สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาลกฺขณวณฺณนา

[201] ‘‘ปุริมํ ชาตินฺติ ปุริมายํ ชาติยํ, ภุมฺมตฺเถ เอตํ อุปโยควจน’’นฺติ วทนฺติฯ ‘‘ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตาเน ฐิโต’’ติ วจนโต อจฺจนฺตสํโยเค วา อุปโยควจนํฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ ชาติยํ มหาสตฺโต ปุญฺญกมฺมํ กาตุํ อารภติ, อารภโต ปฏฺฐาย อจฺจนฺตเมว ตตฺถ ปุญฺญกมฺมปฺปสุโต โหติฯ เตนาห ‘‘ทฬฺหสมาทาโน’’ติอาทิฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ นิวุตฺถกฺขนฺธา ‘‘ชาตี’’ติ วุตฺตา ขนฺธวินิมุตฺตาย ชาติยา อภาวโต, นิพฺพตฺติลกฺขณสฺส จ วิการสฺส อิธ อนุปยุชฺชนโตฯ ชาตวเสนาติ ชายนวเสนฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธา’’ติ อิมํ ปทํ อุปสํหรติฯ ภวนวเสนาติ ปจฺจยโต นิพฺพตฺตนวเสนฯ นิวุตฺถวเสนาติ นิวุสิตตาวเสนฯ อาลยฏฺเฐนาติ อาวสิตภาเวนฯ นิวาสตฺโถ หิ นิเกตตฺโถฯ

ตตฺถาติ เทวโลกาทิมฺหิฯ อาทิ-สทฺเทน เอกจฺจํ ติรจฺฉานโยนิํ สงฺคณฺหาติฯ น สุกรนฺติ เทวคติยา เอกนฺตสุขตาย, ทุคฺคติยา เอกนฺตทุกฺขตาย, ทุกฺขพหุลตาย จ ปุญฺญกิริยาย โอกาโส น สุลภรูโป ปจฺจยสมวายสฺส ทุลฺลภภาวโต, อุปฺปชฺชมานา จ สา อุฬารา, วิปุลา จ น โหตีติ คติวเสนาปิ เขตฺตวิเสสตา อิจฺฉิตพฺพา ‘‘ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา, ปุถุชฺชนทุสฺสีเล ทานํ ทตฺวา สหสฺสคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 3.379) วจนโต ฯ มนุสฺสคติยา ปน สุขพหุลตาย ปุญฺญกิริยาย โอกาโส สุลภรูโป ปจฺจยสมวายสฺส จ เยภุยฺเยน สุลภภาวโตฯ ยญฺจ ตตฺถ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตมฺปิ วิเสสโต ปุญฺญกิริยาย อุปนิสฺสโย โหติ, ทุกฺขูปนิสา สทฺธาติฯ ยถา หิ อโยฆเนน สตฺถเก นิปฺผาทิยมาเน ตสฺส เอกนฺตโต อคฺคิมฺหิ ตาปนํ, อุทเกน วา เตมนํ เฉทนกิริยาสมตฺถตาย น วิเสสปจฺจโย, ตาเปตฺวา ปน สมานโยคโต อุทกเตมนํ ตสฺสา วิเสสปจฺจโย, เอวเมว สตฺตสนฺตานสฺส เอกนฺตทุกฺขสมงฺคิตา ทุกฺขพหุลตา เอกนฺตสุขสมงฺคิตา สุขพหุลตา จ ปุญฺญกิริยาสมตฺถตาย น วิเสสปจฺจโย, สติ ปน สมานโยคโต ทุกฺขสนฺตาปเน, สุขุมพฺรูหเน จ ลทฺธูปนิสฺสยา ปุญฺญกิริยา สมตฺถตาย สมฺภวติ, ตถา สติ อุปฺปชฺชมานา ปุญฺญกิริยา มหาชุติกา มหาวิปฺผารา ปฏิปกฺขจฺเฉทนสมตฺถา โหติฯ ตสฺมา มนุสฺสภาโว ปุญฺญกิริยาย วิเสสปจฺจโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ น สุกรํ, มนุสฺสภูตสฺเสว สุกร’’นฺติฯ

