยชนา ฯ มหาเนรูติ มหนฺโต, มหนีโย จ เนรุสงฺขาโต ปพฺพโตฯ เตนาห ‘‘มหาสิเนรุ ปพฺพตราชา’’ติฯ รชตมยํฯ ตถา หิ ตสฺส ปภาย อชฺโฌตฺถตํ ตสฺสํ ทิสายํ สมุทฺโททกํ ขีรํ วิย ปญฺญายติฯ มณิมยนฺติ อินฺทนีลมยํฯ ตถา หิ ทกฺขิณทิสาย สมุทฺโททกํ เยภุยฺเยน นีลวณฺณํ หุตฺวา ปญฺญายติ, ตถา อากาสํฯ มนุสฺสา ชายนฺติฯ กถํ ชายนฺติ? อมมา อปริคฺคหาติ โยชนาฯ มมตฺตวิรหิตาติ ‘‘อิทํ มม อิทํ มมา’’ติ มมงฺการวิรหิตาติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เตสํ ‘‘อยํ มยฺหํ ภริยา’’ติ ปริคฺคโห นตฺถิ, ‘‘อยํ เม มาตา, อยํ ภคินี’’ติ เอวรูปา อิธ วิย มริยาทาปิ น สิยา มาตุอาทิภาวสฺส อชานนโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘มาตรํ วา’’ติอาทิฯ ฉนฺทราโค นุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ ‘‘ธมฺมตาสิทฺธสฺส สีลสฺส อานุภาเวน ปุตฺเต ทิฏฺฐมตฺเต เอว มาตุ ถนโต ถญฺญํ ปคฺฆรติ, เตน สญฺญาเณน เนสํ มาตริ ปุตฺตสฺส มาตุสญฺญา, มาตุ จ ปุตฺเต ปุตฺตสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา’’ติ เกจิฯ

นงฺคลาติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘นงฺคลานิปี’’ติฯ อกฏฺเฐติ อกสิเต อกตกสิกมฺเมฯ

ตณฺฑุลาว ตสฺส ผลนฺติ สตฺตานํ ปุญฺญานุภาวเหตุกา ถุสาทิอภาเวน ตณฺฑุลา เอว ตสฺส สาลิสฺส ผลํฯ ตุณฺฑิกิรนฺติ ปจนภาชนสฺส นามนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุกฺขลิย’’นฺติฯ อากิริตฺวาติ ตณฺฑุลานิ ปกฺขิปิตฺวาฯ นิทฺธูมงฺคาเรนาติ ธูมงฺคารรหิเตน เกวเลน อคฺคินาฯ โชติกปาสาณโต อคฺคิมฺหิ อุฏฺฐหนฺเต กุโต ธูมงฺคารานํ สมฺภโวฯ โภชนนฺติ โอทนเมวาธิปฺเปตนฺติ ‘‘โภชนเมวา’’ติ อวธารณํ กตฺวา เตน นิวตฺเตตพฺพํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อญฺโญ สูโป วา พฺยญฺชนํ วา น โหตี’’ติ อาหฯ ยทิ เอวํ รสวิเสสยุตฺโต เตสํ อาหาโร น โหตีติ? โนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภุญฺชนฺตานํ…เป.… รโส โหตี’’ติ อาหฯ มจฺฉริยจิตฺตํ นาม น โหตีติ ธมฺมตาสิทฺธสฺส สีลสฺส อานุภาเวนฯ ตถา หิ เต กตฺถจิปิ อมมา ปริคฺคหาว หุตฺวา วสนฺติฯ

