[215] ‘‘ยตุปฆาตายา’’ติ เอตฺถ ต-กาโร ปทสนฺธิกโร, อนุนาสิกโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ย’’นฺติอาทิฯ ‘‘อุทฺธคฺคโลมา สุขุมตฺตโจตฺถตา’’ติ วุตฺตตฺตา โจทเกน ‘‘กิํ ปน อญฺเญน กมฺเมน อญฺญํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตตี’’ติ โจทิโต, อาจริโย ‘‘น นิพฺพตฺตตี’’ติ วตฺวา ‘‘ยทิ เอวํ อิธ กสฺมา ลกฺขณนฺตรํ กถิต’’นฺติ อนฺโตลีนเมว โจทนํ ปริหรนฺโต ‘‘ยํ ปน นิพฺพตฺตตีติ…เป.… อิธ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ยํ ปน นิพฺพตฺตตีติ ยํ ลกฺขณํ วุจฺจมานลกฺขณนิพฺพตฺตเกน กมฺมุนา นิพฺพตฺตติฯ ตํ อนุพฺยญฺชนํ โหตีติ ตํ ลกฺขณํ วุจฺจมานสฺส ลกฺขณสฺส อนุกูลลกฺขณํ นาม โหติฯ ตสฺมา เตน การเณน อิธ เอณิชงฺฆลกฺขณกถเน ‘‘อุทฺธคฺคโลมา สุขุมตฺตโจตฺถตา’’ติ ลกฺขณนฺตรํ วุตฺตํฯ

สุขุมจฺฉวิลกฺขณวณฺณนา

[216] สมิตปาปฏฺเฐน สมณํ, น ปพฺพชฺชามตฺเตนฯ พาหิตปาปฏฺเฐน พฺราหฺมณํ, น ชาติมตฺเตนฯ

มหนฺตานํ อตฺถานํ ปริคฺคณฺหนโต มหตี ปญฺญา เอตสฺสาติ มหาปญฺโญฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยติ อาห ‘‘มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ’’ติฯ นานตฺตนฺติ ยาหิ มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา ภควา ‘‘มหาปญฺโญ’’ติอาทินา กิตฺตียติ, ตาสํ มหาปญฺญาทีนํ อิทํ นานตฺตํ อยํ เวมตฺตตาฯ

ยสฺส กสฺสจิ วิเสสโต อรูปธมฺมสฺส มหตฺตํ นาม กิจฺจสิทฺธิยา เวทิตพฺพนฺติ ตทสฺสา กิจฺจสิทฺธิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เหตุมหนฺตตาย, ปจฺจยมหนฺตตาย, นิสฺสยมหนฺตตาย, ปเภทมหนฺตตาย, กิจฺจมหนฺตตาย, ผลมหนฺตตาย, อานิสํสมหนฺตตาย จ สีลกฺขนฺธสฺส มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ เหตุ อโลภาทโยฯ ปจฺจโย หิโรตฺตปฺปสทฺธาสติวีริยาทโยฯ นิสฺสโย สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธินิยตตา, ตํสมงฺคิโน จ ปุริสวิเสสาฯ ปเภโท จาริตฺตวาริตฺตาทิวิภาโคฯ กิจฺจํ ตทงฺคาทิวเสน ปฏิปกฺขวิธมนํฯ อานิสํโส ปิยมนาปตาทิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค, (วิสุทฺธิ. 1.6) อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 1.65) จ อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