อถ ‘‘มนุสฺสภูตสฺสา’’ติ เอตฺถ โก วจนตฺโถ? ‘‘มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสาติ, สูรภาวสติมนฺตตาพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมนกา อุกฺกฏฺฐคุณจิตฺตาติ อตฺโถฯ เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสาฯ เตนาห ภควา –

‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ฐาเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวติํเสฯ กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’ติ (อ. นิ. 9.21; กถา. 271)ฯ

ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, ปจฺเจกพุทฺธา, อคฺคสาวกา , มหาสาวกา, จกฺกวตฺติโน, อญฺเญ จ มหานุภาวา สตฺตา ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติฯ เต หิ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธิํ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ มนุสฺสา ตฺเวว ปญฺญายิํสู’’ติ เกจิฯ อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสาฯ เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย, อโลภาทโย จ อุสฺสนฺนา, เต โลภาทิอุสฺสนฺนตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทิอุสฺสนฺนตาย สุคติมคฺคํ, นิพฺพานคามิมคฺคญฺจ ปริปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธิํ จตุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา มนุสฺสาติ วุจฺจนฺตี’’ติฯ โลกิยา ปน ‘‘มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสา’’ติ วทนฺติฯ มนุ นาม ปฐมกปฺปิโก โลกมริยาทาย อาทิภูโต สตฺตานํ หิตาหิตวิธายโก กตฺตพฺพากตฺตพฺพตาสุ นิโยชนตาวเสน ปิตุฏฺฐานิโย, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ วุจฺจติ อมฺหากํ มหาโพธิสตฺโต, ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปรา จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ฐิตา สตฺตา ปุตฺตสทิสตาย ‘‘มนุสฺสา, มานุสา’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ ตโต เอว หิ เต ‘‘มานวา, มนุชา’’ติ จ โวหรียนฺติฯ มนุสฺสภูตสฺสาติ มนุสฺเสสุ ภูตสฺส ชาตสฺส, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อยญฺจ นโย โลกิยมหาชนสฺส วเสน วุตฺโตฯ มหาโพธิสตฺตานํ ปน สนฺตานสฺส มหาภินีหารโต ปฏฺฐาย กุสลธมฺมปฏิปตฺติยํ สมฺมเทว อภิสงฺขตตฺตา เตสํ สุคติยํ, อตฺตโน อุปฺปชฺชนทุคฺคติยญฺจ นิพฺพตฺตานํ กุสลกมฺมํ ครุตรเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อการณํ วา เอต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

เอวรูเป อตฺตภาเวติ หตฺถิอาทิอตฺตภาเวฯ ฐิเตน กตกมฺมํ น สกฺกา สุเขน ทีเปตุํ โลเก อปฺปญฺญาตรูปตฺตาฯ สุเขน ทีเปตุํ ‘‘อสุกสฺมิํ เทเส อสุกสฺมิํ นคเร อสุโก นาม ราชา, พฺราหฺมโณ หุตฺวา อิมํ กุสลกมฺมํ อกาสี’’ติ เอวํ สุวิญฺญาปยภาวโตฯ ถิรคฺคหโณติ อสิถิลคฺคาหี ถามปฺปตฺตคฺคหโณฯ นิจฺจลคฺคหโณติ อจญฺจลคฺคาหี ตตฺถ เกนจิปิ อสํหาริโย ฯ ปฏิกุฏตีติ สํกุฏติ, ชิคุจฺฉนวเสน วิวฏฺฏติ วาฯ ปสาริยตีติ วิตฺถตํ โหติ เวปุลฺลํ ปาปุณาติฯ

