ปฏิจฺจสมุปฺปาทวณฺณนา

อิมินา ตาวาติ เอตฺถ ตาว-สทฺโท กมตฺโถ, เตน ‘‘ตนฺตากุลกชาตา’’ติ ปทสฺส อนุสนฺธิ ปรโต อาวิภวิสฺสตีติ ทีเปติฯ อตฺถิ อิทปฺปจฺจยาติ เอตฺถ อยํ ปจฺจโยติ อิทปฺปจฺจโย, ตสฺมา อิทปฺปจฺจยา, อิมสฺมา ปจฺจยาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อิมสฺมา นาม ปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ เอวํ วตฺตพฺโพ อตฺถิ นุ โข ชรามรณสฺส ปจฺจโยติฯ เตนาห ‘‘อตฺถิ นุ โข…เป.… ภเวยฺยา’’ติฯ เอตฺถ หิ ‘‘กิํ ปจฺจยา ชรามรณํ? ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ อุปริ ชาติสทฺทปจฺจยสทฺทสมานาธิกรเณน กิํ-สทฺเทน อิทํ-สทฺทสฺส สมานาธิกรณตาทสฺสนโต กมฺมธารยสมาสตา อิทปฺปจฺจยสทฺทสฺส ยุชฺชติฯ น เหตฺถ ‘‘อิมสฺส ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา’’ติ ชรามรณสฺส, อญฺญสฺส วา ปจฺจยโต ชรามรณสมฺภวปุจฺฉา สมฺภวติ วิญฺญาตภาวโต, อสมฺภวโต จ, ชรามรณสฺส ปน ปจฺจยปุจฺฉา สมฺภวติฯ ปจฺจยสทฺทสมานาธิกรณตายญฺจ อิทํ-สทฺทสฺส ‘‘อิมสฺมา ปจฺจยา’’ติ ปจฺจยปุจฺฉา ยุชฺชติฯ

สา ปน สมานาธิกรณตา ยทิปิ อญฺญปทตฺถสมาเสปิ ลพฺภติ, อญฺญปทตฺถวจนิจฺฉาภาวโต ปเนตฺถ กมฺมธารยสมาโส เวทิตพฺโพฯ สามิวจนสมาสปกฺเข ปน นตฺเถว สมานาธิกรณตาสมฺภโวติฯ นนุ จ ‘‘อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ เอตฺถ อิทปฺปจฺจย-สทฺโท สามิวจนสมาโส อิจฺฉิโตติ? สจฺจํ อิจฺฉิโต อุชุกเมว ตตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวจนิจฺฉาติ กตฺวา, อิธ ปน เกวลํ ชรามรณสฺส ปจฺจยปริปุจฺฉา อธิปฺเปตา, ตสฺมา ยถา ตตฺถ อิทํ-สทฺทสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิเสสนตา, อิธ จ ‘‘ปุจฺฉิตพฺพปจฺจยตฺถตา สมฺภวติ, ตถา ตตฺถ, อิธ จ สมาสกปฺปนา เวทิตพฺพาฯ กสฺมา ปน ตตฺถ กมฺมธารยสมาโส น อิจฺฉิโตติ? เหตุปฺปภวานํ เหตุ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อิมสฺส อตฺถสฺส กมฺมธารยสมาเส อสมฺภวโตติ อิมสฺส, อตฺตโน ปจฺจยานุรูปสฺส อนุรูโป ปจฺจโย อิทปฺปจฺจโยติ เอตสฺส จ อตฺถสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ โย ปเนตฺถ อิทํ-สทฺเทน คหิโต อตฺโถ, โส ‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ชรามรณคฺคหเณเนว คหิโตติ อิทํ-สทฺโท ปฏิจฺจสมุปฺปาทโต ปริจฺจชนโต อญฺญสฺส อสมฺภวโต ปจฺจเย อวติฏฺฐติ, เตเนตฺถ กมฺมธารยสมาโสฯ ตตฺถ ปน อิทํ-สทฺทสฺส ตโต ปริจฺจชนการณํ นตฺถีติ สามิวจนสมาโส เอว อิจฺฉิโตฯ อฏฺฐกถายํปน ยสฺมา ชรามรณาทีนํ ปจฺจยปุจฺฉามุเขนายํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา อารทฺธา, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จ นาม อตฺถโต เหตุปฺปภวานํ เหตูติ วุตฺโต วายมตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อิมสฺส ชรามรณสฺส ปจฺจโย’’ติ เอวมตฺถวณฺณนา กตาฯ

