มิตฺตปติรูปกวณฺณนา
[254] อนตฺโถติ ‘‘โภคชานิ, อายสกฺยํ, ปริสมชฺเฌ มงฺกุภาโว, สมฺมูฬฺหมรณ’’นฺติ เอวํ อาทิโก ทิฏฺฐธมฺมิโก ‘‘ทุคฺคติปริกิเลโส, สุคติยญฺจ อปฺปายุกตา, พหฺวาพาธตา, อติทลิทฺทตา, อปฺปนฺนปานตา’’ติ เอวํ อาทิโก จ อนตฺโถ อุปฺปชฺชติฯ ยานิ กานิจิ ภยานีติ อตฺตานุวาทภยปรานุวาทภยทณฺฑภยาทีนิ โลเก ลพฺภมานานิ ยานิ กานิจิ ภยานิฯ อุปทฺทวาติ อนฺตรายาฯ อุปสคฺคาติ สรีเรน สํสฏฺฐานิ วิย อุปรูปริ อุปฺปชฺชนกานิ พฺยสนานิฯ อญฺญทตฺถูติ เอกนฺเตนาติ เอตสฺมิํ อตฺเถ นิปาโต ‘‘อญฺญทตฺถุทโส’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.42) วิยาติ วุตฺตํ ‘‘เอกํเสนา’’ติฯ ยํ กิญฺจิ คหณโยคฺยํ หรติเยว คณฺหาติเยวฯ วาจา เอว ปรมา เอตสฺส กมฺมนฺติ วจีปรโมฯ เตนาห ‘‘วจนมตฺเตเนวา’’ติอาทิฯ อนุปฺปิยนฺติ ตกฺกนํ, ยํ วา ‘‘รุจี’’ติ วุจฺจติ เยหิ สุราปานาทีหิ โภคา อเปนฺติ วิคจฺฉนฺติ, เตสุ เตสํ อปาเยสุ พฺยสนเหตูสุ สหาโย โหติฯ
[255] หารโกเยว โหติ, น ทายโก, ตมสฺส เอกํสโต หารกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สหายสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยํ กิญฺจิ อปฺปกนฺติ ปุปฺผผลาทิ ยํ กิญฺจิ ปริตฺตํ วตฺถุํ ทตฺวา, พหุํ ปตฺเถติ พหุํ มหคฺฆํ วตฺถยุคาทิํ ปจฺจาสีสติฯ ทาโส วิย หุตฺวา มิตฺตสฺส ตํ ตํ กิจฺจํ กโรนฺโต กถํ อมิตฺโต นาม ชาโตติ อาห ‘‘อย’’นฺติอาทิฯ ยสฺส กิจฺจํ กโรติ อนตฺถปริหารตฺถํ, อตฺตโน มิตฺตภาวทสฺสนตฺถญฺจ, ตํ เสวติฯ อตฺถการณาติ วฑฺฒินิมิตฺตํ, อยเมเตสํ เภโทฯ
[256] ปเรติ ปรทิวเสฯ น อาคโต สีติ อาคโต นาโหสิฯ ขีณนฺติ ตาทิสสฺส, อสุกสฺส จ ทินฺนตฺตาฯ สสฺสสงฺคเหติ สสฺสโต กาตพฺพธญฺญสงฺคเห กเตฯ
[257] ‘‘ทานาทีสุ ยํ กิญฺจิ กโรมา’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สมฺม กโรมา’’ติ อนุชานาตีติ อิมมตฺถํ ‘‘กลฺยาเณปิ เอเสว นโย’’ติ อติทิสติฯ นนุ เอวํ อนุชานนฺโต อยํ มิตฺโต เอว, น อมิตฺโต มิตฺตปติรูปโกติ? อนุปฺปิยภาณีทสฺสนมตฺตเมตํฯ สหาเยน วา เทสกาลํ, ตสฺมิํ วา กเต อุปฺปชฺชนกวิโรธาทิํ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘กโรมา’’ติ วุตฺเต โย ตํ ชานนฺโต เอว ‘‘สาธุ สมฺม กโรมา’’ติ อนุปฺปิยํ ภณติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กลฺยาณํ ปิสฺส อนุชานาตี’’ติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กลฺยาเณปิ เอเสว นโย’’ติฯ
[259] มิตฺตปติรูปกา เอเต มิตฺตาติ เอวํ ชานิตฺวาฯ
สุหทมิตฺตวณฺณนา
[260] สุนฺทรหทยาติ เปมสฺส อตฺถิวเสน ภทฺทจิตฺตาฯ
[261] ปมตฺตํ รกฺขตีติ เอตฺถ ปมาทวเสน กิญฺจิ อยุตฺเต กเต ตาทิเส กาเล รกฺขณํ ‘‘ภีตสฺส สรณํ โหตี’’ติ อิมินาว ตํ คหิตนฺติ ตโต อญฺญเมว ปมตฺตสฺส รกฺขณวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘มชฺชํ ปิวิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เคเห อารกฺขํ อสํวิหิตสฺส พหิคมนมฺปิ ปมาทปกฺขิกเมวาติ ‘‘สหาโย พหิคโต วา โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ภยํ หรนฺโตติ ภยํ ปฏิพาหนฺโตฯ โภคเหตุตาย ผลูปจาเรน ธนํ ‘‘โภค’’นฺติ วทติฯ กิจฺจกรณีเยติ ขุทฺทเก, มหนฺเต จ กาตพฺเพ อุปฺปนฺเนฯ
[262] นิคูหิตุํ ยุตฺตกถนฺติ นิคูหิตุํ ฉาเทตุํ ยุตฺตกถํ, นิคูหิตุํ วา ยุตฺตา กถา เอตสฺสาติ นิคูหิตุํ ยุตฺตกถํ, อตฺตโน กมฺมํฯ รกฺขตีติ อนาวิกโรนฺโต ฉาเทติฯ ชีวิตมฺปีติ ปิ-สทฺเทน กิมงฺคํ ปน อญฺญํ ปริคฺคหิตวตฺถุนฺติ ทสฺเสติฯ
[263] ปสฺสนฺเตสุ ปสฺสนฺเตสูติ อาเมฑิตวจเนน นิวาริยมานสฺส ปาปสฺส ปุนปฺปุนํ กรณํ ทีเปติฯ ปุนปฺปุนํ กโรนฺโต หิ ปาปโต วิเสเสน นิวาเรตพฺโพ โหติฯ สรเณสูติ สรเณสุ วตฺตสฺสุ อภินฺนานิ กตฺวา ปฏิปชฺช, สรเณสุ วา อุปาสกภาเวน วตฺตสฺสุฯ นิปุณนฺติ สณฺหํฯ การณนฺติ กมฺมสฺสกตาทิเภทยุตฺตํฯ อิทํ กมฺมนฺติ อิมํ ทานาทิเภทํ กุสลกมฺมํฯ ‘‘กมฺม’’นฺติ สาธารณโต วุตฺตสฺสาปิ ตสฺส ‘‘สคฺเค นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ปทนฺตรสนฺนิธาเนน สทฺธาหิโรตฺตปฺปาโลภาทิคุณธมฺมสมงฺคิตา วิย กุสลภาโว โชติโต โหติฯ สทฺธาทโย หิ ธมฺมา สคฺคคามิมคฺโคฯ ยถาห –
‘‘สทฺธา หิริยํ กุสลญฺจ ทานํ,
ธมฺมา เอเต สปฺปุริสานุยาตา;
เอตญฺหิ มคฺคํ ทิวิยํ วทนฺติ,
เอเตน หิ คจฺฉติ เทวโลก’’นฺติฯ (อ. นิ. 8.32);
