ฉทฺทิสาปฏิจฺฉาทนกณฺฑวณฺณนา

[266] จตูหิ การเณหีติ น ฉนฺทคมนาทีหิ จตูหิ การเณหิ ฯ อกุสลํ ปหายาติ ‘‘จตฺตาโร กมฺมกิเลสา’’ติ วุตฺตํ อกุสลญฺเจว อคติคมนากุสลญฺจ ปชหิตฺวาฯ ฉหิ การเณหีติ สุราปานาทีสุ อาทีนวทสฺสนสงฺขาเตหิ ฉหิ การเณหิฯ สุราปานานุโยคาทิเภทํ ฉพฺพิธํ โภคานํ อปายมุขํ วินาสมุขํ วชฺเชตฺวาฯ โสฬส มิตฺตานีติ อุปการาทิวเสน จตฺตาโร, ปมตฺตรกฺขณาทิกิจฺจวิเสสวเสน ปจฺเจกํ จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา โสฬสวิเธ กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต ภชนฺโตฯ สตฺถวาณิชฺชาทิมิจฺฉาชีวํ ปหาย ญาเยเนว วตฺตนโต ธมฺมิเกน อาชีเวน ชีวติฯ นมสฺสิตพฺพาติ อุปการวเสน, คุณวเสน จ นมสฺสิตพฺพา สพฺพทา นเตน หุตฺวา วตฺติตพฺพาฯ ทิสา-สทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ อาคมนภยนฺติ ตตฺถ สมฺมา อปฺปฏิปตฺติยา, มิจฺฉาปฏิปตฺติยา จ อุปฺปชฺชนกอนตฺโถฯ โส หิ ภายนฺติ เอตสฺมาติ ‘‘ภย’’นฺติ วุจฺจติฯ เยน การเณน มาตาปิตุอาทโย ปุรตฺถิมาทิภาเวน อปทิฏฺฐา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพุปการิตายา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตน อตฺถสริกฺขตาย เนสํ ปุรตฺถิมาทิภาโวติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ มาตาปิตโร ปุตฺตานํ ปุรตฺถิมภาเวน ตาว อุปการิภาเวน ทิสฺสนโต, อปทิสฺสนโต จ ปุรตฺถิมา ทิสาฯ อาจริยา อนฺเตวาสิกสฺส ทกฺขิณภาเวน, หิตาหิตํ ปติกุสลภาเวน ทกฺขิณารหตาย จ วุตฺตนเยน ทกฺขิณา ทิสาฯ อิมินา นเยน ‘‘ปจฺฉิมา ทิสา’’ติอาทีสุ ยถารหํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ฆราวาสสฺส ทุกฺขพหุลตาย เต เต จ กิจฺจวิเสสา ยถาอุปฺปติตทุกฺขนิตฺถรณตฺถาติ วุตฺตํ ‘‘เต เต ทุกฺขวิเสเส อุตฺตรตี’’ติฯ ยสฺมา ทาสกมฺมกรา สามิกสฺส ปาทานํ ปยิรุปาสนวเสน เจว ตทนุจฺฉวิกกิจฺจสาธนวเสน จ เยภุยฺเยน สนฺติกาวจรา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปาทมูเล ปติฏฺฐานวเสนา’’ติฯ คุเณหีติ อุปริภาวาวเหหิ คุเณหิฯ อุปริ ฐิตภาเวนาติ สคฺคมคฺเค โมกฺขมคฺเค จ ปติฏฺฐิตภาเวนฯ

[267] ภโตติ โปสิโต, ตํ ปน ภรณํ ชาตกาลโต ปฏฺฐาย สุขปจฺจยูปหรเณน ทุกฺขปจฺจยาปหรเณน จ เตหิ ปวตฺติตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ถญฺญํ ปาเยตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ชคฺคิโตติ ปฏิชคฺคิโตฯ เตติ มาตาปิตโรฯ

มาตาปิตูนํ สนฺตกํ เขตฺตาทิํ อวินาเสตฺวา รกฺขิตํ เตสํ ปรมฺปราย ฐิติยา การณํ โหตีติ ‘‘ตํ รกฺขนฺโต กุลวํสํ สณฺฐเปติ นามา’’ติ วุตฺตํฯ อธมฺมิกวํสโตติ ‘‘กุลปฺปเทสาทินา อตฺตนา สทิสํ เอกํ ปุริสํ ฆเฏตฺวา วา คีวายํ วา หตฺเถ วา พนฺธมณิยํ วา หาเรตพฺพ’’นฺติ เอวํ อาทินา ปวตฺตอธมฺมิกปเวณิโตฯ หาเรตฺวาติ อปเนตฺวา ตํ คาหํ วิสฺสชฺชาเปตฺวาฯ มาตาปิตโร ตโต คาหโต วิเวจเนเนว หิ อายติํ เตสํ ปรมฺปราหาริกา สิยาฯ ธมฺมิกวํเสติ หิํสาทิวิรติยา ธมฺมิเก วํเส ธมฺมิกาย ปเวณิยํฯ ฐเปนฺโตติ ปติฏฺฐเปนฺโตฯ สลากภตฺตาทีนิ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาติ สลากภตฺตทานาทีนิ อวิจฺฉินฺทิตฺวาฯ

ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามีติ เอตฺถ ยสฺมา ทายปฏิลาภสฺส โยคฺยภาเวน วตฺตมาโนเยว ทายชฺชํ ปฏิปชฺชติ นาม, น อิตโร, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาตาปิตโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทารเกติ ปุตฺเตฯ วินิจฺฉยํ ปตฺวาติ ‘‘ปุตฺตสฺส จชวิสฺสชฺชน’’นฺติ เอวํ อาคตํ วินิจฺฉยํ อาคมฺมฯ ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามีติ วุตฺตนฺติ ‘‘ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามี’’ ติ อิทํ จตุตฺถํ วตฺตนฏฺฐานํ วุตฺตํฯ เตสนฺติ มาตาปิตูนํฯ ตติยทิวสโต ปฏฺฐายาติ มตทิวสโต ตติยทิวสโต ปฏฺฐายฯ

ปาปโต นิวารณํ นาม อนาคตวิสยํฯ สมฺปตฺตวตฺถุโตปิ หิ นิวารณํ วีติกฺกเม อนาคเต เอว สิยา, น วตฺตมาเนฯ

นิพฺพตฺติตา ปน ปาปกิริยา ครหณมตฺตปฏิการาติ อาห ‘‘กตมฺปิ ครหนฺตี’’ติฯ นิเวเสนฺตีติ ปติฏฺฐเปนฺติฯ วุตฺตปฺปการา มาตาปิตโร อนวชฺชเมว สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘มุทฺทาคณนาทิสิปฺป’’นฺติฯ รูปาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน โภคปริวาราทิํ สงฺคณฺหาติฯ อนุรูเปนาติ อนุจฺฉวิเกนฯ

นิจฺจภูโต สมโย อภิณฺหกรณกาโลฯ อภิณฺหตฺโถ หิ อยํ นิจฺจ-สทฺโท ‘‘นิจฺจปหํสิโต นิจฺจปหฏฺโฐ’’ติอาทีสุ วิยฯ ยุตฺตปตฺตกาโล เอว สมโย กาลสมโยฯ ‘‘อุฏฺฐาย สมุฏฺฐายา’’ติ อิมินาสฺส นิจฺจเมว ทาเน เตสํ ยุตฺตปยุตฺตตํ ทสฺเสติฯ สิขาฐปนํ ทารกกาเลฯ อาวาหวิวาหํ ปุตฺตธีตูนํ โยพฺพนปฺปตฺตกาเลฯ

ตํ ภยํ ยถา นาคจฺฉติ, เอวํ ปิหิตา โหติ ‘‘ปุรตฺถิมา ทิสา’’ติ วิภตฺติํ ปริณาเมตฺวา โยชนาฯ ยถา ปน ตํ ภยํ อาคจฺเฉยฺย, ยถา จ นาคจฺเฉยฺย, ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิปฺปฏิปนฺนาติ ‘‘ภโต เน ภริสฺสามี’’ติอาทินา อุตฺตสมฺมาปฏิปตฺติยา อการเณน เจว ตปฺปฏิปกฺขมิจฺฉาปฏิปตฺติยา อกรเณน จ วิปฺปฏิปนฺนา ปุตฺตา อสฺสุฯ เอตํ ภยนฺติ เอตํ ‘‘มาตาปิตูนํ อปฺปติรูปาติ วิญฺญูนํ ครหิตพฺพตาภยํ, ปรวาทภย’’นฺติ เอวมาทิ อาคจฺเฉยฺย ปุตฺเตสุฯ ปุตฺตานํ นานุรูปาติ เอตฺถ ‘‘ปุตฺตาน’’นฺติ ปทํ เอตํ ภยํ ปุตฺตานํ อาคจฺเฉยฺยาติ เอวํ อิธาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตาทิสานญฺหิ มาตาปิตูนํ ปุตฺตานํ โอวาทานุสาสนิโย ทาตุํ สมตฺถกาลโต ปฏฺฐาย ตา เตสํ ทาตพฺพา เอวาติ กตฺวา ตถา วุตฺตํฯ ปุตฺตานญฺหิ วเสนายํ เทสนา อนาคตา สมฺมาปฏิปนฺเนสุ อุโภสุ อตฺตโน, มาตาปิตูนญฺจ วเสน อุปฺปชฺชนกตาย สพฺพํ ภยํ น โหติ สมฺมาปฏิปนฺนตฺตาฯ เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา เอว ปฏิจฺฉนฺนา โหติ ตตฺถ กาตพฺพปฏิสนฺถารสฺส สมฺมเทว กตตฺตาฯ เขมาติ อนุปทฺทวาฯ ยถาวุตฺตสมฺมาปฏิปตฺติยา อกรเณน หิ อุปฺปชฺชนกอุปทฺทวา กรเณน น โหนฺตีติฯ