อิมินา นเยน สมาธิกฺขนฺธาทีนมฺปิ มหนฺตตา ยถารหํ วิตฺถาเรตฺวา เวทิตพฺพาฯ ฐานาฐานานํ ปน มหาวิสยตาย, สา พหุธาตุกสุตฺเต อาคตนเยน เวทิตพฺพาฯ วิหารสมาปตฺติโย สมาธิกฺขนฺธนิทฺธารณนเยน เวทิตพฺพาฯ อริยสจฺจานํ สกลสาสนสงฺคหโต, โส สจฺจวิภงฺค- (วิภ. 189) ตํสํวณฺณนาสุ (วิภ. อฏฺฐ. 189) อาคตนเยน, สติปฏฺฐานา ทีนํ สติปฏฺฐานวิภงฺคาทีสุ, (วิภ. 355) ตํสํวณฺณนาสุ (วิภ. อฏฺฐ. 355) จ อาคตนเยน, สามญฺญผลานํ มหโต หิตสฺส, มหโต สุขสฺส, มหโต อตฺถสฺส, มหโต โยคกฺเขมสฺส นิพฺพตฺติภาวโต, สนฺตปณีตนิปุณอตกฺกาวจรปณฺฑิตเวทนียภาวโต จ; อภิญฺญานํ มหาสมฺภารโต, มหาวิสยโต, มหากิจฺจโต, มหานุภาวโต, มหานิพฺพตฺติโต จ, นิพฺพานสฺส มทนิมฺมทนาทิมหตฺตสิทฺธิโต มหนฺตตา เวทิตพฺพาฯ

ปุถุปญฺญาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส – นานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ‘‘อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม…เป.… อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามา’’ติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ เตสุปิ ‘‘เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ, เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธฯ เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ, พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธฯ เอกวิเธน สญฺญากฺขนฺโธฯ เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธฯ เอกวิเธน วิญฺญาณกฺขนฺโธ, พหุวิเธน วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส อตีตาทิเภทวเสนาปิ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ ตถา ‘‘อิทํ จกฺขายตนํ นาม…เป...อิทํ ธมฺมายตนํ นามฯ ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกา’’ติ เอวํ อายตนานํ นานตฺตํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ นานาธาตูสูติ ‘‘อยํ จกฺขุธาตุ นาม…เป.… อยํ มโนวิญฺญาณธาตุ นามฯ ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว ธาตุโย จตุภูมิกา’’ติ เอวํ นานาธาตูสุ ญาณํ ปวตฺตติ, ตยิทํ อุปาทินฺนกธาตุวเสน วุตฺตํฯ ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ หิ ทฺวินฺนญฺจ อคฺคสาวกานํ อุปาทินฺนกธาตูสุ เอวํ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติ, ตญฺจ โข เอกเทสโตว, น นิปฺปเทสโตฯ อนุปาทินฺนกธาตูนํ ปน ลกฺขณาทิมตฺตเมว ชานนฺติ, น นานากรณํฯ

สพฺพญฺญุพุทฺธานเมว ปน ‘‘อิมาย นามธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺส รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต, อิมสฺส กาโฬ, อิมสฺส มฏฺโฐ, อิมสฺส พหลตฺตโจ , อิมสฺส ตนุตโจฯ อิมสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน เอวรูปํฯ อิมสฺส ปุปฺผํ นีลํ, อิมสฺส ปีตกํ, โลหิตกํ, โอทาตํ, สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธํฯ ผลํ ขุทฺทกํ, มหนฺตํ, ทีฆํ, วฏฺฏํ, สุสณฺฐานํ, ทุสฺสณฺฐานํ, มฏฺฐํ, ผรุสํ, สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธํ, มธุรํ, ติตฺตกํ, อมฺพิลํ, กฏุกํ, กสาวํฯ กณฺฏโก ติขิโณ, อติขิโณ, อุชุโก, กุฏิโล, กณฺโห, นีโล, โอทาโต โหตี’’ติ ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ

นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสูติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต จ นานาปเภเทสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุฯ อวิชฺชาทิองฺคานิ หิ ปจฺเจกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสญฺญิตานิฯ เตนาห สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติฯ นานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสูติ นานาสภาเวสุ นิจฺจสาราทิวิรหิเตสุ สุญฺญตภาเวสุ ตโต เอว อิตฺถิปุริสอตฺตตฺตนิยาทิวเสน อนุปลพฺภนสภาเวสุ ปกาเรสุฯ ม-กาโร เหตฺถ ปทสนฺธิกโรฯ นานาอตฺเถสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาย วิสยภูเตสุ ปจฺจยุปฺปนฺนาทิวเสน นานาวิเธสุ อตฺเถสุฯ ธมฺเมสูติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาย วิสยภูเตสุ ปจฺจยาทิวเสน นานาวิเธสุ ธมฺเมสุฯ นิรุตฺตีสูติ เตสํเยว อตฺถธมฺมานํ นิทฺธารณวจนสงฺขาเตสุ นานานิรุตฺตีสุฯ ปฏิภาเนสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาทีสุ วิสยภูเตสุ ‘‘อิมานิ ญาณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ (วิภ. 726, 729, 731, 732, 734, 736, 739) ตถา ตถา ปฏิภานโต อุปติฏฺฐนโต ‘‘ปฏิภานานี’’ติ ลทฺธนาเมสุ นานาญาเณสุฯ ‘‘ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสู’’ติอาทีสุ สีลสฺส ปุถุตฺตํ วุตฺตเมว, อิตเรสํ ปน วุตฺตนยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยตฺตา ปากฏเมวฯ ยํ ปน อภินฺนํ เอกเมว นิพฺพานํ, ตตฺถ อุปจารวเสน ปุถุตฺตํ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺมา’’ติ, เตนสฺส มทนิมฺมทนาทิปริยาเยน ปุถุตฺตํ ปริทีปิตํ โหติฯ

เอวํ วิสยวเสน ปญฺญาย มหตฺตํ, ปุถุตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน หาสภาวํ, ปวตฺติอาการวเสน ชวนภาวํ, กิจฺจวเสน ติกฺขาทิภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตมา หาสปญฺญา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หาสพหุโลติ ปีติพหุโลฯ เสสปทานิ ตสฺเสว เววจนานิฯ สีลํ ปริปูเรตีติ หฏฺฐปหฏฺโฐ อุทคฺคุทคฺโค หุตฺวา ฐเปตฺวา อินฺทฺริยสํวรํ ตสฺส วิสุํ วุตฺตตฺตา อนวเสสสีลํ ปริปูเรติฯ

ปีติโสมนสฺสสหคตา หิ ปญฺญา อภิรติวเสน อารมฺมเณ ผุลฺลิตวิกสิตา วิย ปวตฺตติ, น เอวํ อุเปกฺขาสหคตาฯ ปุน สีลกฺขนฺธนฺติ อริยสีลกฺขนฺธมาหฯ ‘‘สมาธิกฺขนฺธ’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

สพฺพํ ตํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ยา รูปธมฺเม ‘‘อนิจฺจา’’ติ สีฆเวเคน ปวตฺตติ, ปฏิปกฺขทูรภาเวน ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส สาติสยตฺตา อินฺเทน วิสฺสฏฺฐวชิรํ วิย ลกฺขณํ อวิรชฺฌนฺตี อทนฺธายนฺตี รูปกฺขนฺเธ อนิจฺจลกฺขณํ เวคสา ปฏิวิชฺฌติ, สา ชวนปญฺญา นามาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาวเสน ชวนปญฺญํ ทสฺเสตฺวา พลววิปสฺสนาวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ขยฏฺเฐนาติ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนโต ขยสภาวตฺตาฯ ภยฏฺเฐนาติ ภยานกภาวโตฯ อสารกฏฺเฐนาติ อสารกภาวโต อตฺตสารวิรหโต, นิจฺจสาราทิวิรหโต จฯ ตุลยิตฺวาติ ตุลนภูตาย วิปสฺสนาปญฺญาย ตุเลตฺวาฯ ตีรยิตฺวาติ ตาย เอว ตีรณภูตาย ตีรยิตฺวาฯ วิภาวยิตฺวาติ ยาถาวโต ปกาเสตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวาฯ วิภูตํ กตฺวาติ ปากฏํ กตฺวาฯ รูปนิโรเธติ รูปกฺขนฺธนิโรธเหตุภูเต นิพฺพาเน นินฺนโปณปพฺภารภาเวนฯ อิทานิ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาวเสน ชวนปญฺญํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาวเสนา’’ติ เกจิฯ

