ปลาปกถายาติ สมฺผปฺปลาปกถายฯ อนฺโตปวิฏฺฐหนุกา เอกโต, อุภโต วา สํกุจิตวิสุกาฯ วงฺกหนุกา เอกปสฺเสน กุฏิลวิสุกาฯ ปพฺภารหนุกา ปุรโต โอลมฺพมานวิสุกาฯ

[239] วิกิณฺณวจนา นาม สมฺผปฺปลาปิโน, ตปฺปฏิกฺเขเปน อวิกิณฺณวจนา มหาโพธิสตฺตาฯ วาจา เอว ตทตฺถาธิคมุปายตาย ‘‘พฺยาปฺปโถ’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อวิกิณฺณ…เป.… วจนปโถ อสฺสา’’ติฯ ‘‘ทฺวีหิ ทฺวีหี’’ติ นยิทํ อาเมฑิตวจนํ อสมานาธิกรณโต, อถ โข ทฺวีหิ ทิคุณตาทสฺสนนฺติ อาห ‘‘ทฺวีหิ ทฺวีหีติ จตูหี’’ติฯ ตสฺมา ‘‘ทฺวิทุคมา’’ติ จตุคมา วุตฺตาติ อาห ‘‘จตุปฺปทาน’’นฺติฯ ตถาสภาโวติ ยถาสฺส วุตฺตนเยน เกนจิ อปฺปธํสิยตา โหติ คุเณหิ, ตถาสภาโวฯ

สมทนฺตาทิลกฺขณวณฺณนา

[240] วิสุทฺธสีลาจารตาย ปริสุทฺธา สมนฺตโต สพฺพถา วา สุทฺธา ปุคฺคลา ปริวารา เอตสฺสาติ ปริสุทฺธปริวาโรฯ

[241] ปหาสีติ ตทงฺควเสน, วิกฺขมฺภนวเสน จ ปริจฺจชิฯ ติทิวํ ตาวติํสภวนํ ปุรํ นครํ เอเตสนฺติ ติทิวปุรา, ตาวติํสเทวา, เตสํ วโร ติทิวปุรวโร, อินฺโทฯ เตน ติทิวปุรวเรนฯ เตนาห ‘‘สกฺเกนา’’ติฯ ลปนฺติ กเถนฺติ เอเตนาติ ลปนํ, มุขนฺติ อาห ‘‘ลปนชนฺติ มุขช’’นฺติฯ สุฏฺฐุ ธวลตาย สุกฺกา, อีสกมฺปิ อสํกิลิฏฺฐตาย สุจิฯ สุนฺทรสณฺฐานตาย สุฏฺฐุ ภาวนโต, วิปสฺสนโต จ โสภนาฯ กามํ ชนานํ มนุสฺสานํ นิวาสนฏฺฐานาทิภาเวน ปติฏฺฐาภูโต เทสวิเสโส ‘‘ชนปโท’’ติ วุจฺจติ, อิธ ปน สปริวารจตุมหาทีปสญฺญิโต สพฺโพ ปเทโส ตถา วุตฺโตติ อาห ‘‘จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโน ชนปโท’’ติฯ นนุ จ ยถาวุตฺโต ปเทโส สมุทฺทปริจฺฉินฺโน, น จกฺกวาฬปพฺพตปริจฺฉินฺโนติ? โส ปเทโส จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโนปิ โหตีติ ตถา วุตฺตํ ฯ เย วา สมุทฺทนิสฺสิตา, จกฺกวาฬปาทนิสฺสิตา จ สตฺตา, เตสํ เต เต ปเทสา ปติฏฺฐาติ เตปิ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโน’’ติ อโวจฯ จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโนติ จ จกฺกวาเฬน ปริจฺฉินฺโนติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺสาติ ตสฺส จกฺกวตฺติโนฯ

ปุน ตสฺสาติ ตสฺส ชนปทสฺสฯ พหุชน สุขนฺติ เอตฺถ ปจฺจตฺตพหุวจนโลเปน พหุชนคฺคหณนฺติ อาห ‘‘พหุชนา’’ติฯ ยถา ปน เต หิตสุขํ จรนฺติ, ตํ วิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมานสุขทุกฺขา หุตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ วิคตปาโปติ สพฺพโส สมุจฺฉินฺทเนน วินิทฺธุตปาปธมฺโมฯ ทรโถ วุจฺจติ กายิโก, เจตสิโก จ ปริฬาโหฯ ตตฺถ เจตสิกปริฬาโห ‘‘วิคตปาโป’’ติ อิมินาว วุตฺโตติ อาห ‘‘วิคตกายิกทรถกิลมโถ’’ติฯ ราคาทโย ยสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปนฺนา, ตสฺส มลีนภาวกรเณน มลาฯ กจวรภาเวน ขิลาฯ สตฺตานํ มหานตฺถกรตฺตา วิเสสโต โทโส กลีติ วุตฺตํ ‘‘โทสกลีนญฺจา’’ติฯ ปนูเทหีติ สมุจฺฉินฺทนวเสน สสนฺตานโต นีหารเกหิ, ปชหนเกหีติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอตฺถ จ ยสฺมา สพฺเพสมฺปิ ลกฺขณานํ มหาปุริสสนฺตานคตปุญฺญสมฺภารเหตุกภาเวน สพฺพํเยว ตํ ปุญฺญกมฺมํ สพฺพสฺส ลกฺขณสฺส การณํ วิสิฏฺฐรูปตฺตา ผลสฺสฯ น หิ อภินฺนรูปการณํ ภินฺนสภาวสฺส ผลสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ยสฺส ยสฺส ลกฺขณสฺส ยํ ยํ ปุญฺญกมฺมํ วิเสสการณํ, ตํ ตํ วิภาเคน ทสฺเสนฺตี อยํ เทสนา ปวตฺตาฯ ตตฺถ ยถา ยาทิสํ กายสุจริตาทิปุญฺญกมฺมํ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาย การณํ วุตฺตํ, ตาทิสเมว ‘‘อุณฺหีสสีสตาย’’ การณนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ ทฬฺหสมาทานตาวิสิฏฺฐสฺส ตสฺส สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาย การณภาเวน วุตฺตตฺตา, อิตรสฺส จ ปุพฺพงฺคมตาวิสิฏฺฐสฺส วุตฺตตฺตา, เอวํ ยาทิสํ อายตปณฺหิตาย การณํ, น ตาทิสเมว ทีฆงฺคุลิตาย, พฺรหฺมุชุคตฺตตาย จ การณํ วิสิฏฺฐรูปตฺตา ผลสฺสฯ น หิ อภินฺนรูปการณํ ภินฺนสภาวสฺส ผลสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติฯ ตตฺถ ยถา เอเกเนว กมฺมุนา จกฺขาทินานินฺทฺริยุปฺปตฺติยํ อวตฺถาเภทโต, สามตฺถิยเภทโต วา กมฺมเภโท อิจฺฉิตพฺโพฯ