‘‘น โข เต’’ติอาทินา วุตฺโต สงฺคีติอนารุฬฺโห ภควตา ตทา ตสฺส วุตฺโต ปรมฺปราคโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ภควา สิงฺคาลกํ เอตทโวจา’’ติฯ อยญฺหีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท อวธารเณฯ ตถา หิ ‘‘โน อญฺญา’’ติ อญฺญทิสํ นิวตฺเตติฯ

[268] อาจริยํ ทูรโตว ทิสฺวา อุฏฺฐานวจเนเนว ตสฺส ปจฺจุคฺคมนาทิสามีจิกิริยา อวุตฺตสิทฺธาติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา’’ติอาทิมาหฯ อุปฏฺฐาเนนาติ ปยิรุปาสเนนฯ ติกฺขตฺตุํอุปฏฺฐานคมเนนาติ ปาโต, มชฺฌนฺหิเก, สายนฺติ ตีสุ กาเลสุ อุปฏฺฐานตฺถํ อุปคมเนนฯ สิปฺปุคฺคหณตฺถํ ปน อุปคมนํ อุปฏฺฐานนฺโตคธํ ปโยชนวเสน คมนภาวโตติ อาห ‘‘สิปฺปุคฺคหณ…เป.… โหตี’’ติฯ โสตุํ อิจฺฉา สุสฺสูสา, สา ปน อาจริเย สิกฺขิตพฺพสิกฺเข จ อาทรคารวปุพฺพิกา อิจฺฉิตพฺพา ‘‘อทฺธา อิมินา สิปฺเปน สิกฺขิเตน เอวรูปํคุณํ ปฏิลภิสฺสามี’’ติฯ ตถาภูตญฺจ ตํ สวนํ สทฺธาปุพฺพงฺคมํ โหตีติ อาห ‘‘สทฺทหิตฺวา สวเนนา’’ติฯ วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรกวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อสทฺทหิตฺวา…เป.… นาธิคจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตสฺสตฺโถ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพฯ ยํ สนฺธาย ‘‘อวเสสขุทฺทกปาริจริยายา’’ติ วุตฺตํ, ตํ วิภชนํ อนวเสสโต ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺเตวาสิเกน หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปจฺจุปฏฺฐานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อาสนปญฺญาปนํ พีชนนฺติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อนฺเตวาสิกวตฺตนฺติ อนฺเตวาสิเกน อาจริยมฺหิ สมฺมาวตฺติตพฺพวตฺตํฯ สิปฺปปฏิคฺคหเณนาติ สิปฺปคนฺถสฺส สกฺกจฺจํ อุคฺคหเณนฯ ตสฺส หิ สุฏฺฐุ อุคฺคหเณน ตทนุสาเรนสฺส ปโยโคปิ สมฺมเทว อุคฺคหิโต โหตีติฯ เตนาห ‘‘โถกํ คเหตฺวา’’ติอาทิฯ

สุวินีตํ วิเนนฺตีติ อิธ อาจารวินโย อธิปฺเปโตฯ สิปฺปสฺมิํ ปน สิกฺขาปนวินโย ‘‘สุคฺคหิตํ คาหาเปนฺตี’’ติ อิมินาว สงฺคหิโตติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ เต นิสีทิตพฺพ’’นฺติอาทิฯ อาจริยา หิ นาม อนฺเตวาสิเก น ทิฏฺฐธมฺมิเก เอว วิเนนฺติ, อถ โข สมฺปรายิเกปีติ อาห ‘‘ปาปมิตฺตา วชฺเชตพฺพา’’ติฯ สิปฺปคนฺถสฺส อุคฺคณฺหนํ นาม ยาวเทว ปโยคสมฺปาทนตฺถนฺติ อาห ‘‘ปโยคํ ทสฺเสตฺวา คณฺหาเปนฺตี’’ติฯ มิตฺตามจฺเจสูติ อตฺตโน มิตฺตามจฺเจสุฯ ปฏิยาเทนฺตีติ ปริคฺคเหตฺวา นํ มมตฺตวเสน ปฏิยาเทนฺติฯ ‘‘อยํ อมฺหากํ อนฺเตวาสิโก’’ติอาทินา หิ อตฺตโน ปริคฺคหิตทสฺสนมุเขน เจว ‘‘พหุสฺสุโต’’ติอาทินา ตสฺส คุณปริคฺคณฺหนมุเข จ ตํ เตสํ ปฏิยาเทนฺติฯ สพฺพทิสาสุ รกฺขํ กโรนฺติ จาตุทฺทิสภาวสมฺปาทเนนสฺส สพฺพตฺถ สุขชีวิภาวสาธนโตฯ เตนาห ‘‘อุคฺคหิตสิปฺโป หี’’ติอาทิฯ สตฺตานญฺหิ ทุวิธา สรีรรกฺขา อพฺภนฺตรปริสฺสยปฏิฆาเตน, พาหิรปริสฺสยปฏิฆาเตน จฯ

