เมนู

2. อุทุมฺพริกสุตฺตวณฺณนา

นิคฺโรธปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา

[49] อุทุมฺพริกายาติ สมฺพนฺเธ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘อุทุมฺพริกาย เทวิยา สนฺตเก ปริพฺพาชการาเม’’ติฯ ‘‘อุทุมฺพริกาย’’นฺติ วา ปาโฐ, ตถา สติ อธิกรเณ เอตํ ภุมฺมํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ อุทุมฺพริกาย รญฺโญ เทวิยา นิพฺพตฺติโต อาราโม อุทุมฺพริกา, ตสฺสํ อุทุมฺพริกายํฯ เตนาห ‘‘อุทุมฺพริกาย เทวิยา สนฺตเก’’ติฯ ตาย หิ นิพฺพตฺติโต ตสฺสา สนฺตโกฯ วรณาทิปาฐวเสน เจตฺถ นิพฺพตฺตตฺถโพธกสฺส สทฺทสฺส อทสฺสนํฯ สนฺธาโนติ ภินฺนานมฺปิ เตสํ สนฺธาปเนน ‘‘สนฺธาโน’’ติ เอวํ ลทฺธนาโมฯ สํวณฺณิโตติ ปสํสิโตฯ อิริยตีติ ปวตฺตติฯ อริเยน ญาเณนาติ กิเลเสหิ อารกตฺตา อริเยน โลกุตฺตเรน ญาเณนฯ อริยาย วิมุตฺติยาติ สุวิสุทฺธาย โลกุตฺตรผลวิมุตฺติยาฯ

ทิวา-สทฺโท ทิน-สทฺโท วิย ทิวสปริยาโย, ตสฺส วิเสสนภาเวน วุจฺจมาโน ทิวา-สทฺโท สวิเสสํ ทิวสภาคํ ทีเปตีติ อาห ‘‘ทิวสสฺส ทิวา’’ติอาทิฯ ยสฺมา สมาปนฺนสฺส จิตฺตํ นานารมฺมณโต ปฏิสํหตํ โหติ, ฌานสมงฺคี จ ปวิเวกูปคมเนน สงฺคณิกาภาวโต เอกากิยาย นิลีโน วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตโต ตโต…เป.… คโต’’ติฯ มโน ภวนฺติ มนโส วิวฏฺฏนิสฺสิตํ วฑฺฒิํ อาวหนฺตีติ มโนภาวนิยาติ อาห ‘‘มนวฑฺฒกาน’’นฺติอาทิฯ อุนฺนมติ น สงฺกุจติ, อลีนญฺจ โหตีติ อตฺโถฯ

[51] ยาวตาติ ยาวนฺโตติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘ยตฺตกา’’ติฯ เตสนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ นิทฺธารณญฺจ เกนจิ วิเสเสน อิจฺฉิตพฺพํฯ เยหิ จ คุณวิเสเสหิ สมนฺนาคตา ภควโต สาวกา อุปาสกา ราชคเห ปฏิวสนฺติ, อยญฺจ เตหิ สมนฺนาคโตติ อิมํ วิเสสํ ทีเปตุํ ‘‘เตสํ อพฺภนฺตโร’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ภควโต กิรา’’ติอาทิฯ

[52] เตสนฺติ ปริพฺพาชกานํฯ กถายาติ ติรจฺฉานกถายฯ ทสฺสเนนาติ ทิฏฺฐิทสฺสเนนฯ อากปฺเปนาติ เวเสนฯ กุตฺเตนาติ กิริยายฯ อาจาเรนาติ อญฺญมญฺญสฺมิํ อาจริตพฺพอาจาเรนฯ

วิหาเรนาติ รตฺตินฺทิวํ วิหริตพฺพวิหรเณนฯ อิริยาปเถนาติ ฐานาทิอิริยาปเถนฯ อญฺญาการตาย อญฺญติตฺเถ นิยุตฺตาติ อญฺญติตฺถิยาฯ สงฺคนฺตฺวา สมาคนฺตฺวา ราสี หุตฺวา ปเรหิ นิสินฺนฏฺฐาเนฯ อรญฺญานิ จ ตานิ วนปตฺถานิ จาติ อรญฺญวนปตฺถานิฯ ตตฺถ ยํ อรญฺญกงฺคนิปฺผาทกํ อารญฺญกานํ, ตํ ‘‘อรญฺญ’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานํ, ยตฺถ น กสียติ น วปฺปียติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติ ‘‘วนปตฺถนฺติ วนสณฺฑานเมตํ เสนาสนานํ, วนปตฺถนฺติ ภีสนกานเมตํ, วนปตฺถนฺติ สโลมหํสานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ปริยนฺตานเมตํ วนปตฺถนฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติ (วิภ. 531)ฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คามูปจารโต มุตฺตานี’’ติอาทิฯ ปนฺตานีติ ปริยนฺตานิ อติทูรานิฯ เตนาห ‘‘ทูรตรานี’’ติอาทิฯ วิหารูปจาเรนาติ วิหารสฺส อุปจารปฺปเทเสนฯ อทฺธิกชนสฺสาติ มคฺคคามิโน ชนสฺสฯ มนฺทสทฺทานีติ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาภาวโต ตนุสทฺทานิฯ มนุสฺเสหิ สมาคมฺม เอกชฺฌํ ปวตฺติตสทฺโท นิคฺโฆโส, ตสฺส ยสฺมา อตฺโถ ทุพฺพิภาวิโต โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อวิภาวิตตฺเถน นิคฺโฆเสนา’’ติฯ วิคตวาตานีติ วิคตสทฺทานิฯ ‘‘รหสฺส กรณสฺส ยุตฺตานี’’ติ อิมินาปิ เตสํ ฐานานํ อรญฺญลกฺขณยุตฺตตํ, ชนวิวิตฺตตํ, วนวิวิตฺตเมว จ วิภาเวติ, ตถา ‘‘เอกีภาวสฺส อนุรูปานี’’ติ อิมินาฯ

