7. ลกฺขณสุตฺตวณฺณนา

ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณวณฺณนา

[199] อภินีหาราทิคุณมหตฺเตน มหนฺโต ปุริโสติ มหาปุริโส, โส ลกฺขียติ เอเตหีติ มหาปุริสลกฺขณานิฯ ตํ มหาปุริสํ พฺยญฺชยนฺติ ปกาเสนฺตีติ มหาปุริสพฺยญฺชนานิฯ มหาปุริโส นิมียติ อนุมียติ เอเตหีติ มหาปุริสนิมิตฺตานิฯ เตนาห ‘‘อยํ…เป.… การณานี’’ติฯ

[200] ธาเรนฺตีติ ลกฺขณปาฐํ ธาเรนฺติ, เตน ลกฺขณานิ เต สรูปโต ชานนฺติ, น ปน สมุฏฺฐานโตติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘โน จ โข’’ติอาทิ, เตน อนญฺญสาธารณเมตํ, ยทิทํ มหาปุริสลกฺขณานํ การณวิภาวนนฺติ ทสฺเสติฯ กสฺมา อาหาติ ยถาวุตฺตสฺส สุตฺตสฺส สมุฏฺฐานการณํ ปุจฺฉติ, อาจริโย ‘‘อฏฺฐุปฺปตฺติยา อนุรูปตฺตา’’ติ วตฺวา ตเมวสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘สา ปนา’’ติอาทิมาหฯ สพฺพปาลิผุลฺโลติ สพฺพโส สมนฺตโต วิกสิตปุปฺโผฯ วิกสนเมว หิ ปุปฺผสฺส นิปฺผตฺติฯ ปาริจฺฉตฺตโก วิยาติ อนุสฺสวลทฺธมตฺตํ คเหตฺวา วทนฺติฯ อุปฺปชฺชตีติ ลพฺภติ, นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถฯ

เยน กมฺเมนาติ เยน กุสลกมฺมุนาฯ ยํ นิพฺพตฺตนฺติ ยํ ยํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตํฯ ทสฺสนตฺถนฺติ ตสฺส ตสฺส กุสลกมฺมสฺส สรูปโต, กิจฺจโต, ปวตฺติอาการวิเสสโต, ปจฺจยโต, ผลวิเสสโต จ ทสฺสนตฺถํ, เอเตเนว ปฏิปาฏิยา อุทฺทิฏฺฐานํ ลกฺขณานํ อสมุทฺเทสการณวิภาวนาย การณํ ทีปิตํ โหติ สมานการณานํ ลกฺขณานํ เอกชฺฌํ การณทสฺสนวเสนสฺส ปวตฺตตฺตาฯ เอวมาหาติ ‘‘พาหิรกาปิ อิสโย ธาเรนฺตี’’ติอาทินา อิมินา อิมินา ปกาเรน อาหฯ

สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาลกฺขณวณฺณนา

[201] ‘‘ปุริมํ ชาตินฺติ ปุริมายํ ชาติยํ, ภุมฺมตฺเถ เอตํ อุปโยควจน’’นฺติ วทนฺติฯ ‘‘ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตาเน ฐิโต’’ติ วจนโต อจฺจนฺตสํโยเค วา อุปโยควจนํฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ ชาติยํ มหาสตฺโต ปุญฺญกมฺมํ กาตุํ อารภติ, อารภโต ปฏฺฐาย อจฺจนฺตเมว ตตฺถ ปุญฺญกมฺมปฺปสุโต โหติฯ เตนาห ‘‘ทฬฺหสมาทาโน’’ติอาทิฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ นิวุตฺถกฺขนฺธา ‘‘ชาตี’’ติ วุตฺตา ขนฺธวินิมุตฺตาย ชาติยา อภาวโต, นิพฺพตฺติลกฺขณสฺส จ วิการสฺส อิธ อนุปยุชฺชนโตฯ ชาตวเสนาติ ชายนวเสนฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธา’’ติ อิมํ ปทํ อุปสํหรติฯ ภวนวเสนาติ ปจฺจยโต นิพฺพตฺตนวเสนฯ นิวุตฺถวเสนาติ นิวุสิตตาวเสนฯ อาลยฏฺเฐนาติ อาวสิตภาเวนฯ นิวาสตฺโถ หิ นิเกตตฺโถฯ

ตตฺถาติ เทวโลกาทิมฺหิฯ อาทิ-สทฺเทน เอกจฺจํ ติรจฺฉานโยนิํ สงฺคณฺหาติฯ น สุกรนฺติ เทวคติยา เอกนฺตสุขตาย, ทุคฺคติยา เอกนฺตทุกฺขตาย, ทุกฺขพหุลตาย จ ปุญฺญกิริยาย โอกาโส น สุลภรูโป ปจฺจยสมวายสฺส ทุลฺลภภาวโต, อุปฺปชฺชมานา จ สา อุฬารา, วิปุลา จ น โหตีติ คติวเสนาปิ เขตฺตวิเสสตา อิจฺฉิตพฺพา ‘‘ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา, ปุถุชฺชนทุสฺสีเล ทานํ ทตฺวา สหสฺสคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 3.379) วจนโต ฯ มนุสฺสคติยา ปน สุขพหุลตาย ปุญฺญกิริยาย โอกาโส สุลภรูโป ปจฺจยสมวายสฺส จ เยภุยฺเยน สุลภภาวโตฯ ยญฺจ ตตฺถ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตมฺปิ วิเสสโต ปุญฺญกิริยาย อุปนิสฺสโย โหติ, ทุกฺขูปนิสา สทฺธาติฯ ยถา หิ อโยฆเนน สตฺถเก นิปฺผาทิยมาเน ตสฺส เอกนฺตโต อคฺคิมฺหิ ตาปนํ, อุทเกน วา เตมนํ เฉทนกิริยาสมตฺถตาย น วิเสสปจฺจโย, ตาเปตฺวา ปน สมานโยคโต อุทกเตมนํ ตสฺสา วิเสสปจฺจโย, เอวเมว สตฺตสนฺตานสฺส เอกนฺตทุกฺขสมงฺคิตา ทุกฺขพหุลตา เอกนฺตสุขสมงฺคิตา สุขพหุลตา จ ปุญฺญกิริยาสมตฺถตาย น วิเสสปจฺจโย, สติ ปน สมานโยคโต ทุกฺขสนฺตาปเน, สุขุมพฺรูหเน จ ลทฺธูปนิสฺสยา ปุญฺญกิริยา สมตฺถตาย สมฺภวติ, ตถา สติ อุปฺปชฺชมานา ปุญฺญกิริยา มหาชุติกา มหาวิปฺผารา ปฏิปกฺขจฺเฉทนสมตฺถา โหติฯ ตสฺมา มนุสฺสภาโว ปุญฺญกิริยาย วิเสสปจฺจโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ น สุกรํ, มนุสฺสภูตสฺเสว สุกร’’นฺติฯ