ตเวโส มหาสมุทฺทสทิโสติ เอโส อุทโกโฆ เตว มหาสมุทฺทสทิโสฯ

ทียติ เอเตนาติ ทานํ, ปริจฺจาคเจตนาฯ ทิยฺยนวเสนาติ เทยฺยธมฺมสฺส ปริยตฺตํ กตฺวา ปริจฺจชนวเสน ทานํฯ สํวิภาคกรณวเสนาติ ตสฺเสว อตฺตนา สทฺธิํ ปรสฺส สํวิภชนวเสน สํวิภาโค, ตถาปวตฺตา เจตนาฯ สีลสมาทาเนติ สีลสฺส สมฺมเทว อาทาเน, คหเณ ปวตฺตเนติ อตฺโถฯ ตํ ปวตฺติกาเลน ทสฺเสนฺโต ‘‘ปูรณกาเล’’ติ อาหฯ มาตุ หิโต มตฺเตยฺโย, ยสฺส ปน ธมฺมสฺส วเสน โส ‘‘มตฺเตยฺโย’’ติ วุจฺจติ, โส มตฺเตยฺยตาติ อาห ‘‘มาตุ กาตพฺพวตฺเต’’ติฯ เอเสว นโย ‘‘เปตฺเตยฺยตายา’’ติอาทีสุฯ อญฺญตรญฺญตเรสูติ อญฺญมญฺญวิสิฏฺเฐสุ อญฺเญสุ, เต ปน กุสลภาเวน วุตฺตา กุสลาติ อาห ‘‘เอวรูเปสู’’ติฯ อธิกุสเลสูติ อภิวิสิฏฺเฐสุ กุสเลสุ, สา ปน อภิวิสิฏฺฐตา อุปาทายุปาทาย โหติฯ ยํ ปเนตฺถ อุกฺกํสคตํ อธิกุสลํ, ตทุกฺกํสนเยน อิธาธิปฺเปตนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อธิกุสลา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นนุ ปญฺญาปารมิสงฺคหญาณสมฺภารภูตา กุสลา ธมฺมา นิปฺปริยาเยน สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิลาภปจฺจยา กุสลา นาม, อิเม ปน มหาปุริสลกฺขณนิพฺพตฺตกา ปุญฺญสมฺภารภูตา กสฺมา ตถา วุตฺตาติ? สพฺเพสมฺปิ มหาโพธิสตฺตสนฺตานคตานํ ปารมิธมฺมานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิลาภปจฺจยภาวโตฯ มหาภินีหารโต ปฏฺฐาย หิ มหาปุริโส ยํ กิญฺจิ ปุญฺญํ กโรติ, สพฺพํ ตํ สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมาเยว ปริณาเมติฯ ตถา หิ สสมฺภาราพฺยาโส, ทีฆกาลาพฺยาโส, นิรนฺตราพฺยาโส, สกฺกจฺจาพฺยาโสติ จตฺตาโร อพฺยาสา จตุรธิฏฺฐานปริปูริตสมฺพนฺธา อนุปุพฺเพน มหาโพธิฏฺฐานา สมฺปชฺชนฺติฯ

สกิมฺปีติ ปิ-สทฺเทน อเนกวารมฺปิ กตํ วิชาติเยน อนฺตริตํ สงฺคณฺหาติฯ อภิณฺหกรเณนาติ พหุลีกาเรนฯ อุปจิตนฺติ อุปรูปริ วฑฺฒิตํฯ ปิณฺฑีกตนฺติ ปิณฺฑโส กตํฯ ราสีกตนฺติ ราสิภาเวน กตํฯ อเนกกฺขตฺตุญฺหิ ปวตฺติยมานํ กุสลกมฺมํ สนฺตาเน ตถาลทฺธปริภาวนํ ปิณฺฑีภูตํ วิย, ราสีภูตํ วิย จ โหติฯ วิปากํ ปติ สํหจฺจการิภาวตฺตา จกฺกวาฬํ อติสมฺพาธํ ภวคฺคํ อตินีจํ, สเจ ปเน ตํ รูปํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ วิปุลตฺตาติ มหนฺตตฺตาฯ ยสฺมา ปน ตํ กมฺมํ เมตฺตากรุณาสติสมฺปชญฺญาหิ ปริคฺคหิตตาย ทุรสมุสฺสาริตํ ปมาณกรณธมฺมนฺติ ปมาณรหิตตาย ‘‘อปฺปมาณ’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ตสฺมา ‘‘อปฺปมาณตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

