วิกฺขมฺเภตพฺพนฺติ ปฏิพาหิตพฺพํ ตสฺสาติ มหาปุริสสฺส, ตสฺส วา มหาปุริสลกฺขณสฺสฯ ลกฺขณสีเสน เจตฺถ ตํสํวตฺตนิกปุญฺญสมฺภาโร วุจฺจติฯ

ปาทตลจกฺกลกฺขณวณฺณนา

[204] ภยํ นาม ภีติ, ตํ ปน อุพฺพิชฺชนากาเรน, อุตฺตสนากาเรน จ ปวตฺติยา ทุวิธนฺติ อาห ‘‘อุพฺเพคภยญฺเจว อุตฺตาสภยญฺจา’’ติฯ ตทุภยมฺปิ ภยํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปนูทิตาติ ยถา โจราทโย วิลุปฺปนพนฺธนาทีนิ ปรสฺส น กโรนฺติ, กตญฺจ ปจฺจาหรณาทินา ปฏิปากติกํ โหติ, เอวํ ยถา จ จณฺฑหตฺถิอาทโย ทูรโต ปริวชฺชิตา โหนฺติ, อปริวชฺชิเต ตสฺส ยถา ฐาเน ฐิเตหิ อภิภโว น โหติ, เอวํ อปนูทิตาฯ อติวาเหตีติ อติกฺกาเมติฯ ตํ ฐานนฺติ ตํ สาสงฺกฏฺฐานํฯ อสกฺโกนฺตานนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, อสกฺโกนฺเตติ อตฺโถฯ อสกฺโกนฺตานนฺติ วา อนาทเร สามิวจนํฯ สห ปริวาเรนาติ สปริวารํฯ ตตฺถ กิญฺจิ เทยฺยธมฺมํ เทนฺโต ยทา ตสฺส ปริวารภาเวน อญฺญมฺปิ เทยฺยธมฺมํ เทติ, เอวํ ตสฺส ตํ ทานมยํ ปุญฺญํ สปริวารํ นาม โหติฯ

ตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ อนฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา เทยฺยธมฺมํ ตสฺส อนฺนทานสฺส ปริวาโร, เอวํ ตสฺส สกฺกจฺจกรณํ ปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ โข’’ติอาทิมาหฯ ยาคุภตฺตํ ทตฺวาว อทาสีติ โยชนาฯ เอส นโย อิโต ปรโตปิฯ สุตฺตํ วฏฺเฏตีติ จีวรสฺส สิพฺพนสุตฺตกํ ทุวฏฺฏติวฏฺฏาทิวเสน วฏฺฏิตํ อกาสิฯ รชนนฺติ อลฺลิอาทิรชนวตฺถุํฯ ปณฺฑุปลาสนฺติ รชนุปคเมว ปณฺฑุวณฺณํ ปลาสํฯ

เหฏฺฐิมานีติ อนฺนาทีนิ จตฺตาริฯ นิสทคฺคหเณเนว นิสทโปโตปิ คหิโตฯ จีนปิฏฺฐํ สินฺธุรกจุณฺณํฯ โกชวนฺติ อุทฺทโลมิเอกนฺตโลมิอาทิโกชวตฺถรณฯ สุวิภตฺตอนฺตรานีติ สุฏฺฐุ วิภตฺตอนฺตรานิ, เอเตน จกฺกาวยวฏฺฐานานํ สุปริจฺฉินฺนตํ ทสฺเสติฯ

ลทฺธาภิเสกา ขตฺติยา อตฺตโน วิชิเต วิสวิตาย พฺราหฺมณาทิเก จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รญฺเชตุํ สกฺโกนฺติ, น อิตราติ อาห ‘‘ราชาโนติ อภิสิตฺตา’’ติฯ