ตตฺถ อพฺภนฺตรปริสฺสโย ขุปฺปิปาสาทิเภโท, โส ลาภสิทฺธิยา ปฏิหญฺญติ ตาย ตชฺชาปริหารสํวิธานโตฯ พาหิรปริสฺสโย โจรอมนุสฺสาทิเหตุโก, โส วิชฺชาสิทฺธิยา ปฏิหญฺญติ ตาย ตชฺชาปริหารสํวิธานโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ ยํ ทิส’’นฺติอาทิฯ

ปุพฺเพ ‘‘อุคฺคหิตสิปฺโป หี’’ติอาทินา สิปฺปสิกฺขาปเนเนว ลาภุปฺปตฺติยา ทิสาสุ ปริตฺตาณกรณํ ทสฺสิตํ, อิทานิ ‘‘ยํ วา โส’’ติอาทินา ตสฺส อุคฺคหิตสิปฺปสฺส นิปฺผตฺติวเสน คุณกิตฺตนมุเขน ปคฺคณฺหเนนปิ ลาภุปฺปตฺติยาติ อยเมเตสํ วิกปฺปานํ เภโทฯ เสสนฺติ ‘‘ปฏิจฺฉนฺนา โหตี’’ติอาทิกํ ปาฬิอาคตํ, ‘‘เอวญฺจ ปน วตฺวา’’ติอาทิกํ อฏฺฐกถาคตญฺจฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ทุติยทิสาวาเรฯ ปุริมนเยเนวาติ ปุพฺเพ ปฐมทิสาวาเร วุตฺตนเยเนวฯ

[269] สมฺมานนา นาม สมฺภาวนา, สา ปน อตฺถจริยาลกฺขณา จ ทานลกฺขณา จ จตุตฺถปญฺจมฏฺฐาเนเหว สงฺคหิตาติ ปิยวจนลกฺขณํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺภาวิตกถากถเนนา’’ติ วุตฺตํฯ วิคตมานนา วิมานนา, น วิมานนา อวิมานนา, วิมานนาย อกรณํฯ เตนาห ‘‘ยถา ทาสกมฺมกราทโย’’ติอาทิฯ สามิเกน หิ วิมานิตานํ อิตฺถีนํ สพฺโพ ปริชโน วิมาเนติเยว ฯ ปริจรนฺโตติ อินฺทฺริยานิ ปริจรนฺโตฯ ตํ อติจรติ นาม ตํ อตฺตโน คิหินิํ อติมญฺญิตฺวา อคเณตฺวา วตฺตนโตฯ อิสฺสริยโวสฺสคฺเคนาติ เอตฺถ ยาทิโส อิสฺสริยโวสฺสคฺโค คิหินิยา อนุจฺฉวิโก, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภตฺตเคเห วิสฺสฏฺเฐ’’ติ อาหฯ เคเห เอว ฐตฺวา วิจาเรตพฺพมฺปิ หิ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ กุลิตฺถิยา ภาโร น โหติ, สามิกสฺเสว ภาโร, ตโต อาคตสาปเตยฺยํ ปน ตาย สุคุตฺตํ กตฺวา ฐเปตพฺพํ โหติฯ ‘‘สพฺพํ อิสฺสริยํ วิสฺสฏฺฐํ นาม โหตี’’ติ เอตา มญฺญนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ อิตฺถิโย นาม ปุตฺตลาเภน วิย มหคฺฆวิปุลาลงฺการลาเภนปิ น สนฺตุสฺสนฺเตวาติ ตาสํ โตสนํ อลงฺการทานนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน วิภวานุรูเปนา’’ติฯ

กุลิตฺถิยา สํวิหิตพฺพกมฺมนฺตา นาม อาหารสมฺปาทนวิจารปฺปการาติ อาห ‘‘ยาคุภตฺตปจนกาลาทีนี’’ติอาทิฯ