อธิภวตีติ ผลสฺส อุฬารภาเวน อภิภุยฺย ติฏฺฐติฯ อตฺถโต ปณีตปณีตานํ โภคานํ ปฏิลาโภ เอวาติ อาห ‘‘อติเรกํ ลภตี’’ติฯ อธิคจฺฉตีติ วินฺทติ, นิพฺพตฺตมาโนว เตน สมนฺนาคโต โหตีติ อตฺโถฯ เอกเทเสน อผุสิตฺวา สพฺพปฺปเทเสหิ ผุสนโต สพฺพปฺปเทเสหิ ผุสนฺติโย เอเตสํ ปาทตลานํ สนฺตีติ ‘‘สพฺพาวนฺเตหิ ปาทตเลหี’’ติ วุตฺตํฯ ยถา นิกฺขิปเน สพฺเพ ปาทตลปฺปเทสา สํหจฺจการิโน อนินฺนตาย สมภาวโต, เอวํ อุทฺธรเณปีติ วุตฺตํ ‘‘สมํ ผุสติ, สมํ อุทฺธรตี’’ติฯ อิทานิ อิมสฺส มหาปุริสลกฺขณสฺส สมธิคเมน ลทฺธพฺพนิสฺสนฺทผลวิภาวนมุเขน อานุภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นรกนฺติ อาวาฏํฯ อนฺโต ปวิสติ สมภาวาปตฺติยาฯ ‘‘จกฺกลกฺขเณน ปติฏฺฐาตพฺพฏฺฐาน’’นฺติ อิทํ ยํ ภูมิปฺปเทสํ ปาทตลํ ผุสติ, ตตฺถ จกฺกลกฺขณมฺปิ ผุสนวเสน ปติฏฺฐาตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตสฺส ปน ตถา ปติฏฺฐานํ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาย เอวาติ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาย อานุภาวกิตฺตเน ‘‘ลกฺขณนฺตรานยนํ กิมตฺถิย’’นฺติ น จินฺเตตพฺพํฯ สีลเตเชนาติ สีลปฺปภาเวนฯ ปุญฺญเตเชนาติ กุสลปฺปภาเวนฯ ธมฺมเตเชนาติ ญาณปฺปภาเวนฯ ตีหิปิ ปเทหิ ภควโต พุทฺธภูตสฺส ธมฺมา คหิตา, ‘‘ทสนฺนํ ปารมีน’’นฺติ อิมินา พุทฺธกรธมฺมา คหิตาฯ