ราชโต ยถาลทฺธคามนิคมาทิํ อิสฺสรวตาย ภุญฺชนฺตีติ โภชกา, ตาทิโส โภโค เอเตสํ อตฺถิ , ตตฺถ วา นิยุตฺตาติ โภคิกา, เต เอว ‘‘โภคิยา’’ติ วุตฺตาฯ สปริวารํ ทานนฺติ วุตฺตนเยน สปริวารทานํฯ ชานาตูติ ‘‘สเทวโก โลโก ชานาตู’’ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน นิพฺพตฺตํ จกฺกลกฺขณนฺติ ลกฺขณสฺเสว กมฺมสริกฺขตา ทสฺสิตาฯ เอวํ สติ ติกเมว สิยา, น จตุกฺกํ, ตสฺมา จกฺกลกฺขณสฺส มหาปริวารตาย ญาปกนิมิตฺตภาโว กมฺมสริกฺขกํ นามฯ เตเนวาห ‘‘สปริวารํ…เป.… ชานาตูติ นิพฺพตฺต’’นฺติฯ ‘‘ทีฆายุกตาย ตํ นิมิตฺต’’นฺติ (ที. นิ. 3.207) จ วกฺขติ, ตถา ‘‘ตํ ลกฺขณํ ภวติ ตทตฺถโชตก’’นฺติ (ที. นิ. 3.221) จฯ นิสฺสนฺทผลํ ปน ปฏิปกฺขาภิภโว ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนวาห คาถายํ ‘‘สตฺตุมทฺทโน’’ติฯ

[205] เอตนฺติ เอตํ คาถาพนฺธภูตํ วจนํ, ตํ ปนตฺถโต คาถา เอวาติ อาห ‘‘อิมา ตทตฺถปริทีปนา คาถา วุจฺจนฺตี’’ติฯ

ปุรตฺถาติ วา ‘‘ปุเร’’ติ วุตฺตโตปิ ปุพฺเพฯ ยสฺมา มหาปุริโส น อตีตาย เอกชาติยํ, นาปิ กติปยชาตีสุ, อถ โข ปุริมปุริมตราสุ ตถาว ปฏิปนฺโน, ตสฺมา ตตฺถ ปฏิปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุเร ปุรตฺถา’’ติ วุตฺตํฯ อิมิสฺสาปิ ชาติยํ อตีตกาลวเสน ‘‘ปุเรปุรตฺถา’’ติ วตฺตุํ ลพฺภาติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ปุริมาสุ ชาตีสู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมิสฺสา’’ติอาทิฯ เกจิ ‘‘อิมิสฺสา ชาติยา ปุพฺเพ ตุสิตเทวโลเก กตกมฺมปฏิกฺเขปวจน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ตตฺถ ตาทิสสฺส กตกมฺมสฺส อภาวโตฯ อปนูทโนติ อปเนตาฯ อธิมุตฺโตติ ยุตฺตปยุตฺโตฯ

ปุญฺญกมฺเมนาติ ทานาทิปุญฺญกมฺเมนฯ เอวํ สนฺเตติ สตมตฺเตน ปุญฺญกมฺเมน เอเกกํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺเตยฺย, เอวํ สติฯ น โรจยิํสูติ เกวลํ สตมตฺเตน ปุญฺญกมฺเมน ลกฺขณนิพฺพตฺติํ น โรจยิํสุ อฏฺฐกถาจริยาฯ กถํ ปน โรจยิํสูติ อาห ‘‘อนนฺเตสุ ปนา’’ติอาทิฯ เอเกกํ กมฺมนฺติ เอเกกํ ทานาทิปุพฺพกมฺมํฯ

เอเกกํ สตคุณํ กตฺวาติ อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ ยตฺตกา สตฺตา, เตหิ สพฺเพหิ ปจฺเจกํ สตกฺขตฺตุํ กตานิ ทานาทิปุญฺญกมฺมานิ ยตฺตกานิ, ตโต เอเกกํ ปุญฺญกมฺมํ มหาสตฺเตน สตคุณํ กตํ ‘‘สต’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อิธ สต-สทฺโท พหุภาวปริยาโย, น สงฺขฺยาวจโนติ ทสฺเสติ ‘‘สตคฺฆิ สตํ เทวมนุสฺสา’’ติอาทีสุ วิยฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา สตปุญฺญลกฺขโณติ อิมมตฺถํ โรจยิํสู’’ติฯ