ปณฺฑิเตนาติ เอกํสพฺยากรณียาทิปญฺหาวิเสสชานนสมตฺถาย ปญฺญาย สมนฺนาคเตนฯ

ตเมว หิสฺส ปณฺฑิจฺจํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํ ฯ ยาทิสสฺส ชีวสฺส ทิฏฺฐิคติโก สรีรโต อนญฺญตฺตํ ปุจฺฉติ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ, โส เอวํ ปรมตฺถโต นุปลพฺภติ, กถํ ตสฺส วญฺฌาตนยสฺส วิย ทีฆรสฺสตา สรีรโต อญฺญตา วา อนญฺญตา วา พฺยากาตพฺพา สิยา, ตสฺมาสฺส ปญฺหสฺส ฐปนียตา เวทิตพฺพาฯ ตุณฺหีภาโว นาเมส ปุจฺฉโต อนาทโร วิเหสา วิย โหตีติ ‘‘อพฺยากตเมต’’นฺติ ปการนฺตรมาหฯ เอวํ อพฺยากรณการณํ ญาตุกามสฺส กเถตพฺพํ โหติ, กถิเต จ ชานนฺตสฺส ปมาโทปิ เอวํ สิยา, กถนวิธิ ปน ‘‘ยาทิสสฺสา’’ติอาทินา ทสฺสิโต เอวฯ เอวํ อปฺปฏิปชฺชิตฺวาติ เอวํ ฐปนียปญฺเห วิย ตุณฺหีภาวาทิํ อนาปชฺชิตฺวา เอวฯ ‘‘อปฺปฏิปชฺชิตฺวา’’ติ วจนํ นิทสฺสนมตฺตเมตํฯ ‘‘กิํ สพฺพํ อนิจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กิํ สงฺขตํ สนฺธาย ปุจฺฉสิ, อุทาหุ อสงฺขต’’นฺติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา พฺยากาตพฺพํ โหติ ‘‘กิํ ขนฺธปญฺจกํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติ ปุฏฺเฐ ‘‘อตฺถิ ตตฺถ ปริญฺเญยฺยํ, อตฺถิ น ปริญฺเญยฺย’’นฺติ วิภชฺช พฺยากาตพฺพํ โหติ, เอวํ อปฺปฏิปชฺชิตฺวาติ จ อยเมตฺถ อตฺโถ อิจฺฉิโตติฯ ปุพฺเพ ยสฺส ปจฺจยสฺส อตฺถิตามตฺตํ โจทิตนฺติ อตฺถิตามตฺตํ วิสฺสชฺชิตํฯ ปุจฺฉาสภาเคน หิ วิสฺสชฺชนนฺติฯ อิทานิ ตสฺเสว สรูปปุจฺฉา กรียตีติ ‘‘ปุน กิ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิธาปิ ‘‘ยถา’’ติอาทิ สพฺพํ อาเนตฺวา วตฺตพฺพํฯ

