เมนู

ฉทิสาทิวณฺณนา

[244] วจนํ สุตฺวาว จินฺเตสิ พุทฺธานุภาเวน อตฺตสมฺมาปณิธานนิมิตฺเตน ปุญฺญพเลน จ โจทิยมาโนฯ น กิร ตา เอตาติ ตา ฉ ทิสา เอตา อิทานิ มยา นมสฺสิยมานา ปุรตฺถิมาทิกา น โหนฺติ กิราติฯ นิปาตมตฺตนฺติ อนตฺถกภาวํ ตสฺส วทติฯ ปุจฺฉาปทนฺติ ปุจฺฉาวจนํฯ

ภควา คหปติปุตฺเตน นมสฺสิตพฺพา ฉ ทิสา ปุจฺฉิโต เทสนากุสลตาย อาทิโต เอว ตา อกเถตฺวา ตสฺส ตาว ปฏิปตฺติยา นํ ภาชนภูตํ กาตุํ วชฺชนียวชฺชนตฺถญฺเจว เสวิตพฺพเสวนตฺถญฺจ โอวาทํ เทนฺโต ‘‘ยโต โข คหปติปุตฺตา’’ติอาทินา เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ กมฺมกิเลสาติ กมฺมภูตา สํกิเลสาฯ กิลิสฺสนฺตีติ กิลิฏฺฐา มลีนา วิย ฐิตา, อุปตาปิตา จ โหนฺตีติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ กิลิสฺสนนิมิตฺตตฺตาฯ ยทิปิ สุราปานํ ปญฺจเวรภาเวน อุปาสเกหิ ปริวชฺชนียํ, ตสฺส ปน อปายมุขภาเวน ปรโต วตฺตุกามตาย ปาณาติปาตาทิเก เอว สนฺธาย ‘‘จตฺตาโร’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘ปญฺจา’’ติฯ ‘‘วิสุํ อกมฺมปถภาวโต จา’’ติ อปเรฯ ‘‘สุราปานมฺปิ ‘สุราเมรยปานํ, ภิกฺขเว, อาเสวิตํ ภาวิตํ พหุลีกตํ นิรยสํวตฺตนิก’นฺติอาทิ (อ. นิ. 8.40) วจนโต วิสุํ กมฺมปถภาเวน อาคตํฯ ตถา หิ ตํ ทุจฺจริตกมฺมํ หุตฺวา ทุคฺคติคามิปิฏฺฐิวตฺตกภาเวน นิยต’’นฺติ เกจิ, เตสํ มเตน เอกาทส กมฺมปถา สิยุํ ฯ ตสฺมา ยถาวุตฺเตสฺเวว กมฺมปเถสุ อุปการกตฺตสภาคตฺตวเสน อนุปฺปเวโส ทฏฺฐพฺโพติ ‘‘วิสุํ อกมฺมปถภาวโต จา’’ติ สุวุตฺตเมตํฯ สุราปานสฺส โภคาปายมุขภาเวน วตฺตุกามตาย ‘‘จตฺตาโร’’ ตฺเวว อโวจฯ ติฏฺฐติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐานํ, เหตูติ อาห ‘‘ฐาเนหีติ การเณหี’’ติฯ อเปนฺติ อปคจฺฉนฺติ, อเปติ วา เอเตหีติ อปายา, อปายานํ, อปายา เอว วา มุขานิ ทฺวารานีติ อปายมุขานิฯ วินาสมุขานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

กิญฺจาปิ ‘‘อริยสาวกสฺสา’’ติ ปุพฺเพ สาธารณโต วุตฺตํ, วิเสสโต ปน ปฐมาย ภูมิยํ ฐิตสฺเสว วกฺขมานนโย ยุชฺชตีติ ‘‘โสติ โส โสตาปนฺโน’’ติ วุตฺตํฯ ปาปก-สทฺโท นิหีนปริยาโยติ ‘‘ลามเกหี’’ติ วุตฺตํฯ อปายทุกฺขํ, วฏฺฏทุกฺขญฺจ ปาเปนฺตีติ วา ปาปกา, เตหิ ปาปเกหิฯ ฉ ทิสา ปฏิจฺฉาเทนฺโตติ เตน เตน ภาเคน ทิสฺสนฺตีติ ‘‘ทิสา’’ติ สญฺญิเต ฉ ภาเค สตฺเต ยถา เตหิ สทฺธิํ อตฺตโน ฉิทฺทํ น โหติ, เอวํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต ปฏิสนฺธาเรนฺโตฯ

วิชินนตฺถายาติ อภิภวนตฺถายฯ โย หิ ทิฏฺฐธมฺมิกํ, สมฺปรายิกญฺจ อนตฺถํ ปริวชฺชนวเสน อภิภวติ, ตโต เอว ตทุภยตฺถํ สมฺปาเทติ, โส อุภยโลกวิชยาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ ปจฺจตฺถิกนิคฺคณฺหนโต, สกตฺถสมฺปาทนโต จฯ เตนาห ‘‘อยญฺเจว โลโก’’ติอาทิฯ ปาณาติปาตาทีนิ ปญฺจ เวรานิ เวรปฺปสวนโตฯ อารทฺโธ โหตีติ สํสาธิโต โหติ, ตยิทํ สํสาธนํ กิตฺติสทฺเทน อิธ สตฺตานํ จิตฺตโตสเนน , เวราภาวาปาทเนน จ โหตีติ อาห ‘‘ปริโตสิโต เจว นิปฺผาทิโต จา’’ติฯ ปุน ปญฺจ เวรานีติ ปญฺจ เวรผลานิ อุตฺตรปทโลเปนฯ