[53] เกนาติ เหตุมฺหิ, สหโยเค จ กรณวจนนฺติ อาห ‘‘เกน การเณน เกน ปุคฺคเลน สทฺธิ’’นฺติฯ เอโกปิ หิ วิภตฺตินิทฺเทโส อเนกตฺถวิภาวโน โหติ, ตถา ตทฺธิตตฺถปทสมาหาเรติฯ

สํสนฺทนนฺติ อาลาปสลฺลาปวเสน กถาสํสนฺทนํฯ ญาณพฺยตฺตภาวนฺติ พฺยตฺตญาณภาวํ, โส ปน ปรสฺส วจเน อุตฺตรทานวเสน, ปเรน วา วุตฺตอุตฺตเร ปจฺจุตฺตรทานวเสน สิยาติ อาห ‘‘อุตฺตรปจฺจุตฺตรนเยนา’’ติฯ โย หิ ปรสฺส วจนํ ติปุกฺขเลน นเยน รูเปติ, ตถา ปรสฺส รูปนวจนํ ชาติภาวํ อาปาเทติ, ตสฺส ตาทิสํ วจนสภาวํ ญาณเวยฺยตฺติยํ วิภาเวติ ปากฏํ กโรตีติฯ

สุญฺญาคาเรสุ นฏฺฐาติ สุญฺญาคาเรสุ นิวาเสสุ นฏฺฐา วินฏฺฐา อภาวํ คตาฯ นาสฺส ปญฺญา นสฺเสยฺย เตหิ เตหิ กตปุจฺฉนปฏิปุจฺฉนนิมิตฺตํ นานาปฏิภานุปฺปตฺติยา วิสารมาปนฺนํ ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ อสมตฺถตายฯ โอโรเธยฺยามาติ นิรุสฺสาหํ วิย กโรนฺตา อวโรเธยฺยาม, ตํ ปรสฺส โอโรธนํ วาทชาเลน วินนฺธนํ วิย โหตีติ อาห ‘‘วินนฺเธยฺยามา’’ติ ฯ ตทตฺถํ เตน ตุจฺฉกุมฺภินิทสฺสนํ กตํ, ตํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘ปูริตฆโฏ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

พลํ ทีเปนฺโตติ อภูตเมว อตฺตโน ญาณพลํ ปกาเสนฺโตฯ อสมฺภินฺนนฺติ ชาติสมฺเภทาภาเวน อสมฺภินฺนํฯ อญฺญชาติสมฺเภเท สติ อสฺสตรสฺส อสฺสสฺส ชาตภาโว วิย สีหสฺสปิ สีหถามาภาโว สิยาติ อาห ‘‘อสมฺภินฺนเกสรสีห’’นฺติฯ ฐานโส วาติ ตงฺขเณ เอวฯ