อปิจ ตตฺถ อุตฺตรกุรุกานํ ปุญฺญานุภาวสิทฺโธ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ – ตตฺถ กิร เตสุ เตสุ ปเทเสสุ ฆนจิตปตฺตสญฺฉนฺนสาขาปสาขา กูฏาคารูปมา มโนรมา รุกฺขา เตสํ มนุสฺสานํ นิเวสนกิจฺจํ สาเธนฺติ, ยตฺถ สุขํ นิวสนฺติ, อญฺเญปิ ตตฺถ รุกฺขา สุชาตา สพฺพทาปิ ปุปฺผิตคฺคา ติฏฺฐนฺติ, ชลาสยาปิ วิกสิตกมลกุวลยปุณฺฑรีกโสคนฺธิกาทิปุปฺผสญฺฉนฺนา สพฺพกาลํ ปรมสุคนฺธํ สมนฺตโต ปวายนฺตา ติฏฺฐนฺติฯ สรีรมฺปิ เตสํ อติทีฆตาทิโทสรหิตํ อาโรหปริณาหสมฺปนฺนํ ชราย อนภิภูตตฺตา วลิปลิตาทิโทสรหิตํ ยาวตายุกํ อปริกฺขีณชวพลปรกฺกมโสภเมว หุตฺวา ติฏฺฐติฯ อนุฏฺฐานผลูปชีวิตาย น จ เนสํ กสิวาณิชฺชาทิวเสน, อาหารปริเยฏฺฐิวเสน ทุกฺขํ อตฺถิ, ตโต เอว น ทาสทาสิกมฺมกราทิปริคฺคโห อตฺถิ, น จ ตตฺถ สีตุณฺหฑํสมกสวาตาตปสรีสปวาฬาทิปริสฺสโย อตฺถิฯ ยถา นาเมตฺถ คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ปจฺจูสเวลายํ สมสีตุณฺหอุตุ โหติ, เอวเมว สพฺพกาลํ สมสีตุณฺโหว อุตุ โหติ, น จ เตสํ โกจิ อุปฆาโต, วิเหสา วา อุปฺปชฺชติฯ อกฏฺฐปากิมเมว สาลิํ อกณํ อถุสํ สุคนฺธํ ตณฺฑุลผลํ ปริภุญฺชนฺตานํ เนสํ กุฏฺฐํ, คณฺโฑ, กิลาโส, โสโส, กาโส, สาโส, อปมาโร, ชโรติ เอวมาทิโก น โกจิ โรโค อุปฺปชฺชติฯ น เต ขุชฺชา วา วามนกา วา กาณา วา กุณี วา ขญฺชา วา ปกฺขหตา วา วิกลงฺคา วา วิกลินฺทฺริยา วา โหนฺติฯ อิตฺถิโยปิ ตตฺถ นาติทีฆา นาติรสฺสา นาติกิสา นาติถูลา นาติกาฬา นาจฺโจทาตา โสภคฺคปฺปตฺตรูปา โหนฺติฯ ตถา หิ ทีฆงฺคุลี ตมฺพนขี ลมฺพตฺถนา ตนุมชฺฌา ปุณฺณจนฺทมุขี วิสาลกฺขี มุทุคตฺตา สํหิตูรู โอทาตทนฺตา คมฺภีรนาภี ตนุชงฺฆา ทีฆนีลเวลฺลิตเกสี ปุถุลสุโสณี นาติโลมานาโลมา สุภคา อุตุสุขสมฺผสฺสา สณฺหา สขิลสมฺภาสา นานาภรณวิภูสิตา วิจรนฺติฯ สพฺพทา หิ โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย โหนฺติฯ ปุริสา จ ปญฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิกา วิย, น ปุตฺตทาเรสุ รชฺชนฺติฯ อยํ ตตฺถ ธมฺมตาฯ

สตฺตาหิกเมว จ ตตฺถ อิตฺถิปุริสา กามรติยา วิหรนฺติ, ตโต วีตราคา ยถาสกํ คจฺฉนฺติฯ น ตตฺถ อิธ วิย คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ, คพฺภปริหรณมูลกํ , วิชายนมูลกํ วา ทุกฺขํ โหติฯ

รตฺตกญฺจุกโต กญฺจนปฏิมา วิย ทารกา มาตุกุจฺฉิโต อมกฺขิตา เอว เสมฺหาทินา สุเขเนว นิกฺขมนฺติ, อยํ ตตฺถ ธมฺมตาฯ