น หิ ยทวตฺถํ กมฺมํ จกฺขุสฺส การณํ, ตทวตฺถเมว โสตาทีนํ การณํ โหติ อภินฺนสามตฺถิยํ วา, ตสฺมา ปญฺจายตนิกตฺตภาวปตฺถนาภูตา ปุริมนิปฺผนฺนา กามตณฺหา ปจฺจยวเสน วิสิฏฺฐสภาวา กมฺมสฺส วิสิฏฺฐสภาวผลนิพฺพตฺตนสมตฺถตาสาธนวเสน ปจฺจโย โหตีติ เอกมฺปิ อเนกวิธผลนิพฺพตฺตนสมตฺถตาวเสน อเนกรูปตํ อาปนฺนํ วิย โหติ, เอวมิธาปิ ‘‘เอกมฺปิ ปาณาติปาตา เวรมณิวเสน ปวตฺตํ กุสลกมฺมํ อายตปณฺหิตาทีนํ ติณฺณมฺปิ ลกฺขณานํ นิพฺพตฺตกํ โหตี’’ติ วุจฺจมาเนปิ น โกจิ วิโรโธฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โส ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา…เป.… อิมานิ ตีณิ มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิลภตี’’ติ นานากมฺมุนา ปน เตสํ นิพฺพตฺติยํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ปาฬิยํ ปน ‘‘ตสฺส กมฺมสฺสา’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส สามญฺญวเสนาติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺจ กตฺวา สตปุญฺญลกฺขณวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ ‘‘อิมานิ ทฺเว มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิลภตี’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยติฯ

ลกฺขณสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

8. สิงฺคาลสุตฺตวณฺณนา

นิทานวณฺณนา

[242] ปากาเรน ปริกฺขิตฺตนฺติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตนฺติ ทฺวารปาสาเทน เจว ตตฺถ ตตฺถ ปาการมตฺถเก ปติฏฺฐาปิตอฏฺฏาลเกหิ จ ยุตฺตํฯ เวฬูหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา, อพฺภนฺตเร ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขสญฺฉนฺนตฺตา จ นีโลภาสํฯ ฉายูทกสมฺปตฺติยา, ภูมิภาคสมฺปตฺติยา จ มโนรมํฯ

กาฬกเวเสนาติ กลนฺทกรูเปนฯ นิวาปนฺติ โภชนํฯ ตนฺติ อุยฺยานํฯ

‘‘โข ปนา’’ติ วจนาลงฺการมตฺตเมตนฺติ เตน สมเยนาติ อตฺถวจนํ ยุตฺตํฯ คหปติ มหาสาโลติ คหปติภูโต มหาสาโร, ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา อยํ นิทฺเทโสฯ วิภวสมฺปตฺติยา มหาสารปฺปตฺโต กุฏุมฺพิโกฯ ‘‘ปุตฺโต ปนสฺส อสฺสทฺโธ’’ติอาทิ อฏฺฐุปฺปตฺติโก ยํ สุตฺตนิกฺเขโปติ ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ กมฺมผลสทฺธาย อภาเวน อสฺสทฺโธฯ รตนตฺตเย ปสาทาภาเวน อปฺปสนฺโนฯ เอวมาหาติ เอวํ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน วทติฯ

ยาวชีวํ อนุสฺสรณียา โหติ หิเตสิตาย วุตฺตา ปจฺฉิมา วาจาติ อธิปฺปาเยนฯ ปุถุทิสาติ วิสุํ วิสุํ ทิสา, ตา ปน อเนกาติ อาห ‘‘พหุทิสา’’ติฯ

[243] ‘‘น ตาว ปวิฏฺโฐ’’ติอาทีสุ วตฺตพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ น อิทาเนวาติ น อิมาย เอว เวลายฯ กิํ จรหีติ อาห ‘‘ปจฺจูสสมเยปี’’ติอาทิฯ คิหิวินยนฺติ คิหีนํ คหฏฺฐานํ วินยตนฺติภูตํ ‘‘คิหินา เอวํ วตฺติตพฺพ’’นฺติ คหฏฺฐาจารสฺส คหฏฺฐวตฺตสฺส อนวเสสโต อิมสฺมิํ สุตฺเต สวิเสสํ กตฺวา วุตฺตตฺตาฯ ตเถวาติ ยถา พุทฺธจกฺขุนา ทิฏฺฐํ, ตเถว ปสฺสิฯ นมสฺสติ วตฺตวเสน กตฺตพฺพนฺติ คเหตฺวา ฐิตตฺตาฯ