[202] มหาสมุทฺโทว สีมา สพฺพภูมิสฺสรภาวโตฯ

‘‘อขิลมนิมิตฺตมกณฺฏก’’นฺติ ตีหิปิ ปเทหิ เถยฺยาภาโวว วุตฺโตติ อาห ‘‘นิจฺโจร’’นฺติอาทิ ฯ ขรสมฺผสฺสฏฺเฐนาติ ฆฏฺฏเนน ทุกฺขสมฺผสฺสภาเวน ขิลาติฯ อุปทฺทวปจฺจยฏฺเฐนาติ อนตฺถเหตุตาย นิมิตฺตาติฯ ‘‘อขิล’’นฺติอาทินา เอกจารีหิ โจราภาโว วุตฺโต, ‘‘นิรพฺพุท’’นฺติ อิมินา ปน คณพนฺธวเสน วิจรณโจราภาโว วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘คุมฺพํ คุมฺพํ หุตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อวิกฺขมฺภนีโยติ น วิพนฺธนีโย เกนจิ อปฺปฏิพาหนีโย ฐานโต อนิกฺกฑฺฒนีโยฯ ปฏิปกฺขํ อนิฏฺฐํ อตฺเถตีติ ปจฺจตฺถิโก, เอเตน ปากฏภาเวน วิโรธํ อกโรนฺโต เวริปุคฺคโล วุตฺโตฯ ปฏิวิรุทฺโธ อมิตฺโต ปจฺจามิตฺโต, เอเตน ปากฏภาเวน วิโรธํ กโรนฺโต เวริปุคฺคโล วุตฺโตฯ วิกฺขมฺเภตุํ นาสกฺขิํสุ, อญฺญทตฺถุ สยเมว วิฆาตพฺยสนํ ปาปุณิํสุ เจว สาวกตฺตญฺจ ปเวเทสุํฯ

‘‘กมฺม’’นฺติอาทีสุ กมฺมํ นาม พุทฺธภาวํ อุทฺทิสฺส กตูปจิโต ลกฺขณสํวตฺตนิโย ปุญฺญสมฺภาโรฯ เตนาห ‘‘สตสหสฺสกปฺปาธิกานี’’ติอาทิฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ตสฺเสว ปุญฺญสมฺภารสฺส กรณกาเล เกนจิ อกมฺปนียสฺส ทฬฺหาวตฺถิตภาวสฺส อนุจฺฉวิโก สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส ปเรหิ อวิกฺขมฺภนียตาย ญาปกนิมิตฺตภาโว, สฺวายํ นิมิตฺตภาโว ตสฺเสว ลกฺขณสฺสาติ อฏฺฐกถายํ ‘‘กมฺมสริกฺขกํ นาม…เป.… มหาปุริสลกฺขณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ฐานคมเนสุ ปาทานํ ทฬฺหาวตฺถิตภาโว ลกฺขณํ นามฯ ปาทานํ ภูมิยํ สมํ นิกฺขิปนํ, ปาทตลานํ สพฺพภาเคหิ ผุสนํ, สมเมว อุทฺธรณํ, ตสฺมา สุฏฺฐุ สมํ สพฺพภาเคหิ ปติฏฺฐิตา ปาทา เอตสฺสาติ สุปฺปติฏฺฐิตปาโท, ตสฺส ภาโว สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาติ วุจฺจติ ลกฺขณํฯ สุฏฺฐุ สมํ ภูมิยา ผุสเนเนว หิ เนสํ ตตฺถ ทฬฺหาวตฺถิตภาโว สิทฺโธ, ยํ ‘‘กมฺมสริกฺขก’’นฺติ วุตฺตํฯ ลกฺขณานิสํโสติ ลกฺขณปฏิลาภสฺส อุทฺรโย, ลกฺขณสํวตฺตนิยสฺส กมฺมสฺส อานิสํสผลนฺติ อตฺโถฯ นิสฺสนฺทผลํ ปน เหฏฺฐา ภาวิตเมวฯ

[203] กมฺมาทิเภเทติ กมฺมกมฺมสริกฺขกลกฺขณ ลกฺขณานิสํสวิสญฺญิเต วิภาเคฯ คาถาพนฺธํ สนฺธาย วุตฺตํ, อตฺโถ ปน อปุพฺพํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ โปราณกตฺเถราติ อฏฺฐกถาจริยาฯ วณฺณนาคาถาติ โถมนาคาถา วุตฺตเมวตฺถํ คเหตฺวา โถมนาวเสน ปวตฺตตฺตาฯ