มาตา ปน ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา วิชายิตฺวา เตสํ วิจรณปฺปเทเส ฐเปตฺวา อนเปกฺขา ยถารุจิ คจฺฉติฯ เตสํ ตตฺถ สยิตานํ เย ปสฺสนฺติ ปุริสา, อิตฺถิโย วา, เต อตฺตโน องฺคุลิโย อุปนาเมนฺติ, เตสํ กมฺมพเลน ตโต ขีรํ ปวตฺตติ, เตน ทารกา ยาเปนฺติฯ เอวํ ปน วฑฺฒนฺตา กติปยทิวเสเหว ลทฺธพลา หุตฺวา ทาริกา อิตฺถิโย อุปคจฺฉนฺติ, ทารกา ปุริเสฯ กปฺปรุกฺขโต เอว จ เตสํ ตตฺถ ตตฺถ วตฺถาภรณานิ นิปฺปชฺชนฺติฯ นานาวิราควณฺณวิจิตฺตานิ หิ สุขุมานิ มุทุสุขสมฺผสฺสานิ วตฺถานิ ตตฺถ ตตฺถ กปฺปรุกฺเขสุ โอลมฺพนฺตานิ อิฏฺฐนฺติฯ นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลวิวิธวณฺณรตนวินทฺธานิ อเนกวิธมาลากมฺมลตากมฺมภิตฺติกมฺมวิจิตฺตานิ สีสูปคคีวูปคหตฺถูปคกฏูปคปาทูปคานิ โสวณฺณมยานิ อาภรณานิ จ กปฺปรุกฺขโต โอลมฺพนฺติฯ ตถา วีณามุทิงฺคปณวสมฺมตาฬสงฺขวํสเวตาฬปริวานิวลฺลกีปภุติกา ตูริยภณฺฑาปิ ตโต ตโต โอลมฺพนฺติฯ ตตฺถ จ พหู ผลรุกฺขา กุมฺภมตฺตานิ ผลานิ ผลนฺติ มธุรรสานิ, ยานิ ปริภุญฺชิตฺวา เต สตฺตาหมฺปิ ขุปฺปิปาสาหิ น พาธียนฺติฯ นชฺโชปิ ตตฺถ สุวิสุทฺธชลา สุปติตฺถา รมณียา อกทฺทมา วาลุกตลา นาติสีตา นาจฺจุณฺหา สุรภิคนฺธีหิ ชลชปุปฺเผหิ สญฺฉนฺนา สพฺพกาลํ สุรภิํ วายนฺติโย สนฺทนฺติฯ น ตตฺถ กณฺฏกติณกกฺขฬคจฺฉลตา โหนฺติ, อกณฺฏกา ปุปฺผผลสมฺปนฺนา เอว โหนฺติฯ จนฺทนนาครุกฺขา สยเมว รสํ ปคฺฆรนฺติ ฯ นฺหายิตุกามา จ นทีติตฺเถ เอกชฺฌํ วตฺถาภรณานิ ฐเปตฺวา นทิํ โอตริตฺวา นฺหตฺวา อุตฺติณฺณุตฺติณฺณา อุปริฏฺฐิมํ วตฺถาภรณํ คณฺหนฺติ, น เตสํ เอวํ โหติ ‘‘อิทํ มม, อิทํ ปรสฺสา’’ติ, ตโต เอว น เตสํ โกจิ วิคฺคโห วา วิวาโท วาฯ สตฺตาหิกา เอว จ เนสํ กามรติกีฬา โหติ, ตโต วีตราคา วิย วิจรนฺติฯ ยตฺถ จ รุกฺเข สยิตุกามา โหนฺติ, ตตฺเถว สยนํ อุปลภนฺติฯ มเต จ สตฺเต ทิสฺวา น โรทนฺติ, น โสจนฺติ, ตญฺจ มณฺฑยิตฺวา นิกฺขิปนฺติฯ ตาวเทว จ เนสํ ตถารูปา สกุณา อุปคนฺตฺวา มตํ ทีปนฺตรํ เนนฺติฯ ตสฺมา สุสานํ วา อสุจิฏฺฐานํ วา ตตฺถ นตฺถิฯ น จ ตโต มตา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺชนฺติฯ

‘‘ธมฺมตาสิทฺธสฺส ปญฺจสีลสฺส อานุภาเวน เต เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ วทนฺติฯ วสฺสสหสฺสเมว จ เนสํ สพฺพกาลํ อายุปฺปมาณํฯ สพฺพเมตํ เตสํ ปญฺจสีลํ วิย ธมฺมตาสิทฺธํ เอวาติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อุตฺตรกุรุทีเปฯ

เอกขุรํ กตฺวาติ อเนกสผมฺปิ เอกสผํ วิย กตฺวา, อสฺสํ วิย กตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘คาวิ’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘ปสุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา คาวิโต อิตโร สพฺโพ จตุปฺปโท อิธ ‘‘ปสู’’ติ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา คาวิ’’นฺติฯ

ตสฺสาติ คพฺภินิตฺถิยาฯ ปิฏฺฐิ โอนมิตุํ สหตีติ กุจฺฉิยา ครุภารตาย เตสํ อารุฬฺหกาเล ปิฏฺฐิ โอนมติ, เตสํ นิสชฺชํ สหติ ปลฺลงฺเก นิสินฺนา วิย โหนฺติฯ สมฺมาทิฏฺฐิเกติ กมฺมปถสมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺมาทิฏฺฐิเกฯ เอตฺถาติ ชมฺพุทีเปฯ เอตฺถ หิ ชนปทโวหาโร, น อุตฺตรกุรุมฺหิฯ ตถา หิ ‘‘ปจฺจนฺติมมิลกฺขุวาสิเก’’ติ จ วุตฺตํฯ

ตสฺส รญฺโญติ เวสฺสวณมหาราชสฺสฯ อิติ โส อตฺตานเมว ปรํ วิย กตฺวา วทติฯ เอเสว นโย ปรโตปิฯ พหุวิธํ นานารตนวิจิตฺตํ นานาสณฺฐานํ รถาทิ ทิพฺพยานํ อุปฏฺฐิตเมว โหติ สุทนฺตวาหนยุตฺตํ, น เนสํ ยานานํ อุปฏฺฐาปเน อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิฯ เอตานีติ หตฺถิยานาทีนิฯ เนสนฺติ เวสฺสวณปริจาริกานํฯ กปฺปิตานิ หุตฺวา อุฏฺฐิตานิ อารุหิตุํ อุปกปฺปนยานานิฯ นิปนฺนาปิ นิสินฺนาปิ วิจรนฺติ จนฺทิมสูริยา วิย ยถาสกํ วิมาเนสุฯ

นครา อหูติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘นครานิ ภวิํสูติ อตฺโถ’’ติฯ อาฏานาฏา นามาติ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามํ นครํ อาสิฯ

ตสฺมิํ ฐตฺวาติ ตสฺมิํ ปเทเส ปรกุสิฏนาฏานามเก นคเร ฐตฺวาฯ ตโต อุชุํ อุตฺตรทิสายํฯ เอตสฺสาติ กสิวนฺตนครสฺสฯ อปรภาเค อปรโกฏฺฐาเส, ปรโต อิจฺเจว อตฺโถฯ

กุเวโรติ ตสฺส ปุริมชาติสมุทาคตํ นามนฺติ เตเนว ปสงฺเคน เยนายํ สมฺปตฺติ อธิคตา, ตทสฺส ปุพฺพกมฺมํ อาจิกฺขิตุํ ‘‘อยํ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุจฺฉุวปฺปนฺติ อุจฺฉุสสฺสํฯ อวเสสสาลาหีติ อวเสสยนฺตสาลาหิ, นิสฺสกฺกวจนญฺเจตํฯ ตตฺเถวาติ ปุญฺญตฺถํ ทินฺนสาลายเมวฯ