[54] ‘‘สุมาคธา นาม นที’’ติ เกจิ, ตํ มิจฺฉาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุมาคธา นาม โปกฺขรณี’’ติ วตฺวา ตสฺสา โปกฺขรณิภาวสฺส สุตฺตนฺตเร อาคตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺสา ตีเร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โมรานํ นิวาโป เอตฺถาติ โมรนิวาโปฯ พฺยธิกรณานมฺปิ หิ ปทานํ พาหิรตฺถสมาโส โหติเยว ยถา ‘‘อุรสิโลโม’’ติฯ อถ วา นิวุตฺถํ เอตฺถาติ นิวาโป, โมรานํ นิวาโป โมรนิวาโป, โมรานํ นิวาปทินฺนฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘ยตฺถ โมราน’’นฺติอาทิฯ ยสฺมา นิคฺโรโธ ตโปชิคุจฺฉวาโท, สาสเน จ ภิกฺขู อตฺตกิลมถานุโยคํ วชฺเชตฺวา ภาวนานุโยเคน ปรมสฺสาสปฺปตฺเต วิหรนฺเต ปสฺสติ, ตสฺมา ‘‘กถํ นุ โข สมโณ โคตโม กายกิลมเถน วินาว สาวเก วิเนตี’’ติ สญฺชาตสนฺเทโห ‘‘โก นาม โส’’ติอาทินา ภควนฺตํ ปุจฺฉิฯ อสฺสสติ อนุสงฺกิตปริสงฺกิโต โหติ เอเตนาติ อสฺสาโส, ปีติโสมนสฺสนฺติ อาห ‘‘อสฺสาสปฺปตฺตาติ ตุฏฺฐิปฺปตฺตา โสมนสฺสปฺปตฺตา’’ติฯ อธิโก เสฏฺโฐ อาสโย นิสฺสโย อชฺฌาสโยติ อาห ‘‘อุตฺตมนิสฺสยภูต’’นฺติฯ อาทิภูตํ ปุราตนํ เสฏฺฐจริยํ อาทิพฺรหฺมจริยํ, โลกุตฺตรมคฺคนฺติ อตฺโถฯ ตถา เหส สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวเกหิ เตเนว อากาเรน อธิคโตฯ เตนาห ‘‘ปุราณ…เป.… อริยมคฺค’’นฺติฯ ตถา หิ ตํ ภควา ‘‘อทฺทส ปุราณํ มคฺคํ ปุราณมญฺชส’’นฺติ อโวจฯ ปูเรตฺวา ภาวนาปาริปูริวเสนฯ

‘‘ปูเรตฺวา’’ติ วา อิทํ ‘‘อชฺฌาสยํ อาทิพฺรหฺมจริย’’นฺติ เอตฺถ ปาฐเสโสติ วทนฺติฯ ‘‘อชฺฌาสยํ อาทิพฺรหฺมจริยํ ปฏิชานนฺติ อสฺสาสปฺปตฺตา’’ติ เอวํ วา เอตฺถ โยชนาฯ

ตโปชิคุจฺฉาวาทวณฺณนา

[55] ปกตา หุตฺวา วิจฺฉินฺนา วิปฺปกตาติ อาห ‘‘อนิฏฺฐิตาว หุตฺวา ฐิตา’’ติฯ

[56] วีริเยน ปาปชิคุจฺฉนวาโทติ ลูขปฏิปตฺติสาธเนน วีริเยน อตฺตตณฺหาวิโนทนวเสน ปาปกสฺส ชิคุจฺฉนวาโทฯ ชิคุจฺฉตีติ ชิคุจฺโฉ, ตพฺภาโว เชคุจฺฉํ, อธิกํ เชคุจฺฉํ อธิเชคุจฺฉํ, อติวิย ปาปชิคุจฺฉนํ, ตสฺมิํ อธิเชคุจฺเฉฯ กายทฬฺหีพหุลํ ตปตีติ ตโป, อตฺตกิลมถานุโยควเสน ปวตฺตํ วีริยํ, เตน กายทฬฺหีพหุลตานิมิตฺตสฺส ปาปสฺส ชิคุจฺฉนํ, วิรชฺชนมฺปิ ตโปชิคุจฺฉาติ อาห ‘‘วีริเยน ปาปชิคุจฺฉา’’ติฯ ฆาสจฺฉาทนเสนาสนตณฺหาวิโนทนมุเขน อตฺตสฺเนหวิรชฺชนนฺติ อตฺโถฯ อุปริ วุจฺจมาเนสุ นานากาเรสุ อเจลกาทิวเตสุ เอกชฺฌํ สมาทินฺนานํ ปริโสธนเมเวตฺถ ปาริปูรณํ , น สพฺเพสํ อนวเสสโต สมาทานํ ตสฺส อสมฺภวโตติ อาห ‘‘ปริปุณฺณาติ ปริสุทฺธา’’ติฯ ปริโสธนญฺจ เนสํ สกสมยสิทฺเธน นเยน ปฏิปชฺชนเมวฯ วิปริยาเยน อปริสุทฺธตา เวทิตพฺพาฯ

[57] ‘‘เอกํ ปญฺหมฺปิ น กเถตี’’ติ ปฐมํ อตฺตนา ปุจฺฉิตปญฺหสฺส อกถิตตฺตา วุตฺตํฯ

ตปนิสฺสิตโกติ อตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาตํ ตปํ นิสฺสาย สมาทาย วตฺตนโกฯ สีหนาเทติ สีหนาทสุตฺตวณฺณนายํฯ ยสฺมา ตตฺถ วิตฺถาริตนเยน เวทิตพฺพานิ, ตสฺมา ตสฺสา อตฺถปฺปกาสนาย วุตฺตนเยนปิ เวทิตพฺพานิฯ