สมฺมานนาทีหิ ยถารหํ ปิยวจเนหิ เจว โภชนทานาทีหิ จ ปเหณกเปสนาทีหิ อญฺญโต, ตตฺเถว วา อุปฺปนฺนสฺส ปณฺณาการสฺส ฉณทิวสาทีสุ เปเสตพฺพปิยภณฺเฑหิ จ สงฺคหิตปริชนาฯ เคหสามินิยา อนฺโตเคหชโน นิจฺจํ สงฺคหิโต เอวาติ วุตฺตํ ‘‘อิธ ปริชโน นาม…เป.… ญาติชโน’’ติฯ อาภตธนนฺติ พาหิรโต อนฺโตเคหํ ปเวสิตธนํฯ คิหินิยา นาม ปฐมํ อาหารสมฺปาทเน โกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตตฺถ จ ยุตฺตปยุตฺตตา, ตโต สามิกสฺส อิตฺถิชนายตฺเตสุ กิจฺจากิจฺเจสุ, ตโต ปุตฺตานํ ปริชนสฺส กาตพฺพกิจฺเจสูติ อาห ‘‘ยาคุภตฺตสมฺปาทนาทีสู’’ติอาทิฯ ‘‘นิกฺโกสชฺชา’’ติ วตฺวา ตเมว นิกฺโกสชฺชตํ พฺยติเรกโต, อนฺวยโต จ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ตติยทิสาวาเรฯ ปุริมนเยเนวาติ ปฐมทิสาวาเร วุตฺตนเยเนวฯ อิติ ภควา ‘‘ปจฺฉิมา ทิสา ปุตฺตทารา’’ติ อุทฺทิสิตฺวาปิ ทารวเสเนว ปจฺฉิมํ ทิสํ วิสฺสชฺเชสิ, น ปุตฺตวเสนฯ กสฺมา? ปุตฺตา หิ ทารกกาเล อตฺตโน มาตุ อนุคฺคณฺหเนเนว อนุคฺคหิตา โหนฺติ อนุกมฺปิตา, วิญฺญุตํ ปตฺตกาเล ปน ยถา เตปิ ตทา อนุคฺคเหตพฺพา, สฺวายํ วิธิ ‘‘ปาปา นิวาเรนฺตี’’ติอาทินา ปฐมทิสาวาเร ทสฺสิโต เอวาติ กิํ ปุน วิสฺสชฺชเนนาติฯ ทานาทิสงฺคหวตฺถูสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวาติฯ

[270] จตฺตาริปิ ฐานานิ ลงฺฆิตฺวา ปญฺจมเมว ฐานํ วิวริตุํ ‘‘อวิสํวาทนตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺส ยสฺส นามํ คณฺหาตีติ สหาโย อตฺถิกภาเวน ยสฺส ยสฺส วตฺถุโน นามํ กเถติฯ อวิสํวาเทตฺวาติ เอตฺถ ทุวิธํ อวิสํวาทนํ วาจาย, ปโยเคน จาติ ตํ ทุวิธมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ทาเนนา’’ติ จ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ อิตรสงฺคหวตฺถุวเสนปิ อวิสํวาเทตฺวา สงฺคณฺหนสฺส ลพฺภนโต, อิจฺฉิตพฺพโต จฯ อปรา ปจฺฉิมา ปชา อปรปชา, อปราปรํ อุปฺปนฺนา วา ปชา อปรปชาฯ ปฏิปูชนา นาม มมายนา, สกฺการกิริยา จาติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกลายนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มมายนฺตีติ มมตฺตํ กโรนฺติฯ

[271] ยถาพลํ กมฺมนฺตสํวิธาเนนาติ ทาสกมฺมกรานํ ยถาพลํ พลานุรูปํ เตสํ เตสํ กมฺมนฺตานํ สํวิทหเนน วิจารเณน, การาปเนนาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ทหเรหี’’ติอาทิฯ

ภตฺตเวตนานุปฺปทาเนนาติ ตสฺส ตสฺส ทาสกมฺมกรสฺส อนุรูปํ ภตฺตสฺส, เวตนสฺส จ ปทาเนน ฯ เตเนวาห ‘‘อยํ ขุทฺทกปุตฺโต’’ติอาทิฯ เภสชฺชาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน สปฺปายาหารวสนฏฺฐานาทิํ สงฺคณฺหาติฯ สาตภาโว เอว รสานํ อจฺฉริยตาติ อาห ‘‘อจฺฉริเย มธุรรเส’’ติฯ เตสนฺติ ทาสกมฺมกรานํฯ โวสฺสชฺชเนนาติ กมฺมกรณโต วิสฺสชฺชเนนฯ เวลํ ญตฺวาติ ‘‘ปหาราวเสโส, อุปฑฺฒปหาราวเสโส วา ทิวโส’’ติ เวลํ ชานิตฺวาฯ โย โกจิ มหุสฺสโว ฉโณ นามฯ กตฺติกุสฺสโว, ผคฺคุณุสฺสโวติ เอวํ นกฺขตฺตสลฺลกฺขิโต มหุสฺสโว นกฺขตฺตํฯ ปุพฺพุฏฺฐายิตา, ปจฺฉานิปาติตา จ มหาสุทสฺสเน วุตฺตา เอวาติ อิธ อนามฏฺฐาฯ