ปฏิเอสนฺโตติ ปติ ปติ อตฺเถ เอสนฺโต วีมํสนฺโตฯ น เกวลํ เต วีมํสนฺติ เอว, อถ โข ตมตฺถํ ปติฏฺฐาเปนฺตีติ อาห ‘‘วิสุํ วิสุํ อตฺเถ อุปปริกฺขมานา อนุสาสมานา’’ติฯ ยกฺขรฏฺฐิกาติ ยกฺขรฏฺฐาธิปติโนฯ ยกฺขา จ เวสฺสวณสฺส รญฺโญ นิเวสนทฺวาเร นิยุตฺตา จาติ ยกฺขโทวาริกา, เตสํ ยกฺขโทวาริกานํฯ

ยสฺมา ธรณีโปรกฺขณิโต ปุราโณทกํ ภสฺสยนฺตํ เหฏฺฐา วุฏฺฐิ หุตฺวา นิกฺขมติ, ตสฺมา ตํ ตโต คเหตฺวา เมเฆหิ ปวุฏฺฐํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ยโต โปกฺขรณิโต อุทกํ คเหตฺวา เมฆา ปวสฺสนฺตี’’ติฯ ยโตติ ยโต ธรณีโปกฺขรณิโตฯ สภาติ ยกฺขานํ อุปฏฺฐานสภาฯ

ตสฺมิํ ฐาเนติ ตสฺสา โปกฺขรณิยา ตีเร ยกฺขานํ วสนวเนฯ สทา ผลิตาติ นิจฺจกาลํ สญฺชาตผลาฯ นิจฺจปุปฺผิตาติ นิจฺจํ สญฺชาตปุปฺผาฯ นานาทิชคณายุตาติ นานาวิเธหิ ทิชคเณหิ ยุตฺตาฯ เตหิ ปน สกุณสงฺเฆหิ อิโต จิโต จ สมฺปตนฺเตหิ ปริพฺภมนฺเตหิ ยสฺมา สา โปกฺขรณี อากุลา วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘วิวิธปกฺขิสงฺฆสมากุลา’’ติฯ โกญฺจสกุเณหีติ สารสสกุนฺเตหิฯ

‘‘เอวํ วิรวนฺตาน’’นฺติ อิมินา ตถา วสฺสิตวเสน ‘‘ชีวญฺชีวกา’’ติ อยํ เตสํ สมญฺญาติ ทสฺเสติฯ อุฏฺฐวจิตฺตกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เตนาห ‘‘เอวํ วสฺสมานา’’ติฯ โปกฺขรสาตกาติ โปกฺขรสณฺฐานตาย ‘‘โปกฺขรสาตกา’’ติ เอวํ ลทฺธนามาฯ

สพฺพกาลํ โสภตีติ สพฺพอุตูสุ โสภติ, น ตสฺสา เหมนฺตาทิวเสน โสภาวิรโต อตฺถิฯ เอวํภูตา จ นิจฺจํ ปุปฺผิตชลชถลชปุปฺผตาย, ผลภารภริตรุกฺขปริวาริตตาย, อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตสลิลตาย จ นิรนฺตรํ โสภติฯ

[282] ปริกมฺมนฺติ ปุพฺพุปจารํฯ ปริโสเธตฺวาติ เอกกฺขรสฺสาปิ อวิราธนวเสน อาจริยสนฺติเก สพฺพํ โสเธตฺวาฯ สุฏฺฐุ อุคฺคหิตาติ ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนาย โปริยา วาจาย วิสฺสฏฺฐาย อเนลคฬาย อตฺถสฺส วิญฺญาปนียา สมฺมเทว อุคฺคหิตาฯ ตถา หิ ‘‘อตฺถญฺจ พฺยญฺชนญฺจ ปริโสเธตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถํ ชานโต เอว หิ พฺยญฺชนํ ปริสุชฺฌติ, โน อชานโตฯ ปทพฺยญฺชนานีติ ปทญฺเจว พฺยญฺชนญฺจ อหาเปตฺวาฯ

