สุหทมิตฺตวณฺณนา

[260] สุนฺทรหทยาติ เปมสฺส อตฺถิวเสน ภทฺทจิตฺตาฯ

[261] ปมตฺตํ รกฺขตีติ เอตฺถ ปมาทวเสน กิญฺจิ อยุตฺเต กเต ตาทิเส กาเล รกฺขณํ ‘‘ภีตสฺส สรณํ โหตี’’ติ อิมินาว ตํ คหิตนฺติ ตโต อญฺญเมว ปมตฺตสฺส รกฺขณวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘มชฺชํ ปิวิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เคเห อารกฺขํ อสํวิหิตสฺส พหิคมนมฺปิ ปมาทปกฺขิกเมวาติ ‘‘สหาโย พหิคโต วา โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ภยํ หรนฺโตติ ภยํ ปฏิพาหนฺโตฯ โภคเหตุตาย ผลูปจาเรน ธนํ ‘‘โภค’’นฺติ วทติฯ กิจฺจกรณีเยติ ขุทฺทเก, มหนฺเต จ กาตพฺเพ อุปฺปนฺเนฯ

[262] นิคูหิตุํ ยุตฺตกถนฺติ นิคูหิตุํ ฉาเทตุํ ยุตฺตกถํ, นิคูหิตุํ วา ยุตฺตา กถา เอตสฺสาติ นิคูหิตุํ ยุตฺตกถํ, อตฺตโน กมฺมํฯ รกฺขตีติ อนาวิกโรนฺโต ฉาเทติฯ ชีวิตมฺปีติ ปิ-สทฺเทน กิมงฺคํ ปน อญฺญํ ปริคฺคหิตวตฺถุนฺติ ทสฺเสติฯ

[263] ปสฺสนฺเตสุ ปสฺสนฺเตสูติ อาเมฑิตวจเนน นิวาริยมานสฺส ปาปสฺส ปุนปฺปุนํ กรณํ ทีเปติฯ ปุนปฺปุนํ กโรนฺโต หิ ปาปโต วิเสเสน นิวาเรตพฺโพ โหติฯ สรเณสูติ สรเณสุ วตฺตสฺสุ อภินฺนานิ กตฺวา ปฏิปชฺช, สรเณสุ วา อุปาสกภาเวน วตฺตสฺสุฯ นิปุณนฺติ สณฺหํฯ การณนฺติ กมฺมสฺสกตาทิเภทยุตฺตํฯ อิทํ กมฺมนฺติ อิมํ ทานาทิเภทํ กุสลกมฺมํฯ ‘‘กมฺม’’นฺติ สาธารณโต วุตฺตสฺสาปิ ตสฺส ‘‘สคฺเค นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ปทนฺตรสนฺนิธาเนน สทฺธาหิโรตฺตปฺปาโลภาทิคุณธมฺมสมงฺคิตา วิย กุสลภาโว โชติโต โหติฯ สทฺธาทโย หิ ธมฺมา สคฺคคามิมคฺโคฯ ยถาห –

‘‘สทฺธา หิริยํ กุสลญฺจ ทานํ,

ธมฺมา เอเต สปฺปุริสานุยาตา;

เอตญฺหิ มคฺคํ ทิวิยํ วทนฺติ,

เอเตน หิ คจฺฉติ เทวโลก’’นฺติฯ (อ. นิ. 8.32);

[264] ภวนํ สมฺปตฺติวฑฺฒนํ ภโวติ อตฺโถ, ตปฺปฏิกฺเขเปน อภโวติ อาห ‘‘อภเวน อวุฑฺฒิยา’’ติฯ ปาริชุญฺญนฺติ ชานิฯ อนตฺตมโน โหตีติ อตฺตมโน น โหติ อนุกมฺปกภาวโตฯ อญฺญทตฺถุ ตํ อภวํ อตฺตนิ อาปติตํ วิย มญฺญติฯ อิทานิ ตํ ภวํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตถารูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ วิรูโปติ พีภจฺโฉฯ น ปาสาทิโกติ ตสฺเสว เววจนํฯ สุชาโตติ สุนฺทรชาติโก ชาติสมฺปนฺโนฯ

[265] ชลนฺติ ชลนฺโตฯ อคฺคีวาติ อคฺคิกฺขนฺโธ วิยฯ ภาสตีติ วิโรจติฯ ยสฺมาสฺส ภควตา สวิเสสํ วิโรจนํ โลเก ปากฏภาวญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ชลํ อคฺคีว ภาสตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ยทา อคฺคิ สวิเสสํ วิโรจติ, ยตฺถ จ ฐิโต ทูเร ฐิตานมฺปิ ปญฺญายติ, ตํ ทสฺสนาทิวเสน ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘รตฺติ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘ภมรสฺเสว อิรียโต’’ติ เอเตเนวสฺส โภคสํหรณํ ธมฺมิกํ ญาโยเปตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺตานมฺปี’’ติอาทิมาหฯ ราสิํ กโรนฺตสฺสาติ ยถาสฺส ธนธญฺญาทิโภคชาตํ สมฺปิณฺฑิตํ ราสิภูตํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, เอวํ อิรียโต อายูหนฺตสฺส จฯ จกฺกปฺปมาณนฺติ รถจกฺกปฺปมาณํฯ นิจยนฺติ วุฑฺฒิํ ปริวุฑฺฒิํฯ ‘‘โภคา สนฺนิจยํ ยนฺตี’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ

สมาหตฺวาติ สํหริตฺวาฯ อลํ-สทฺโท ‘‘อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิรชฺชิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.272; สํ. นิ. 2.124, 129, 134, 143) ยุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ โชเตติ, ‘‘อลมริยญาณทสฺสนวิเสส’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.328) ปริยตฺตนฺติฯ โย เวฐิตตฺโตติอาทีสุ (สุ. นิ. 217) วิย อตฺต-สทฺโท สภาวปริยาโยติ ตํ สพฺพํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยุตฺตสภาโว’’ติอาทิมาหฯ สณฺฐเปตุนฺติ สมฺมา ฐเปตุํ, สมฺมเทว ปวตฺเตตุนฺติ อตฺโถฯ

เอวํ วิภชนฺโตติ เอวํ วุตฺตนเยน อตฺตโน ธนํ จตุธา วิภชนฺโต วิภชนเหตุ มิตฺตานิ คนฺถติ โสฬส กลฺยาณมิตฺตานิ เมตฺตาย อชีราปเนน ปพนฺธติฯ เตนาห ‘‘อเภชฺชมานานิ ฐเปตี’’ติ ฯ กถํ ปน วุตฺตนเยน จตุธา โภคานํ วิภชเนน มิตฺตานิ คนฺถตีติ อาห ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิฯ เตนาห ภควา ‘‘ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี’’ติ (สํ. นิ. 1.246)ฯ

ภุญฺเชยฺยาติ อุปภุญฺเชยฺย, อุปยุญฺเชยฺย จาติ อตฺโถฯ สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกาทีนํ ทานวเสน เจว อธิวตฺถเทวตาทีนํ เปตพลิวเสน, นฺหาปิตาทีนํ เวตนวเสน จ วินิโยโคปิ อุปโยโค เอวฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อิเมสุ ปนา’’ติอาทิ อาโย นาม เหฏฺฐิมนฺเตน วยโต จตุคฺคุโณ อิจฺฉิตพฺโพ, อญฺญถา วโย อวิจฺเฉทวเสน น สนฺตาเนยฺย, นิเธยฺย, ภาเชยฺย จ อสมฺภเตติ วุตฺตํ ‘‘ทฺวีหิ กมฺมํ ปโยชเย’’ติฯ นิเธตฺวาติ นิทหิตฺวา, ภูมิคตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ราชาทิวเสนาติ อาทิ-สทฺเทน อคฺคิอุทกโจรทุพฺภิกฺขาทิเก สงฺคณฺหาติฯ นฺหาปิตาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน กุลาลรชกาทีนํ สงฺคโหฯ

