ปีติปาโมชฺเชน ปริปุณฺณสีโสติ ปีติยา, ปาโมชฺเชน จ สมฺปุณฺณปญฺญาสีโส พหุลํ โสมนสฺสสหคตญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตสมงฺคี เอว หุตฺวา วิจรติฯ มหาปุริโสติ มหาปุริสชาติโกฯ

[231] พหุชนนฺติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘พหุชนสฺสา’’ติฯ ปริภุญฺชนฏฺเฐน ปฏิโภโค, อุปโยควตฺถุ ปฏิโภโค, ตสฺส หิตาติ ปฏิโภคิยาฯ เทสกาลํ ญตฺวา ตทุปกรณูปฏฺฐานาทิ เวยฺยาวจฺจกรา สตฺตาฯ อภิหรนฺตีติ พฺยาหรนฺติฯ ตสฺส ตสฺส เวยฺยาวจฺจสฺส ปฏิหรณโต ปวตฺตนกรณโต ปฏิหาโร, เวยฺยาวจฺจกโร, ตสฺส ภาโว ปฏิหารกนฺติ อาห ‘‘เวยฺยาวจฺจกรภาว’’นฺติฯ วิสวนํ วิสโว, กามกาโร วสิตา, โส เอตสฺส อตฺถีติ วิสวีติ อาห ‘‘จิณฺณวสี’’ติฯ

เอเกกโลมตาทิลกฺขณวณฺณนา

[232] อุปวตฺตตีติ อนุกูลภาวํ อุเปจฺจ วตฺตติฯ เตนาห ‘‘อชฺฌาสยํ อนุวตฺตตี’’ติฯ

เอเกกโลมลกฺขณนฺติ เอเกกสฺมิํ โลมกูเป เอเกกโลมตาลกฺขณํฯ เอเกเกหิ โลเมหีติ อญฺเญสํ สรีเร เอเกกสฺมิมฺปิ โลมกูเป อเนกานิปิ โลมานิ อุฏฺฐหนฺติ, น ตถาคตสฺสฯ เตหิ ปุน ปจฺเจกํ โลมกูเปสุ เอเกเกเหว อุปฺปนฺเนหิ กุณฺฑลาวตฺเตหิ ปทกฺขิณาวตฺตกชาเตหิ นิจิตํ วิย สรีรํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘เอเกกโลมูปจิตงฺควา’’ติฯ

จตฺตาลีสาทิลกฺขณวณฺณนา

[234] อภินฺทิตพฺพปริโสติ ปเรหิ เกนจิ สงฺคเหน สงฺคเหตฺวา, ยุตฺติการณํ ทสฺเสตฺวา วา น ภินฺทิตพฺพปริโสฯ

อปิสุณวาจายาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, เปสุญฺญสฺส ปฏิปกฺขภูตํ กุสลกมฺมํฯ ปิสุณา วาจา เอตสฺสาติ ปิสุณวาโจ, ตสฺส ปิสุณวาจสฺส ปุคฺคลสฺสฯ อปริปุณฺณาติ จตฺตารีสโต อูนภาเวน น ปริปุณฺณาฯ วิรฬาติ สวิวราฯ

ปหูตชิวฺหาทิลกฺขณวณฺณนา

[236] อาเทยฺยวาโจติ อาทรคารววเสน อาทาตพฺพวจโนฯ ‘‘เอวเมต’’นฺติ คเหตพฺพวจโน สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตสาสโนฯ

พทฺธชิวฺหาติ ยถา สุเขน ปริวตฺตติ, เอวํ สิราทีหิ ปลิพุทฺธชิวฺหาฯ คูฬฺหชิวฺหาติ รสพหลตาย คูฬฺหคณฺฑสทิสชิวฺหาฯ ทฺวิชิวฺหาติ อคฺเค กปฺปภาเวน ทฺวิธาภูตชิวฺหาฯ มมฺมนาติ อปฺปริปฺปุฏตลาปาฯ ขรผรุสกกฺกสาทิวเสน สทฺโท ภิชฺชติ ภินฺนกาโร โหติฯ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺตสฺสรตาย ฉินฺนสฺสรา วาฯ อเนกาการตาย ภินฺนสฺสรา วาฯ กากสฺส วิย อมนุญฺญสฺสรตาย กากสฺสรา วาฯ มธุโรติ อิฏฺเฐ, กมฺมผเลน วตฺถุโน สุวิสุทฺธตฺตาฯ เปมนีโยติ ปีติสญฺชนโน, ปิยายิตพฺโพ วาฯ

[237] อกฺโกสยุตฺตตฺตาติ อกฺโกสุปสญฺหิตตฺตา อกฺโกสวตฺถุสหิตตฺตาฯ อาพาธกรินฺติ ฆฏฺฏนวเสน ปเรสํ ปีฬาวหํฯ พหุโน ชนสฺส อวมทฺทนโต, ปมทฺทาภาวกรณโต วา พหุชนปฺปมทฺทนํฯ อพาฬฺหนฺติ วา เอตฺถ อ-กาโร วุทฺธิอตฺโถ ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 11) วิย, ตสฺมา อติวิย พาฬฺหํ ผรุสํ คิรนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ น ภณีติ เจตฺถ ‘‘น อภณิ น ภณี’’ติ สรโลเปน นิทฺเทโสฯ สุสํหิตนฺติ สุฏฺฐุ สํหิตํฯ เกน ปน สุฏฺฐุ สํหิตํ? ‘‘มธุร’’นฺติ อนนฺตรเมว วุตฺตตฺตา มธุรตายาติ วิญฺญายติ, กา ปนสฺส มธุรตาติ อาห ‘‘สุฏฺฐุ เปมสํหิต’’นฺติฯ อุปโยคปุถุตฺตวิสโย ยํ วาจา-สทฺโทติ อาห ‘‘วาจาโย’’ติ, สา จสฺสา อุปโยคปุถุตฺตวิสยตา ‘‘หทยคามินิโย’’ติ ปเทน สมานาธิกรณตาย ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘กณฺณสุข’’นฺติ ปาเฐ ภาวนปุํสกนิทฺเทโสยนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เวทยถาติ กาลวิปลฺลาเสนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘เวทยิตฺถา’’ติฯ พฺรหฺมสฺสรตนฺติ เสฏฺฐสฺสรตํ, พฺรหฺมุโน สรสทิสสฺสรตํ วาฯ พหูนํ พหุนฺติ พหูนํ ชนานํ พหุํ สุภณิตนฺติ โยชนาฯ

สีหหนุลกฺขณวณฺณนา

[238] อปฺปธํสิโกติ อปฺปธํสิโยฯ ย-การสฺส หิ ก-การํ กตฺวา อยํ นิทฺเทโส ยถา ‘‘นิยฺยานิกา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 97) คุณโตติ อตฺตนา อธิคตคุณโตฯ ฐานโตติ ยถาฐิตฏฺฐานนฺตรโตฯ