เอวญฺหิ ปริปุณฺณา นาม โหตีติฯ วิสํวาเทตฺวาติ อญฺญถา กตฺวาฯ เตชวนฺตํ น โหติ วิรชฺฌนโต เจว วิมฺหยตฺถภาวโต จฯ สพฺพโสติ อนวเสสโต อาทิมชฺฌปริโยสานโตฯ เตชวนฺตํ โหตีติ สภาวนิรุตฺติํ อวิราเธตฺวา สุปฺปวตฺติภาเวน สาธนโตฯ เอวํ ปโยควิปตฺติํ ปหาย ปโยคสมฺปตฺติยา สติ ปริตฺตสฺส อตฺถสาธกตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อชฺฌาสยวิปตฺติํ ปหาย อชฺฌาสยสมฺปตฺติยา อตฺถสาธกตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ลาภเหตู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทํ ปริตฺตภณนํ สตฺตานํ อนตฺถปฏิพาหนเหตูติ ตสฺส ญาณกรุณาปุพฺพกตา นิสฺสรณปกฺโขฯ เมตฺตํ ปุเรจาริกํ กตฺวาติ เมตฺตามนสิกาเรน สตฺเตสุ หิตผรณํ ปุรกฺขตฺวาฯ

‘‘วตฺถุํ วา’’ติอาทิ ปุพฺเพ จตุปริสมชฺเฌ กตาย สาธนาย ภควโต ปเวทนํฯ ฆรวตฺถุนฺติ วสนเคหํฯ นิพทฺธวาสนฺติ ปรเคเหปิ เนวาสิกภาเวน วาสํ น ลเภยฺย, ยํ ปน มหาราชานํ, ยกฺขเสนาปตีนญฺจ อชานนฺตานํเยว กทาจิ วสิตฺวา คมนํ, ตํ อปฺปมาณนฺติ อธิปฺปาโยฯ สมิตินฺติ ยกฺขาทิสมาคมํฯ กามํ ปาฬิยํ ‘‘น เม โส’’ติ อาคตํ, อิตเรสมฺปิ ปน มหาราชานมตฺตนา เอกชฺฌาสยตาย เตสมฺปิ อชฺฌาสยํ หทเย ฐเปตฺวา เวสฺสวโณ ตถา อโวจฯ กญฺญํ อนุ อนุ วหิตุํ อยุตฺโต อนาวยฺโห, สพฺพกาลํ กญฺญํ ลทฺธุํ อยุตฺโตติ อตฺโถ, ตํ อนาวยฺหํฯ เตนาห ‘‘น อาวาหยุตฺต’’นฺติฯ น วิวยฺหนฺติ อวิวยฺหํ, กญฺญํ คเหตุมยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘น วิวาหยุตฺต’’นฺติฯ อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวฯ อตฺตา วิสยภูโต เอตาสํ อตฺถีติ อตฺตา, ปริภาสา, ตาหิฯ ปริยตฺตํ กตฺวา วจเนน ปริปุณฺณาหิฯ ยถา ยกฺขา อกฺโกสิตพฺพา, เอวํ ปวตฺตา อกฺโกสา ยกฺขอกฺโกสา นาม, เตหิฯ เต ปน ‘‘กฬารกฺขิ กฬารทนฺตา กาฬวณฺณา’’ติ เอวํ อาทโยฯ

วิรุทฺธาติ วิรุชฺฌนกา ปเรหิ วิโรธิโนฯ รภสาติ สารมฺภกาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘กรณุตฺตริยา’’ติฯ รภสาติ วา สาหสิกาฯ สามิโน มนโส อสฺสวาติ มนสฺสา, กิงฺกราฯ เย หิ ‘‘กิํ กโรมิ ภทฺทนฺเต’’ติ สามิกสฺส วเส วตฺตนฺติ, เต เอวํ วุจฺจนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยกฺขเสนาปตีนํ เย มนสฺสา, เตส’’นฺติฯ อาณาย อวโรธิตุปจารา อวรุทฺธา, เต ปน อาณาวโต ปจฺจตฺถิกา นาม โหนฺตีติ ‘‘ปจฺจามิตฺตา เวริโน’’ติ วุตฺตํฯ