อปรภาเค เถรา นาม ปาฬิํ, อฏฺฐกถญฺจ โปตฺถกาโรปนวเสน สมาคตา มหาเถรา, เย สาฏฺฐกถํ ปิฏกตฺตยํ โปตฺถการุฬฺหํ กตฺวา สทฺธมฺมํ อทฺธนิยจิรฏฺฐิติกํ อกํสุฯ เอกปทิโกติ ‘‘ทฬฺหสมาทาโน อโหสี’’ติอาทิปาเฐ เอเกกปทคาหีฯ อตฺถุทฺธาโรติ ตทตฺถสฺส สุขคฺคหณตฺถํ คาถาพนฺธวเสน อุทฺธรณโต อตฺถุทฺธารภูโต, ตยิทํ ปาฬิยํ อาคตปทานิ คเหตฺวา คาถาพนฺธวเสน ตทตฺถวิจารณภาวทสฺสนํ, น ปน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ฐปิตภาวปฏิกฺขิปนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กุสลธมฺมานํ วจีสจฺจสฺส พหุการตํ, ตปฺปฏิปกฺขสฺส จ มุสาวาทสฺส มหาสาวชฺชตํ ทสฺเสตุํ อนนฺตรเมว กุสลกมฺมปถธมฺเม วทนฺโตปิ ตโต วจีสจฺจํ นีหริตฺวา กเถติ สจฺเจติ วา สนฺนิธาเนว ‘‘ธมฺเม’’ติ วุจฺจมานา กุสลกมฺมปถธมฺมา เอว ยุตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘ธมฺเมติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเม’’ติฯ โคพลีพทฺทญาเยน วา เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อินฺทฺริยทมเนติ อินฺทฺริยสํวเรฯ กุสลกมฺมปถคฺคฺหเณนสฺส วาริตฺตสีลเมว คหิตนฺติ อิตรมฺปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ สํยมสฺเสว คหณํ กตนฺติ ‘‘สํยเมติ สีลสํยเม’’ติ วุตฺตํฯ สุจิ วุจฺจติ ปุคฺคโล ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน, ตํ โสเจยฺยํ, กายสุจริตาทิฯ เอตสฺเสว หิ วิภาคสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตมฺปิ เจตํ ปุน วุตฺตํ, มโนโสเจยฺยคฺคหเณน วา ฌานาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺมานมฺปิ สงฺคณฺหนตฺถํ โสเจยฺยคฺคหณํฯ อาลยภูตนฺติ สมถวิปสฺสนานํ อธิฏฺฐานภูตํฯ อุโปสถกมฺมนฺติ อุโปสถทิวเส สมาทิยิตฺวา สมาจริตพฺพํ ปุญฺญกมฺมํ อุโปสโถ สหจรณญาเยนฯ ‘‘อวิหิํสายาติ สตฺตานํ อวิเหฐนายา’’ติ วทนฺติ, ตํ ปน สีลคฺคหเณเนว คหิตํฯ ตสฺมา อวิหิํสายาติ กรุณายาติ อตฺโถฯ อวิหิํสาคฺคหเณเนว เจตฺถ อปฺปมญฺญาสามญฺเญน จตฺตาโรปิ พฺรหฺมวิหารา อุปจาราวตฺถา คหิตา ลกฺขณหารนเยนฯ สกลนฺติ อนวเสสํ ปริปุณฺณํฯ เอวเมตฺถ กามาวจรตฺตภาวปริยาปนฺนตฺตา ลกฺขณสฺส ตํสํวตฺตนิกกามาวจรกุสลธมฺมา เอว ปารมิตาสงฺคหปุญฺญสมฺภารภูตกายสุจริตาทีหิ ทฺวาทสธา วิภตฺตา เอวฯ คาถายํ ‘‘สจฺเจ’’ติอาทินา ทสธา สงฺคยฺห ทสฺสิตาฯ เอส นโย เสสลกฺขเณปิฯ