ฉทฺทิสาปฏิจฺฉาทนกณฺฑวณฺณนา

[266] จตูหิ การเณหีติ น ฉนฺทคมนาทีหิ จตูหิ การเณหิ ฯ อกุสลํ ปหายาติ ‘‘จตฺตาโร กมฺมกิเลสา’’ติ วุตฺตํ อกุสลญฺเจว อคติคมนากุสลญฺจ ปชหิตฺวาฯ ฉหิ การเณหีติ สุราปานาทีสุ อาทีนวทสฺสนสงฺขาเตหิ ฉหิ การเณหิฯ สุราปานานุโยคาทิเภทํ ฉพฺพิธํ โภคานํ อปายมุขํ วินาสมุขํ วชฺเชตฺวาฯ โสฬส มิตฺตานีติ อุปการาทิวเสน จตฺตาโร, ปมตฺตรกฺขณาทิกิจฺจวิเสสวเสน ปจฺเจกํ จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา โสฬสวิเธ กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต ภชนฺโตฯ สตฺถวาณิชฺชาทิมิจฺฉาชีวํ ปหาย ญาเยเนว วตฺตนโต ธมฺมิเกน อาชีเวน ชีวติฯ นมสฺสิตพฺพาติ อุปการวเสน, คุณวเสน จ นมสฺสิตพฺพา สพฺพทา นเตน หุตฺวา วตฺติตพฺพาฯ ทิสา-สทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ อาคมนภยนฺติ ตตฺถ สมฺมา อปฺปฏิปตฺติยา, มิจฺฉาปฏิปตฺติยา จ อุปฺปชฺชนกอนตฺโถฯ โส หิ ภายนฺติ เอตสฺมาติ ‘‘ภย’’นฺติ วุจฺจติฯ เยน การเณน มาตาปิตุอาทโย ปุรตฺถิมาทิภาเวน อปทิฏฺฐา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพุปการิตายา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตน อตฺถสริกฺขตาย เนสํ ปุรตฺถิมาทิภาโวติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ มาตาปิตโร ปุตฺตานํ ปุรตฺถิมภาเวน ตาว อุปการิภาเวน ทิสฺสนโต, อปทิสฺสนโต จ ปุรตฺถิมา ทิสาฯ อาจริยา อนฺเตวาสิกสฺส ทกฺขิณภาเวน, หิตาหิตํ ปติกุสลภาเวน ทกฺขิณารหตาย จ วุตฺตนเยน ทกฺขิณา ทิสาฯ อิมินา นเยน ‘‘ปจฺฉิมา ทิสา’’ติอาทีสุ ยถารหํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ฆราวาสสฺส ทุกฺขพหุลตาย เต เต จ กิจฺจวิเสสา ยถาอุปฺปติตทุกฺขนิตฺถรณตฺถาติ วุตฺตํ ‘‘เต เต ทุกฺขวิเสเส อุตฺตรตี’’ติฯ ยสฺมา ทาสกมฺมกรา สามิกสฺส ปาทานํ ปยิรุปาสนวเสน เจว ตทนุจฺฉวิกกิจฺจสาธนวเสน จ เยภุยฺเยน สนฺติกาวจรา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปาทมูเล ปติฏฺฐานวเสนา’’ติฯ คุเณหีติ อุปริภาวาวเหหิ คุเณหิฯ อุปริ ฐิตภาเวนาติ สคฺคมคฺเค โมกฺขมคฺเค จ ปติฏฺฐิตภาเวนฯ

[267] ภโตติ โปสิโต, ตํ ปน ภรณํ ชาตกาลโต ปฏฺฐาย สุขปจฺจยูปหรเณน ทุกฺขปจฺจยาปหรเณน จ เตหิ ปวตฺติตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ถญฺญํ ปาเยตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ชคฺคิโตติ ปฏิชคฺคิโตฯ เตติ มาตาปิตโรฯ

มาตาปิตูนํ สนฺตกํ เขตฺตาทิํ อวินาเสตฺวา รกฺขิตํ เตสํ ปรมฺปราย ฐิติยา การณํ โหตีติ ‘‘ตํ รกฺขนฺโต กุลวํสํ สณฺฐเปติ นามา’’ติ วุตฺตํฯ อธมฺมิกวํสโตติ ‘‘กุลปฺปเทสาทินา อตฺตนา สทิสํ เอกํ ปุริสํ ฆเฏตฺวา วา คีวายํ วา หตฺเถ วา พนฺธมณิยํ วา หาเรตพฺพ’’นฺติ เอวํ อาทินา ปวตฺตอธมฺมิกปเวณิโตฯ หาเรตฺวาติ อปเนตฺวา ตํ คาหํ วิสฺสชฺชาเปตฺวาฯ มาตาปิตโร ตโต คาหโต วิเวจเนเนว หิ อายติํ เตสํ ปรมฺปราหาริกา สิยาฯ ธมฺมิกวํเสติ หิํสาทิวิรติยา ธมฺมิเก วํเส ธมฺมิกาย ปเวณิยํฯ ฐเปนฺโตติ ปติฏฺฐเปนฺโตฯ สลากภตฺตาทีนิ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาติ สลากภตฺตทานาทีนิ อวิจฺฉินฺทิตฺวาฯ

ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามีติ เอตฺถ ยสฺมา ทายปฏิลาภสฺส โยคฺยภาเวน วตฺตมาโนเยว ทายชฺชํ ปฏิปชฺชติ นาม, น อิตโร, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาตาปิตโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทารเกติ ปุตฺเตฯ วินิจฺฉยํ ปตฺวาติ ‘‘ปุตฺตสฺส จชวิสฺสชฺชน’’นฺติ เอวํ อาคตํ วินิจฺฉยํ อาคมฺมฯ ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามีติ วุตฺตนฺติ ‘‘ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามี’’ ติ อิทํ จตุตฺถํ วตฺตนฏฺฐานํ วุตฺตํฯ เตสนฺติ มาตาปิตูนํฯ ตติยทิวสโต ปฏฺฐายาติ มตทิวสโต ตติยทิวสโต ปฏฺฐายฯ

ปาปโต นิวารณํ นาม อนาคตวิสยํฯ สมฺปตฺตวตฺถุโตปิ หิ นิวารณํ วีติกฺกเม อนาคเต เอว สิยา, น วตฺตมาเนฯ