อายตปณฺหิตาทิติลกฺขณวณฺณนา

[206] สรสจุติ นาม ชาตสฺส สตฺตสฺส ยาวชีวํ ชีวิตฺวา ปกติยา มรณํฯ อากฑฺฒชิยสฺส ธนุทณฺฑสฺส วิย ปาทานํ อนฺโตมุขํ กุฏิลตาย อนฺโตวงฺกปาทตาฯ พหิมุขํ กุฏิลตาย พหิวงฺกปาทตาฯ ปาทตลสฺส มชฺเฌ อูนตาย อุกฺกุฏิกปาทตาฯ อคฺคปาเทน ขญฺชนกา อคฺคโกณฺฑาฯ ปณฺหิปฺปเทเสน ขญฺชนกา ปณฺหิโกณฺฑาฯ อุนฺนตกาเยนาติ อโนนตภาเวน สมุสฺสิตสรีเรน ฯ มุฏฺฐิกตหตฺถาติ อาวุธาทีนํ คหณตฺถํ กตมุฏฺฐิหตฺถาฯ ผณหตฺถกาติ อญฺญมญฺญํ สํสฏฺฐงฺคุลิหตฺถาฯ อิทเมตฺถ กมฺมสริกฺขกนฺติ อิทํ อิเมสํ ติณฺณมฺปิ ลกฺขณานํ ตถาคตสฺส ทีฆายุกตาย ญาปกนิมิตฺตภาโว เอตฺถ อายตปณฺหิตา, ทีฆงฺคุลิตา พฺรหฺมุชุคตฺตตาติ เอตสฺมิํ ลกฺขณตฺตเย กมฺมสริกฺขกตฺตํฯ นิสฺสนฺทผลํ ปน อนนฺตรายตาทิ ทฏฺฐพฺพํฯ

[207] ภายิตพฺพวตฺถุนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ ภยํ อตฺตสิเนหเหตุกํ ปหีนสิเนหสฺส ตทภาวโตติ อาห ‘‘ยถา มยฺหํ มรณโต ภยํ มม ชีวิตํ ปิย’’นฺติฯ สุจิณฺเณนาติ สุฏฺฐุ กตูปจิเตน สุจริตกมฺมุนาฯ

จวิตฺวาติ สคฺคโต จวิตฺวาฯ ‘‘สุชาตคตฺโต สุภุโช’’ติ อาทโย สรีราวยวคุณา อิเมหิ ลกฺขเณหิ อวินาภาวิโนติ ทสฺเสตุํ วุตฺตาฯ จิรยปนายาติ อตฺตภาวสฺส จิรกาลํ ปวตฺตนายฯ เตนาห ‘‘ทีฆายุกภาวายา’’ติฯ ตโตติ จกฺกวตฺตี หุตฺวา ยาปนโตฯ วสิปฺปตฺโตติ ฌานาทีสุ วสีภาวญฺเจว เจโตวสิภาวญฺจ ปตฺโต หุตฺวา, กถํ อิทฺธิภาวนาย อิทฺธิปาทภาวนายาติ อตฺโถฯ ยาเปติ จิรตรนฺติ โยชนาฯ

สตฺตุสฺสทตาลกฺขณวณฺณนา

[208] รโส ชาโต เอเตสนฺติ รสิตานิ, มหารสานิฯ เตนาห ‘‘รสสมฺปนฺนาน’’นฺติฯ ปิฏฺฐขชฺชกาทีนีติ ปูปสกฺขลิโมทกาทีนิฯ อาทิ-สทฺเทน ปน กทลิผลาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปิฏฺฐํ ปกฺขิปิตฺวา ปจิตพฺพปายสํ ปิฏฺฐปายสํฯ อาทิ-สทฺเทน ตถารูปโภชฺชยาคุอาทิํ สงฺคณฺหาติฯ