ทินฺนาทายิโนติ ปุพฺพปทาวธารณวเสน สาวธารณวจนนฺติ อวธารเณน นิวตฺติตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โจริกาย กิญฺจิ อคฺคเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘สามิเกหิ ทินฺนสฺเสว อาทายิโน’’ติฯ น มยํ กิญฺจิ ลภามาติ อนุชฺฌายิตฺวาติ ปฏิเสธทฺวเยน เตหิ ลทฺธพฺพสฺส ลาภํ ทสฺเสติฯ ‘‘กิํ เอตสฺส กมฺเมน กเตนาติ อนุชฺฌายิตฺวา’’ติ อิทํ ตุฏฺฐหทยตาย การณทสฺสนํ ปฏิปกฺขทูรีภาวโตฯ ตุฏฺฐหทยตาทสฺสนมฺปิ กมฺมสฺส สุกตการิตาย การณทสฺสนํฯ กิตฺติ เอว วณฺโณ กิตฺติวณฺโณ, ตํ กิตฺติวณฺณํ คุณกถํ หรนฺติ, ตํ ตํ ทิสํ อุปาหรนฺตีติ กิตฺติวณฺณหราฯ ตถา ตถา กิตฺเตตพฺพโต หิ กิตฺติ , คุโณ, เตสํ วณฺณนํ กถนํ วณฺโณฯ เตนาห ‘‘คุณกถาหารกา’’ติฯ

[272] การณภูตา เมตฺตา เอเตสํ อตฺถีติ เมตฺตานิ, กายกมฺมาทีนิฯ ยานิ ปน ตานิ ยถา ยถา จ สมฺภวนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘วิหารคมน’’นฺติอาทีสุ ‘‘เมตฺตจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา’’ติ ปทํ อาหริตฺวา โยเชตพฺพํฯ อนาวฏทฺวารตายาติ เอตฺถ ทฺวารํ นาม อโลภชฺฌาสยตา ทานสฺส มุขภาวโตฯ ตสฺส สโต เทยฺยธมฺมสฺส ทาตุกามตา อนาวฏตา เอวญฺหิ ฆรมาวสนฺโต กุลปุตฺโต เคหทฺวาเร ปิหิเตปิ อนาวฏทฺวาโร เอว, อญฺญถา อปิหิเตปิ ฆรทฺวาเร อาวฏทฺวาโร เอวาติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ วิวริตฺวาปิ วสนฺโตติ วจนเสโสฯ ปิทหิตฺวาปีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ‘‘สีลวนฺเตสู’’ติ อิทํ ปฏิคฺคาหกโต ทกฺขิณวิสุทฺธิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

กรุณาเขตฺเตปิ ทาเนน อนาวฏทฺวารตา เอวฯ ‘‘สนฺตญฺเญวา’’ติ อิมินา อสนฺตํ นตฺถิวจนํ ปุจฺฉิตปฏิวจนํ วิย อิจฺฉิตพฺพํ เอวาติ ทสฺเสติ วิญฺญูนํ อตฺถิกานํ จิตฺตมทฺทวกรณโตฯ ‘‘ปุเรภตฺตํ ปริภุญฺชิตพฺพก’’นฺติ อิทํ ยาวกาลิเก เอว อามิสภาวสฺส นิรุฬฺหตาย วุตฺตํฯ

‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ อิทํ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อชฺฌาสยสมฺปตฺติทสฺสนํ ปกฺขปาตาภาวทีปนโต, โอธิโส ผรณายปิ เมตฺตาภาวนาย ลพฺภนโตฯ ยาย กุสลาภิวฑฺฒิอากงฺขาย เตสํ อุปฏฺฐากานํ, ตถา เนสํ เคหปวิสนํ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปวิสนฺตาปิ กลฺยาเณน เจตสา อนุกมฺปนฺติ นามา’’ติฯ สุตสฺส ปริโยทาปนํ นาม ตสฺส ยาถาวโต อตฺถํ วิภาเวตฺวา วิจิกิจฺฉาตมวิธมเนน วิโสธนนฺติ อาห ‘‘อตฺถํ กเถตฺวา กงฺขํ วิโนเทนฺตี’’ติฯ สวนํ นาม ธมฺมสฺส ยาวเทว สมฺมาปฏิปชฺชนาย อสติ ตสฺมิํ ตสฺส นิรตฺถกภาวโต, ตสฺมา สุตสฺส ปริโยทาปนํ นาม สมฺมาปฏิปชฺชาปนนฺติ อาห ‘‘ตถตฺตาย วา ปฏิปชฺชาเปนฺตี’’ติฯ