ญาณสฺส ติกฺขภาโว นาม สวิเสสํ ปฏิปกฺขปหาเนน เวทิตพฺโพติฯ ‘‘ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺญา’’ติ วตฺวา เต ปน กิเลเส วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺก’’นฺติอาทิมาหฯ ติกฺขปญฺโญ ขิปฺปาภิญฺโญ โหติ, ปฏิปทา จสฺส น จลตีติ อาห ‘‘เอกสฺมิํ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา…เป.… อธิคตา โหนฺตี’’ติอาทิฯ

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา’’ติ ยาถาวโต ทสฺสเนน สจฺจปฺปฏิเวโธ อิชฺฌติ, น อญฺญถาติ การณมุเขน นิพฺเพธิกปญฺญํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุพฺเพคพหุโลติ วุตฺตนเยน สพฺพสงฺขาเรสุ อภิณฺหปวตฺตสํเวโคฯ อุตฺตาสพหุโลติ ญาณุตฺตาสวเสน สพฺพสงฺขาเรสุ พหุโส อุตฺราสมานโส , เอเตน อาทีนวานุปสฺสนมาหฯ

‘‘อุกฺกณฺฐนพหุโล’’ติ ปน อิมินา นิพฺพิทานุปสฺสนมาห , ‘‘อรติพหุโล’’ติอาทินา ตสฺสา เอว อปราปรุปฺปตฺติํฯ พหิมุโขติ สพฺพสงฺขารโต พหิภูตํ นิพฺพานํ อุทฺทิสฺส ปวตฺตญาณมุโข, ตถา วา ปวตฺติตวิโมกฺขมุโขฯ นิพฺพิชฺฌนํ นิพฺเพโธ, โส เอติสฺสา อตฺถิ, นิพฺพิชฺฌตีติ วา นิพฺเพธิกา, สา เอว ปญฺญา นิพฺเพธิกปญฺญาฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา, อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[217] ปพฺพชิตํ อุปาสิตาติ เอตฺถ ยาทิสํ ปพฺพชิตํ อุปาสโต ปญฺญาปฏิลาโภ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปณฺฑิตํ ปพฺพชิต’’นฺติ วุตฺตํฯ อุปาสนญฺเจตฺถ อุปฏฺฐานวเสน อิจฺฉิตํ, น อุปนิสีทนมตฺเตนาติ อาห ‘‘ปยิรุปาสิตา’’ติฯ อตฺถนฺติ หิตํฯ อพฺภนฺตรํ กริตฺวาติ อพฺภนฺตรคตํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘อตฺถยุตฺต’’นฺติฯ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส จายํ, หิตูปสญฺหิตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ อนฺตร-สทฺโท วา จิตฺตปริยาโย ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. 20) วิยฯ ตสฺมา อตฺถนฺตโรติ หิตชฺฌาสโยติ อตฺโถฯ

ปฏิลาภตฺถาย คเตนาติ ปฏิลาภตฺถาย ปวตฺเตน, ปฏิลาภสํวตฺตนิเยนาติ อตฺโถฯ อุปฺปาเท จ นิมิตฺเต จ เฉกาติ อุปฺปาทวิธิมฺหิ เจว นิมิตฺตวิธิมฺหิ จ กุสลาฯ อุปฺปาทนิมิตฺตโกวิทตาสีเสน เจตฺถ ลกฺขณโกสลฺลเมว ทสฺเสติฯ อถ วา เสสลกฺขณานํ นิพฺพตฺติยา พุทฺธานํ, จกฺกวตฺตีนญฺจ อุปฺปาโท อนุมียติ, ยานิ เตหิ ลทฺธพฺพอานิสํสานิ นิมิตฺตานิ , ตสฺมิํ อุปฺปาเท จ นิมิตฺเต จ อนุมินนาทิวเสน เฉกา นิปุณาติ อตฺโถฯ ญตฺวา ปสฺสิสฺสตีติ ญาเณน ชานิตฺวา ปสฺสิสฺสติ, น จกฺขุวิญฺญาเณนาติ อธิปฺปาโยฯ