‘‘เอส นโย สพฺพปเทสู’’ติ อติเทสวเสน อุสฺสุกฺกํ กตฺวา ‘‘นามรูปปจฺจยา’’ติอาทินา ตตฺถ อปวาโท อารทฺโธฯ ยสฺมา ทสฺเสตุกาโม, ตสฺมา อิทํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ฉนฺนํ วิปากสมฺผสฺสานํเยว คหณํ โหติ วิญฺญาณาทิ เวทนาปริโยสานา วิปากวิธีติ กตฺวา อเนเกสุ สุตฺตปเทสุ, (ม. นิ. 3.126; อุทา. 1) อภิธมฺเม (วิภ. 225) จ เยภุยฺเยน เตสํเยว คหณสฺส นิรุฬฺหตฺตาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ จ-สทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, เตเนตฺถ ‘‘คหิตมฺปี’’ติอาทินา วุจฺจมานํเยว วิเสสํ โชเตติฯ ปจฺจยภาโว นาม ปจฺจยุปฺปนฺนาเปกฺโข เตน วินา ตสฺส อสมฺภวโตฯ ตสฺมา สฬายตนปฺปจฺจยาติ ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ อิมินา ปเทนาติ โยชนาฯ อวยเวน วา สมุทาโยปลกฺขณเมตํ ‘‘สฬายตนปจฺจยา’’ติ, ตสฺมา ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ อิมินา ปเทนาติ วุตฺตํ โหติฯ คหิตมฺปีติ ฉพฺพิธํ วิปากผสฺสมฺปิฯ อคฺคหิตมฺปีติ อวิปากผสฺสมฺปิ กุสลากุสลกิริยาผสฺสมฺปิฯ

ปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสํ ทสฺเสตุกาโมติ โยชนาฯ น เจตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺโนว อุปาทินฺโน อิจฺฉิโต, อถ โข ปจฺจโยปิ อุปาทินฺโน อิจฺฉิโตติ อชฺฌตฺติกายตนสฺเสว สฬายตนคฺคหเณน คหณนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สฬายตนโต…เป.… ทสฺเสตุกาโม’’ติฯ น หิ ผสฺสสฺส จกฺขาทิสฬายตนเมว ปจฺจโย, อถ โข ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.421, 425, 426; สํ. นิ. 2.44, 45; 2.4.60; กถา. 465, 467) วจนโต รูปายตนาทิรูปญฺจ จกฺขุวิญฺญาณาทินามญฺจ ปจฺจโย, ตสฺมา อิมํ จกฺขาทิสฬายตนโต อติริตฺตํ อาวชฺชนาทิ วิย สาธารณํ อหุตฺวา, ตสฺส ตสฺส ผสฺสสฺส สาธารณตาย อญฺญํ วิเสสปจฺจยํ ปิ-สทฺเทน อวิสิฏฺฐํ สาธารณปจฺจยํ ปิทสฺเสตุกาโม ภควา, ‘‘นามรูปปจฺจยา ผสฺโส’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ อภิธมฺมภาชนีเยปิ อิมเมว ปจฺจยํ สนฺธาย ‘‘นามรูปปจฺจยา ผสฺโส’’ติ วุตฺตนฺติ ตทฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 243) ‘‘ปจฺจยวิเสสทสฺสนตฺถญฺเจว มหานิทานเทสนาสงฺคหตฺถญฺจา’’ติ อตฺถวณฺณนา กตาฯ ปจฺจยานนฺติ ชาติอาทีนํ ปจฺจยธมฺมานํฯ นิทานํ กถิตนฺติ ชรามรณาทิกสฺส นิทานตฺตํ กถิตํ เอกํสิโก ปจฺจยภาโว กถิโตฯ ตญฺหิ เตสํ ปจฺจยภาเว อพฺยภิจารีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิติ โข ปเนต’’นฺติอาทินา อุปริ เทสนา ปวตฺตาฯ นิชฺชเฏติ นิชฺชาลเกฯ นิคฺคุมฺเพติ นิกฺเขเปฯ ปททฺวเยนาปิ อากุลาภาวเมว ทสฺเสติ, ตสฺมา อนากุลํ อพฺยากุลํ มหนฺตํ ปจฺจยนิทานเมตฺถ กถิตนฺติ มหานิทานํ สุตฺตํ อญฺญถาภาวสฺส อภาวโตฯ