[273] อลมตฺโตติ สมตฺถสภาโว, โส จ อตฺถโต สมตฺโถ เอวาติ ‘‘อคารํ อชฺฌาวสนสมตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ ทิสานมสฺสนฏฺฐาเนติ ยถาวุตฺตทิสานํ ปจฺจุปฏฺฐานสญฺญิเต นมสฺสนการเณฯ ปณฺฑิโต หุตฺวา กุสโล เฉโก ลภเต ยสนฺติ โยชนาฯ สณฺหคุณโยคโต สณฺโห, สณฺหคุโณติ ปเนตฺถ สุขุมนิปุณปญฺญา, มุทุวาจาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขุม…เป.… ภณเนน วา’’ติ วุตฺตํฯ ทิสานมสฺสนฏฺฐาเนนาติ เยน ญาเณน ยถาวุตฺตา ฉ ทิสา วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชนฺโต นมสฺสติ นาม, ตํ ญาณํ ทิสานมสฺสนฏฺฐานํ, เตน ปฏิภานวาฯ เตน หิ ตํตํกิจฺจยุตฺตปตฺตวเสน ปฏิปชฺชนฺโต อิธ ‘‘ปฏิภานวา’’ติ วุตฺโตฯ นิวาตวุตฺตีติ ปณิปาตสีโลฯ อตฺถทฺโธติ น ถทฺโธ ถมฺภรหิโตติ จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตลกฺขเณน ถมฺภิตภาเวน วิรหิโตฯ อุฏฺฐานวีริยสมฺปนฺโนติ กายิเกน วีริเยน สมนฺนาคโตฯ นิรนฺตรกรณวเสนาติ อารทฺธสฺส กมฺมสฺส สตตการิตาวเสนฯ ฐานุปฺปตฺติยา ปญฺญายาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺถกิจฺเจ อุปฏฺฐิเต ฐานโส ตงฺขเณ เอว อุปฺปชฺชนกปญฺญายฯ

สงฺคหกโรติ ยถารหํ สตฺตานํ สงฺคณฺหนโกฯ

มิตฺตกโรติ มิตฺตภาวกโร, โส ปน อตฺถโต มิตฺเต ปริเยสนโก นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘มิตฺตคเวสโน’’ติฯ ยถาวุตฺตํ วทํ วจนํ ชานาตีติ วทญฺญูติ อาห ‘‘ปุพฺพการินา วุตฺตวจนํ ชานาตี’’ติฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ สงฺเขเปน วุตฺตํ วิตฺถารวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘สหายกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุพฺเพ ยถาปวตฺตาย วาจาย ชานเน วทญฺญุตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาการสลฺลกฺขเณน อปฺปวตฺตาย วาจาย ชานเนปิ วทญฺญุตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เยน เยน วา ปนา’’ติอาทินา วจนียตฺถตํ วทญฺญู-สทฺทสฺส ทสฺเสติฯ เนตาติ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ ปจฺจกฺขโต ปาเปตาฯ เตนาห ‘‘ตํ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ปญฺญาย เนตา’’ติฯ เนติ ตํ ตมตฺถนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ปุนปฺปุนํ เนตีติ อนุ อนุ เนติ, ตํ ตมตฺถนฺติ อาเนตฺวา โยชนาฯ

ตสฺมิํ ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทานาทีหิ สงฺคเหหิ สงฺคเหตพฺเพ ปุคฺคเลฯ อาณิยาติ อกฺขสีสคตาย อาณิยาฯ ยายโตติ คจฺฉโตฯ ปุตฺตการณาติ ปุตฺตนิมิตฺตํฯ ปุตฺตเหตุกญฺหิ ปุตฺเตน กตฺตพฺพํ มานํ วา ปูชํ วาฯ

อุปโยควจเนติ อุปโยคตฺเถฯ วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถฯ อุปโยควจเน วา วตฺตพฺเพฯ ปจฺจตฺตนฺติ ปจฺจตฺตวจนํฯ สมฺมา เปกฺขนฺตีติ สมฺมเทว กาตพฺเพ เปกฺขนฺติฯ ปสํสนียาติ ปสํสิตพฺพาฯ ภวนฺติ เอเต สงฺคเหตพฺเพ ตตฺถ ปุคฺคเล ยถารหํ ปวตฺเตนฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