อตฺถานุสาสนีสูติ อตฺถานํ หิตานํ อนุสาสนีสุฯ ยสฺมา อนตฺถปฏิวชฺชนปุพฺพิกา สตฺตานํ อตฺถปฏิปตฺติ, ตสฺมา อนตฺโถปิ ปริจฺฉิชฺช คเหตพฺโพ, ชานิตพฺโพ จาติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถานตฺถํ ปริคฺคาหกานิ ญาณานี’’ติ, ยโต ‘‘อายุปายโกสลฺลํ วิย อปายโกสลฺลมฺปิ อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ

สุวณฺณวณฺณลกฺขณวณฺณนา

[218] ปฏิสงฺขานพเลน โกธวินเยน อกฺโกธโน, น ภาวนาพเลนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น อนาคามิมคฺเคนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ อกฺโกธวสิกตฺตาติ เอวํ มฆมาณโว วิย น โกธวสํ คตตฺตาฯ นาภิสชฺชีติ กุชฺฌนวเสเนว น อภิสชฺชิฯ ยญฺหิ โกธสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูเต อารมฺมเณ อุปนาหสฺส ปจฺจยภูตํ กุชฺฌนวเสน อภิสชฺชนํ, ตํ อิธาธิปฺเปตํ, น ลุพฺภนวเสนฯ เตนาห ‘‘กุฏิลกณฺฏโก วิยา’’ติอาทิฯ โส หิ ยตฺถ ลคฺคติ, ตํ โขเภนฺโต เอว ลคฺคติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ มมฺมฏฺฐาเนฯ มมฺมนฺติ ผุฏฺฐมตฺเตปิ รุชฺชนฏฺฐานํฯ ปุพฺพุปฺปตฺติโกติ ปฐมุปฺปนฺโนฯ ตโต พลวตโร พฺยาปาโท ลทฺธาเสวนตาย จิตฺตสฺส พฺยาปชฺชนโตฯ ตโต พลวตรา ปติตฺถิยนาติ สาติสยํ ลทฺธาเสวนตาย ตโต พฺยาปาทาวตฺถายปิ พลวตรา ปติตฺถิยนา ปจฺจตฺถิกภาเวน ถามปฺปตฺติโตฯ

สุขุมตฺถรณาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปณีตโภชนียาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ โภชนทานสฺสปิ วณฺณสมฺปทานิมิตฺตภาวโตฯ เตนาห ภควา ‘‘โภชนํ ภิกฺขเว ททมาโน ทายโก ปฏิคฺคาหกานํ…เป.… อายุํ เทติ, วณฺณํ เทตี’’ติ (อ. นิ. 5.37) ตถา จ วกฺขติ ‘‘อามิสทาเนน วา’’ติฯ

[219] ติ อทาสิฯ เทโวติ เมโฆ, ปชฺชุนฺโน เอว วาฯ วรตโรติ อุตฺตมตโรฯ ปพฺพชฺชาย วิสทิสาวตฺถาทิ ภาวโต น ปพฺพชฺชาติ อปพฺพชฺชา, คิหิภาโวฯ อจฺฉาเทนฺติ โกปีนํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ เอเตหีติ อจฺฉาทนานิ, นิวาสนานิ, เตสํ อจฺฉาทนานญฺเจว เสส วตฺถานญฺจ โกชวาทิ อุตฺตมปาวุรณานญฺจฯ วินาโสติ กตสฺส กมฺมสฺส อวิปจฺจิตฺวา วินาโสฯ