[98] เตสํ เตสํ ปจฺจยานนฺติ เตสํ เตสํ ชาติอาทีนํ ปจฺจยานํฯ ยสฺมา ปจฺจยภาโว นาม เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ อนูนาธิเกเหว ตสฺส ตสฺส ผลสฺส สมฺภวโต ตโถ ตจฺโฉ, ตปฺปกาโร วา สามคฺคิอุปคเตสุ ปจฺจเยสุ มุหุตฺตมฺปิ ตโถ นิพฺพตฺตนธมฺมานํ อสมฺภวาภาวโตฯ อวิตโถ อวิสํวาทนโก วิสํวาทนาการวิรหิโต อญฺญธมฺมปจฺจเยหิ อญฺญธมฺมานุปฺปตฺติโตฯ ‘‘อนญฺญถา’’ติ วุจฺจติ อญฺญถาภาวสฺส อภาวโตฯ ตสฺมา ‘‘ตถํ อวิตถํ อนญฺญถํ ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปริยายติ อตฺตโน ผลํ ปริคฺคเหตฺวา วตฺตตีติ ปริยาโย, เหตูติ อาห ‘‘ปริยาเยนาติ การเณนา’’ติฯ

สพฺเพน สพฺพนฺติ เทวตฺตาทินา สพฺพภาเวน สพฺพา ชาติฯ สพฺพถา สพฺพนฺติ ตตฺถาปิ จาตุมหาราชิกาทิสพฺพากาเรน สพฺพา, นิปาตทฺวยเมตํ, นิปาตญฺจ อพฺยยํ, ตญฺจ สพฺพลิงฺควิภตฺติวจเนสุ เอกาการเมว โหตีติ ปาฬิยํ ‘‘สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ อตฺถวจเน ปน ตสฺส ตสฺส ชาติสทฺทาเปกฺขาย อิตฺถิอตฺถวุตฺติตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพากาเรน สพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิมินาว นเยนาติ อิมินา ชาติวาเร วุตฺเตเนว นเยนฯ เทวาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน คนฺธพฺพยกฺขาทิเก ปาฬิยํ (ที. นิ. 2.98) อาคเต, ตทนฺตรเภเท จ สงฺคณฺหาติฯ

อิธ นิกฺขิตฺตอตฺถวิภชนตฺเถติ อิมสฺมิํ ‘‘กสฺสจิ กิมฺหิจี’’ติ อนิยมโต อุทฺเทสวเสน วุตฺตตฺถสฺส นิทฺทิสนตฺเถ โชเตตพฺเพ นิปาโต, ตทตฺถโชตนํ นิปาตปทนฺติ อตฺโถฯ ตสฺสาติ ตสฺส ปทสฺสฯ เตติ ธมฺมเทสนาย สมฺปทานภูตํ เถรํ วทติฯ เสยฺยถิทนฺติ วา เต กตเมติ เจติ อตฺโถฯ เย หิ ‘‘กสฺสจี’’ติ, ‘‘กิมฺหิจี’’ติ จ อนิยมโต วุตฺโต อตฺโถ, เต กตเมติฯ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา เหสาฯ เทวภาวายาติ เทวภาวตฺถํฯ ขนฺธชาตีติ ขนฺธปาตุภาโว, ยถา ขนฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘เทวา’’ติ สมญฺญา โหติ, ตถา เตสํ อุปฺปาโทติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ยายา’’ติ อาหฯ สพฺพปเทสูติ ‘‘คนฺธพฺพานํ คนฺธพฺพตฺถายา’’ติอาทีสุ สพฺเพสุ ชาตินิทฺเทสปเทสุ , ภวาทิปเทสุ จฯ เยน หิ นเยน สเจ หิ ชาตีติ อยมตฺถโยชนา กตา, ชาตินิทฺเทสปเทโสว ‘‘ภโว’’ติอาทินา ภวาทิปเทสุปิ โส กาตพฺโพติฯ เทวาติ อุปปตฺติเทวา จาตุมหาราชิกโต ปฏฺฐาย ยาว ภวคฺคา ทิพฺพนฺติ กามคุณาทีหิ กีฬนฺติ ลฬนฺติ วิหรนฺติ โชตนฺตีติ กตฺวาฯ คนฺธํ อพฺพนฺติ ปริภุญฺชนฺตีติ คนฺธพฺพา, ธตรฏฺฐสฺส มหาราชสฺส ปริวารภูตาฯ ยชนฺติ เวสฺสวณสกฺกาทิเก ปูเชนฺตีติ ยกฺขา, เตน เตน วา ปณิธิกมฺมาทินา ยชิตพฺพา ปูเชตพฺพาติ ยกฺขา, เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส ปริวารภูตาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อมนุสฺสา’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํฯ ภูตาติ กุมฺภณฺฑา, วิรูฬฺหกสฺส มหาราชสฺส ปริวารภูตาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เย เกจิ นิพฺพตฺตสตฺตา’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํฯ อฏฺฐิปกฺขา ภมรตุปฺปฬาทโยฯ จมฺมปกฺขา ชตุสิงฺคาลาทโยฯ โลมปกฺขา หํสโมราทโยฯ สรีสปา อหิวิจฺฉิกสตปทิอาทโยฯ