อํนุภีติ คาถาสุขตฺถํ อการํ สานุนาสิกํ กตฺวา วุตฺตํฯ พฺยญฺชนานิ ลกฺขณานิ อาจิกฺขนฺตีติ เวยญฺชนิกาฯ

วิกฺขมฺเภตพฺพนฺติ ปฏิพาหิตพฺพํ ตสฺสาติ มหาปุริสสฺส, ตสฺส วา มหาปุริสลกฺขณสฺสฯ ลกฺขณสีเสน เจตฺถ ตํสํวตฺตนิกปุญฺญสมฺภาโร วุจฺจติฯ

ปาทตลจกฺกลกฺขณวณฺณนา

[204] ภยํ นาม ภีติ, ตํ ปน อุพฺพิชฺชนากาเรน, อุตฺตสนากาเรน จ ปวตฺติยา ทุวิธนฺติ อาห ‘‘อุพฺเพคภยญฺเจว อุตฺตาสภยญฺจา’’ติฯ ตทุภยมฺปิ ภยํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปนูทิตาติ ยถา โจราทโย วิลุปฺปนพนฺธนาทีนิ ปรสฺส น กโรนฺติ, กตญฺจ ปจฺจาหรณาทินา ปฏิปากติกํ โหติ, เอวํ ยถา จ จณฺฑหตฺถิอาทโย ทูรโต ปริวชฺชิตา โหนฺติ, อปริวชฺชิเต ตสฺส ยถา ฐาเน ฐิเตหิ อภิภโว น โหติ, เอวํ อปนูทิตาฯ อติวาเหตีติ อติกฺกาเมติฯ ตํ ฐานนฺติ ตํ สาสงฺกฏฺฐานํฯ อสกฺโกนฺตานนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, อสกฺโกนฺเตติ อตฺโถฯ อสกฺโกนฺตานนฺติ วา อนาทเร สามิวจนํฯ สห ปริวาเรนาติ สปริวารํฯ ตตฺถ กิญฺจิ เทยฺยธมฺมํ เทนฺโต ยทา ตสฺส ปริวารภาเวน อญฺญมฺปิ เทยฺยธมฺมํ เทติ, เอวํ ตสฺส ตํ ทานมยํ ปุญฺญํ สปริวารํ นาม โหติฯ

ตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ อนฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา เทยฺยธมฺมํ ตสฺส อนฺนทานสฺส ปริวาโร, เอวํ ตสฺส สกฺกจฺจกรณํ ปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ โข’’ติอาทิมาหฯ ยาคุภตฺตํ ทตฺวาว อทาสีติ โยชนาฯ เอส นโย อิโต ปรโตปิฯ สุตฺตํ วฏฺเฏตีติ จีวรสฺส สิพฺพนสุตฺตกํ ทุวฏฺฏติวฏฺฏาทิวเสน วฏฺฏิตํ อกาสิฯ รชนนฺติ อลฺลิอาทิรชนวตฺถุํฯ ปณฺฑุปลาสนฺติ รชนุปคเมว ปณฺฑุวณฺณํ ปลาสํฯ

เหฏฺฐิมานีติ อนฺนาทีนิ จตฺตาริฯ นิสทคฺคหเณเนว นิสทโปโตปิ คหิโตฯ จีนปิฏฺฐํ สินฺธุรกจุณฺณํฯ โกชวนฺติ อุทฺทโลมิเอกนฺตโลมิอาทิโกชวตฺถรณฯ สุวิภตฺตอนฺตรานีติ สุฏฺฐุ วิภตฺตอนฺตรานิ, เอเตน จกฺกาวยวฏฺฐานานํ สุปริจฺฉินฺนตํ ทสฺเสติฯ

ลทฺธาภิเสกา ขตฺติยา อตฺตโน วิชิเต วิสวิตาย พฺราหฺมณาทิเก จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รญฺเชตุํ สกฺโกนฺติ, น อิตราติ อาห ‘‘ราชาโนติ อภิสิตฺตา’’ติฯ