กตมสฺสาติ กตเม อสฺสฯ กิเลสสมฺปยุตฺตตฺตา กิเลโสติ ตํโยคโต ตํสทิสํ วทติ ยถา ‘‘ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ, (ที. นิ. 1.226; ม. นิ. 1.271, 287, 297; สํ. นิ. 2.152; อ. นิ. 4.123; 5.28; ปารา. 11; ธ. ส. 499; วิภ. 508) นีลํ วตฺถ’’นฺติ จฯ สมฺปยุตฺตตา เจตฺถ ตเทกฏฺฐตาย เวทิตพฺพา, น เอกุปฺปาทาทิตายฯ เอวญฺจ กตฺวา ปาณาติปาตกมฺมสฺส ทิฏฺฐิมานโลภาทีหิปิ กิลิฏฺฐตา สิทฺธา โหติ, มิจฺฉาจารสฺส โทสาทีหิ กิลิฏฺฐตาฯ เตนาห ‘‘สํกิเลโสเยวา’’ติอาทิฯ ปุพฺเพ วุตฺตอตฺถวเสน ปน สมฺมุเขนปิ เนสํ กิเลสปริยาโย ลพฺภเตวฯ เอตทตฺถปริทีปกเมวาติ โย ‘‘ปาณาติปาโต โข’’ติอาทินา วุตฺโต, เอตสฺส อตฺถสฺส ปริทีปกเมวฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปุน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘คาถาพนฺธ’’นฺติ, ตสฺส อตฺถสฺส สุขคฺคหณตฺถํ ภควา คาถาพนฺธํ อโวจาติ อธิปฺปาโยฯ

จตุฐานาทิวณฺณนา

[246] ‘‘ปาปกมฺมํ กโรตี’’ติ กสฺมา อยํ อุทฺเทสนิทฺเทโส ปวตฺโตติ อนฺโตลีนโจทนํ สนฺธาย ‘‘อิทํ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สุกฺกปกฺขวเสน หิ อุทฺเทโส กโต, กณฺหปกฺขวเสน จ นิทฺเทโส อารทฺโธฯ การเกติ ปาปกมฺมสฺส การเกฯ อการโก ปากโฏ โหติ ยถา ปฏิปชฺชนฺโต ปาปํ กโรติ นาม, ตถา อปฺปฏิปชฺชนโตฯ สํกิเลสธมฺมวิวชฺชนปุพฺพกํ โวทานธมฺมปฏิปตฺติอาจิกฺขนํ อิธ เทสนาโกสลฺลํฯ ปฐมตรํ การกํ ทสฺเสนฺโต อาห ยถา ‘‘วามํ มุญฺจ ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498) ตถา หิ ภควา อฏฺฐติํส มงฺคลานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘อเสวนา จ พาลาน’’นฺติ (ขุ. ปา. 5.3; สุ. นิ. 262) วตฺวา ‘‘ปณฺฑิตานญฺจ เสวนา’’ติ (ขุ. ปา. 5.3; สุ. นิ. 262) อโวจฯ ฉนฺทาคตินฺติ เอตฺถ สนฺธิวเสน สรโลโปติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉนฺเทน เปเมน อคติ’’นฺติฯ ฉนฺทาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘ฉนฺเทนา’’ติฯ ฉนฺท-สทฺโท เจตฺถ ตณฺหาปริยาโย, น กุสลจฺฉนฺทาทิปริยาโยติ อาห ‘‘เปเมนา’’ติฯ ปรปเทสูติ ‘‘โทสาคติํ คจฺฉนฺโต’’ติอาทีสุ วากฺเยสุฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ‘‘โทเสน โกเปนา’’ติ เอวมาทิ อตฺถวจนํ อติทิสติฯ มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต, สมฺภตฺโตติ อตฺโถฯ สนฺทิฏฺโฐติ ทิฏฺฐมตฺตสหาโยฯ ปกติเวรวเสนาติ ปกติยา อุปฺปนฺนเวรวเสน, จิรกาลานุพนฺธวิโรธวเสนาติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘ตงฺขณุปฺปนฺนโกธวเสน วา’’ติฯ ยํ วา ตํ วา อยุตฺตํ อการณํ วตฺวาฯ วิสเม โจราทิเก, วิสมานิ วา กายทุจฺจริตาทีนิ สมาทาย วตฺตเนน นิสฺสิโต วิสมนิสฺสิโตฯ

ฉนฺทาคติอาทีนิ น คจฺฉติ มคฺเคเนว จตุนฺนมฺปิ อคติคมนานํ ปหีนตฺตา, อคติคมนานีติ จ ตถาปวตฺตา อปายคมนียา อกุสลจิตฺตุปฺปาทา เวทิตพฺพา อคติ คจฺฉติ เอเตหีติฯ

ยสฺสติ เตน กิตฺตียตีติ ยโส, ถุติโฆโสฯ ยสฺสติ เตน ปุเรจรานุจรภาเวน ปริวารียตีติ ยโส, ปริวาโรติ อาห ‘‘กิตฺติยโสปิ ปริวารยโสปี’’ติฯ ปริหายตีติ ปุพฺเพ โย จ ยาวตเก ลพฺภติ, ตโต ปริโต หายติ ปริกฺขยํ คจฺฉติฯ