‘‘เตสํ เตส’’นฺติ อิทํ น เยวาปนกนิทฺเทโส วิย อวุตฺตสงฺคหตฺถํ วจนํ, อถ โข อเยวาปนกนิทฺเทโส วิย วุตฺตสงฺคหตฺถนฺติฯ อาทิ-สทฺเทเนว จ อาเมฑิตตฺโถ สงฺคยฺหตีติ อาห ‘‘เตสํ เตสํ เทวคนฺธพฺพาทีน’’นฺติฯ ตทตฺตายาติ ตํภาวาย, ยถารูเปสุ ขนฺเธสุ ปวตฺตมาเนสุ ‘‘เทวา คนฺธพฺพา’’ติ โลกสมญฺญา โหติ, ตถารูปตายาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เทวคนฺธพฺพาทิภาวายา’’ติฯ ‘‘นิโรโธ, วิคโม’’ติ จ ปฏิลทฺธตฺตาลาภสฺส ภาโว วุจฺจติ, อิธ ปน อจฺจนฺตาภาโว อธิปฺเปโต ‘‘สพฺพโส ชาติยา อสตี’’ติ อวตฺวา ‘‘ชาตินิโรธา’’ติ วุตฺตตฺตาติ อาห ‘‘อภาวาติ อตฺโถ’’ติฯ

ผลตฺถาย หิโนตีติ ยถา ผลํ ตโต นิพฺพตฺตติ, เอวํ หิโนติ ปวตฺตติ, ตสฺส เหตุภาวํ อุปคจฺฉตีติ อตฺโถฯ อิทํ คณฺหถ นนฺติ ‘‘อิทํ เม ผลํ, คณฺหถ น’’นฺติ เอวํ อปฺเปติ วิย นิยฺยาเตติ วิยฯ ‘‘เอส นโย’’ติ อวิเสสํ อติทิสิตฺวา วิเสสมตฺตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นนุ จายํ ชาติ ปรินิปฺผนฺนา, สงฺขตภาวา จ น โหติ วิการภาวโต, ตถา ชรามรณํ, ตสฺส กถํ สา เหตุ โหตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ชรามรณสฺส หี’’ติอาทิฯ ตพฺภาเว ภาโว, ตทภาเว จ อภาโว ชรามรณสฺส ชาติยา อุปนิสฺสยตาฯ

[99] โอกาสปริคฺคโหติ ปวตฺติฏฺฐานปริคฺคโหฯ อุปปตฺติภเว ยุชฺชติ อุปปตฺติกฺขนฺธานํ ยถาวุตฺตฏฺฐานโต อญฺญตฺถ อนุปฺปชฺชนโตฯ อิธ ปนาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘กามภโว’’ติอาทินา อาคเต อิมสฺมิํ ฐาเนฯ กมฺมภเว ยุชฺชติ กามภวาทิโชตนา วิเสสโต ตสฺส ชาติยา ปจฺจยภาวโตติฯ เตนาห ‘‘โส หิ ชาติยา อุปนิสฺสยโกฏิยาว ปจฺจโย’’ติฯ นนุ จ อุปปตฺติภโวปิ ชาติยา อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหตีติ? สจฺจํ โหติ, โส ปน น ตถา ปธานภูโต, กมฺมภโว ปน ปธานภูโต ปจฺจโย ชนกภาวโตติฯ ‘‘โส หิ ชาติยา’’ติอาทิ วุตฺตํ กามภวูปคํ กมฺมํ กามภโวฯ เอส นโย รูปารูปภเวสุปิฯ โอกาสปริคฺคโหว กโต‘‘กิมฺหิจี’’ติ อิมินา สตฺตปริคฺคหสฺส กตตฺตาฯ