[274] ‘‘อิติ ภควา’’ติอาทิ นิคมนํฯ ยา ทิสาติ ยา มาตาปิตุอาทิลกฺขณา ปุรตฺถิมาทิทิสาฯ นมสฺสาติ นมสฺเสยฺยาสีติ อตฺโถ ‘‘ยถา กถํ ปนา’’ติอาทิกาย คหปติปุตฺตสฺส ปุจฺฉาย วเสน เทสนาย อารทฺธตฺตา ‘‘ปุจฺฉาย ฐตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ อกถิตํ นตฺถิ คิหีหิ กตฺตพฺพกมฺเม อปฺปมาทปฏิปตฺติยา อนวเสสโต กถิตตฺตาฯ มาตาปิตุอาทีสุ หิ เตหิ จ ปฏิปชฺชิตพฺพปฏิปตฺติยา นิรวเสสโต กถเนเนว ราชาทีสุปิ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธิ อตฺถโต กถิโต เอว โหตีติฯ คิหิโน วินียนฺติ, วินยํ อุเปนฺติ เอเตนาติ คิหิวินโยฯ ยถานุสิฏฺฐนฺติ ยถา อิธ สตฺถารา อนุสิฏฺฐํ คิหิจาริตฺตํ , ตถา เตน ปกาเรน ตํ อวิราเธตฺวาฯ ปฏิปชฺชมานสฺส วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ วุทฺธิเยว อิจฺฉิตพฺพา อวสฺสมฺภาวินีติฯ

สิงฺคาลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

9. อาฏานาฏิยสุตฺตวณฺณนา

ปฐมภาณวารวณฺณนา

[275] ‘‘จตุทฺทิสํ รกฺขํ ฐเปตฺวา’’ติ อิทํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ จตูสุ ทิสาสุ ฐปิตํ รกฺขํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสุรเสนายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺตโน หิ อธิกาเร, อตฺตโน รกฺขาย จ อปฺปมชฺชเนน เตสํ อิทํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขฏฺฐปนํฯ ยญฺหิ ตํ อสุรเสนาย ปฏิเสธนตฺถํ เทวปุเร จตูสุ ทิสาสุ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อารกฺขฏฺฐปนํ, ตํ อตฺตโน อธิกาเร อปฺปมชฺชนํฯ ยํ ปน เนสํ ภควโต สนฺติกํ อุปสงฺกมเน จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขฏฺฐปนํ, ตํ อตฺตโน กตา รกฺขาย อปฺปมชฺชนํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อสุรเสนาย นิวารณตฺถ’’นฺติอาทิฯ ปาฬิยํ จตุทฺทิสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ภุมฺมวเสน ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตูสุ ทิสาสู’’ติ อาหฯ อารกฺขํ ฐเปตฺวาติ เวสฺสวณาทโย จตฺตาโร มหาราชาโน อตฺตนา อตฺตนา รกฺขิตพฺพทิสาสุ อารกฺขํ ฐเปตฺวา คุตฺติํ สมฺมเทว วิทหิตฺวาฯ พลคุมฺพํ ฐเปตฺวาติ ยกฺขเสนาทิเสนาพลสมูหํ ฐเปตฺวาฯ โอวรณํ ฐเปตฺวาติ ปฏิปกฺขนิเสธนสมตฺถํ อาวรณํ ฐเปตฺวาฯ อิติ ตีหิ ปเทหิ ยถากฺกมํ ปจฺเจกํ เทวนครทฺวารสฺส อนฺโต, ทฺวารสมีเป, ทฺวารโต พหิ, ทิสารกฺขาวสโนติ ติวิธาย รกฺขาย ฐปิตภาโว วา ทีปิโตฯ เตนาห ‘‘เอวํ สกฺกสฺส…เป.… กตฺวา’’ติฯ สตฺต พุทฺเธ อารพฺภาติ เอตฺถ สตฺเตว พุทฺเธ อารพฺภ ปริพนฺธนการณํ มหาปทานฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 2.12) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ธมฺมอาณนฺติ ธมฺมมยํ อาณํ, สตฺถุ ธมฺมจกฺกนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปริสโต พาหิรภาโว, อสมฺโภโค’’ติ เอวมาทิํ อิทญฺจิทญฺจ วิวชฺชนกรณํ กริสฺสามาติฯ สาวนนฺติ จตุนฺนมฺปิ ปริสานํ ติกฺขตฺตุํ ปริวาเรน อนุสาวนํ, ยถา สกฺโก เทวานมินฺโท อสุรเสนาย นิวารณตฺถํ จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขํ ฐปาเปติ, เอวํ มหาราชาโนปิ ตาทิเส กิจฺจวิเสเส อตฺตโน อารกฺขํ ฐเปนฺติฯ อิเมสมฺปิ หิ ตโต สาสงฺกํ สปฺปฏิภยนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโนปี’’ติอาทิฯ

อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา, วิคตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘ขเย ทิสฺสตี’’ติฯ เตเนว หิ ‘‘นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม’’ติ อนนฺตรํ วุตฺตํฯ