อุชฺฌาเปตพฺพนฺติ เหฏฺฐา กตฺวา จินฺตาเปตพฺพํ, ตํ ปน อุชฺฌาปนํ เตสํ นีจกิริยาย ชานาปนํ โหตีติ อาห ‘‘ชานาเปตพฺพา’’ติฯ

ปริตฺตปริกมฺมกถาวณฺณนา

ปริตฺตสฺส ปริกมฺมํ กเถตพฺพนฺติ อาฏานาฏิยปริตฺตสฺส ปริกมฺมํ ปุพฺพุปจารฏฺฐานิยํ เมตฺตสุตฺตาทิ กเถตพฺพํฯ เอวญฺหิ ตํ ลทฺธาเสวนํ หุตฺวา เตชวนฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ปฐมเมว หี’’ติอาทิฯ ปิฏฺฐํ วา มํสํ วาติ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน มจฺฉฆตสูปาทิํ สงฺคณฺหาติฯ โอตารํ ลภนฺติ อตฺตนา ปิยายิตพฺพอาหารวเสน ปิยายิตพฺพฏฺฐานวเสน จฯ ‘‘ปริตฺต…เป.… นิสีทิตพฺพ’’นฺติ อิมินาว ปริตฺตการกสฺส ภิกฺขุโน ปริสุทฺธิปิ อิจฺฉิตพฺพาติ ทสฺเสติฯ

‘‘ปริตฺตการโก…เป.… สมฺปริวาริเตนา’’ติ อิทํ ปริตฺตกรเณ พาหิรรกฺขาสํวิธานํฯ ‘‘เมตฺตจิตฺตํ …เป.… กาตพฺพ’’นฺติ อิทํ อพฺภนฺตรรกฺขา อุภยโต รกฺขาสํวิธานํฯ เอวญฺหิ อมนุสฺสา ปริตฺตกรณสฺส อนฺตรายํ กาตุํ น วิสหนฺติฯ มงฺคลกถา วตฺตพฺพา ปุพฺพุปจารวเสนฯ สพฺพสนฺนิปาโตติ ตสฺมิํ วิหาเร, ตสฺมิํ วา คามเขตฺเต สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาโตฯ โฆเสตพฺโพ,‘‘เจติยงฺคเณ สพฺเพหิ สนฺนิปติตพฺพ’’นฺติฯ อนาคนฺตุํ นาม น ลพฺภติ อมนุสฺเสน พุทฺธาณาภเยน, ราชาณาภเยน จฯ คหิตกาปเทเสน อมนุสฺโสว ปุจฺฉิโต โหตีติ อาห ‘‘อมนุสฺสคฺคหิตโก ‘ตฺวํ โก นามา’ติ ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติฯ มาลาคนฺธาทีสุ ปูชนตฺถํ วินิยุญฺชิยมาเนสุฯ ปตฺตีติ ตุยฺหํ ปตฺติทานํฯ ปิณฺฑปาเต ปตฺตีติ ปิณฺฑปาเต ทิยฺยมาเน ปตฺติทานํฯ เทวตานนฺติ ยกฺขเสนาปตีนํฯ ปริตฺตํ ภณิตพฺพนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘เมตฺตจิตฺตํ ปุเรจาริกํ กตฺวา’’ติ จ ‘‘มงฺคลกถา วตฺตพฺพา’’ติ จ ‘‘วิหารสฺส อุปวเน’’ติ เอวมาทิ จ สพฺพํ คิหีนํ ปริตฺตกรเณ วุตฺตํ ปริกมฺมํ กาตพฺพเมวฯ

สรีเร อธิมุจฺจตีติ สรีรํ อนุปวิสิตฺวา วิย อาวิสนฺโต ยถา คหิตกสฺส วเสน น วตฺตติ, อตฺตโน เอว วเสน วตฺตติ, เอวํ อธิมุจฺจติ อธิฏฺฐหิตฺวา ติฏฺฐติฯ เตนาห ‘‘อาวิสตีติ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ ลคฺคตีติ ตตฺเถว ลคฺโค อลฺลีโน โหติฯ เตนาห ‘‘น อเปตี’’ติฯ