[100] ติณฺณมฺปิ กมฺมภวานนฺติ กามกมฺมภวาทีนํ ติณฺณมฺปิ กมฺมภวานํฯ ติณฺณญฺจ อุปปตฺติภวานนฺติ กามุปปตฺติภวาทีนํ ติณฺณญฺจ อุปปตฺติภวานํฯ

ตถา เสสานิปีติ ทิฏฺฐุปาทานาทีนิ เสสุปาทานานิปิ ติณฺณมฺปิ กมฺมภวานํ, ติณฺณญฺจ อุปปตฺติภวานํ ปจฺจโยติ อตฺโถฯ อิตีติ เอวํ วุตฺตนเยนฯ ทฺวาทส กมฺมภวา ทฺวาทส อุปปตฺติภวาติ จตุวีสติภวา เวทิตพฺพาฯ ยสฺมา กมฺมภวสฺส ปจฺจยภาวมุเขเนว อุปาทานํ อุปปตฺติภวสฺส ปจฺจโย นาม โหติ, น อญฺญถา, ตสฺมา อุปาทานํ กมฺมภวสฺส อุชุกเมว ปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘นิปฺปริยาเยเนตฺถ ทฺวาทส กมฺมภวา ลพฺภนฺตี’’ติฯ เตสนฺติ กมฺมภวานํฯ สหชาตโกฏิยาติ อกุสลสฺส กมฺมภวสฺส สหชาตํ อุปาทานํ สหชาตโกฏิยา, อิตรํ อนนฺตรูปนิสฺสยาทิวเสน อุปนิสฺสยโกฏิยา, กุสลสฺส กมฺมภวสฺส ปน อุปนิสฺสยโกฏิยาว ปจฺจโยฯ เอตฺถ จ ยถา อญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทิปจฺจยานํ สหชาตปจฺจเยน เอกสงฺคหตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สหชาตโกฏิยา’’ติ วุตฺตํ, เอวํ อารมฺมณูปนิสฺสยอนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยานํ เอกชฺฌํ คหณวเสน ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[101] อุปาทานสฺสาติ เอตฺถ กามุปาทานสฺส ตณฺหา อุปนิสฺสยโกฏิยาว ปจฺจโย, เสสุปาทานานํ สหชาตโกฏิยาปิ อุปนิสฺสยโกฏิยาปิ วิญฺญาณาทิ จ เวทนาปริโยสานา วิปากวิธีติ กตฺวาฯ

[102] ยทิทํ เวทนาติ เอตฺถ วิปากเวทนาติ ตเมว ตาว อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย อิตรโกฏิยา อสมฺภวโตฯ อญฺญาติ กุสลากุสลกิริยเวทนาฯ อญฺญถาปีติ สหชาตโกฏิยาปิฯ

[103] เอตฺตาวตาติ ชรามรณาทีนํ ปจฺจยปรมฺปราทสฺสนวเสน ปวตฺตาย เอตฺตกาย เทสนายฯ ปุริมตณฺหนฺติ ปุริมภวสิทฺธํ ตณฺหํฯ ‘‘เอส ปจฺจโย ตณฺหาย, ยทิทํ เวทนา’’ติ วตฺวา ตทนนฺตรํ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺต’’นฺติอาทินา เวทนาย ปจฺจยภูตสฺส ผสฺสสฺส อุทฺธรณํ อญฺเญสุ สุตฺเตสุ อาคตนเยน ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส เทสนามคฺโค , ตํ ปน อโนตริตฺวา สมุทาจารตณฺหาทสฺสนมุเขเนว ตณฺหามูลกธมฺเม เทเสนฺโต อาจิณฺณเทสนามคฺคโต โอกฺกมนฺโต วิย, ตญฺจ เทสนํ ปสฺสโต อปฺปวตฺตนฺติ ปสยฺห พลกฺกาเรน เทเสนฺโต วิย จ โหตีติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิฯ

ทฺเว ตณฺหาติ อิธาธิปฺเปตตณฺหา เอว ทฺวิธา ภินฺทนฺโต อาหฯ เอสนตณฺหาติ โภคานํ ปริเยสนวเสน ปวตฺตตณฺหาฯ เอสิตตณฺหาติ ปริยิฏฺเฐสุ โภเคสุ อุปฺปชฺชมานตณฺหาฯ สมุทาจารตณฺหายาติ ปริยุฏฺฐานวเสน ปวตฺตตณฺหายฯ ทุวิธาเปสา เวทนํ ปฏิจฺจ ตณฺหา นาม เวทนาปจฺจยา จ อปฺปฏิลทฺธานํ โภคานํ ปฏิลาภาย ปริเยสนา, ลทฺเธสุ จ เตสุปาตพฺยตาปตฺติอาทิ โหตีติฯ

ปริตสฺสนวเสน ปริเยสติ เอตายาติ ปริเยสนาฯ อาสยโต, ปโยคโต จ ปริเยสนา ตถาปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโทฯ เตนาห ‘‘ตณฺหาย สติ โหตี’’ติฯ รูปาทิอารมฺมณปฏิลาโภติ สวตฺถุกานํ รูปาทิอารมฺมณานํ คเวสนวเสน, ปวตฺติยํ ปน อปริยิฏฺฐํเยว ลพฺภติ, ตมฺปิ อตฺถโต ปริเยสนาย ลทฺธเมว นาม ตถารูปสฺส กมฺมสฺส ปุพฺเพกตตฺตา เอว ลพฺภนโตฯ เตนาห ‘‘โส หิ ปริเยสนาย สติ โหตี’’ติฯ สุขวินิจฺฉยนฺติ สุขํ วิเสสโต นิจฺฉิโนตีติ สุขวินิจฺฉโย, สุขํ สภาวโต, สมุทยโต, อตฺถงฺคมนโต, นิสฺสรณโต จ ยาถาวโต ชานิตฺวา ปวตฺตญาณํ, ตํ สุขวินิจฺฉยํฯ ชญฺญาติ ชาเนยฺยฯ ‘‘สุภสุข’’นฺติอาทิกํ อารมฺมเณ อภูตาการํ วิวิธํ นินฺนภาเวน นิจฺฉิโนติ อาโรเปตีติ วินิจฺฉโยฯ อสฺสาทานุปสฺสนตณฺหาทิฏฺฐิยาปิ เอวเมว วินิจฺฉยภาโว เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต วิตกฺโกเยว อาคโตติ โยชนาฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเตติ สกฺกปญฺหสุตฺเตฯ (ที. นิ. 2.358) ตตฺถ หิ ‘‘ฉนฺโท โข, เทวานํ อินฺท, วิตกฺกนิทาโน’’ติ อาคตํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ มหานิทานสุตฺเตฯ ‘‘วิตกฺเกเนว วินิจฺฉินาตี’’ติ เอเตน ‘‘วินิจฺฉียติ เอเตนาติ วินิจฺฉโย’’ติ วินิจฺฉย-สทฺทสฺส กรณสาธนมาหฯ ‘‘เอตฺตก’’นฺติอาทิ วินิจฺฉยนาการทสฺสนํฯ

ฉนฺทนฏฺเฐน ฉนฺโท, เอวํ รญฺชนฏฺเฐน ราโค, สฺวายํ อนาเสวนตาย มนฺโท หุตฺวา ปวตฺโต อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ทุพฺพลราคสฺสาธิวจน’’นฺติฯ อชฺโฌสานนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินิวิสนํฯ ‘‘มยฺหํ อิท’’นฺติ หิ ตณฺหาคาโห เยภุยฺเยน อตฺตคฺคาหสนฺนิสฺสโยว โหติฯ เตนาห ‘‘อหํ มม’’นฺติ, ‘‘พลวสนฺนิฏฺฐาน’’นฺติ จ เตสํ คาหานํ ถิรภาวปฺปตฺติมาหฯ

ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ปริคฺคหกรณนฺติ ‘‘อหํ มม’’นฺติ พลวสนฺนิฏฺฐานวเสน อภินิวิฏฺฐสฺส อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุโน อญฺญาสาธารณํ วิย กตฺวา ปริคฺคเหตฺวา ฐานํ, ตถาปวตฺโต โลภสหคตจิตฺตุปฺปาโทฯ อตฺตนา ปริคฺคหิตสฺส วตฺถุโน ยสฺส วเสน ปเรหิ สาธารณภาวสฺส อสหมาโน โหติ ปุคฺคโล, โส ธมฺโม อสหนตาฯ เอวํ วจนตฺถํ วทนฺติ นิรุตฺตินเยนฯ สทฺทลกฺขเณ ปน ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน มจฺฉริยโยคโต ปุคฺคโล มจฺฉโร, ตสฺส ภาโว, กมฺมํ วา มจฺฉริยํ, มจฺเฉโร ธมฺโมฯ มจฺฉริยสฺส พลวภาวโต อาทเรน รกฺขณํ อารกฺโขติ อาห ‘‘ทฺวาร…เป.… สุฏฺฐุ รกฺขณ’’นฺติฯ อตฺตโน ผลํ กโรตีติ กรณํ, ยํ กิญฺจิ การณํ, อธิกํ กรณนฺติ อธิกรณํ, วิเสสการณํฯ วิเสสการณญฺจ โภคานํ อารกฺขทณฺฑาทานาทิอนตฺถสมฺภวสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘อารกฺขาธิกรณ’’นฺติอาทิฯ ปรนิเสธนตฺถนฺติ มารณาทินา ปเรสํ วิพาธนตฺถํฯ อาทียติ เอเตนาติ อาทานํ, ทณฺฑสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํ, อภิภวิตฺวา ปรวิเหฐนจิตฺตุปฺปาโทฯ สตฺถาทาเนปิ เอเสว นโยฯ หตฺถปรามาสาทิวเสน กาเยน กาตพฺพกลโห กายกลโหฯ มมฺมฆฏฺฏนาทิวเสน วาจาย กาตพฺพกลโห วาจากลโหฯ วิรุชฺฌนวเสน วิรูปํ คณฺหาติ เอเตนาติ วิคฺคโหฯ วิรุทฺธํ วทติ เอเตนาติ วิวาโทฯ ตุวํ ตุวนฺติ อคารววจนสหจรณโต ตุวํ ตุวํ, สพฺเพเต ตถาปวตฺตา โทสสหคตจิตฺตุปฺปาทา เวทิตพฺพาฯ เตนาห ภควา ‘‘อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺตี’’ติ (ที. นิ. 2.104)ฯ

[112] เทสนํ นิวตฺเตสีติ ‘‘ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา’’ติอาทินา อนุโลมนเยน ปวตฺติตํ เทสนํ ปฏิโลมนเยน ปุน ‘‘อารกฺขาธิกรณ’’นฺติ อารภนฺโต นิวตฺเตสิฯ ปญฺจกามคุณิกราควเสนาติ อารมฺมณภูตา ปญฺจ กามคุณา เอตสฺส อตฺถีติ ปญฺจกามคุณิโก, ตตฺถ รญฺชนวเสน อภิรมณวเสน ปวตฺตราโค, ตสฺส วเสน อุปฺปนฺนา รญฺชนวเสน ตณฺหายนวเสน ปวตฺตา รูปาทิตณฺหาว กาเมสุ ตณฺหาติ กามตณฺหาฯ ภวติ อตฺถิ สพฺพกาลํ ติฏฺฐตีติ ปวตฺตา ภวทิฏฺฐิ อุตฺตรปทโลเปน ภโว, ตํสหคตา ตณฺหา ภวตณฺหาฯ วิภวติ วินสฺสติ อุจฺฉิชฺชตีติ ปวตฺตา วิภวทิฏฺฐิ วิภโว อุตฺตรปทโลเปน, ตํสหคตา ตณฺหา วิภวตณฺหาติ อาห ‘‘สสฺสตทิฏฺฐี’’ติอาทิฯ

อิเม ทฺเว ธมฺมาติ ‘‘เอส ปจฺจโย อุปาทานสฺส, ยทิทํ ตณฺหา’’ติ (ที. นิ. 2.101) เอวํ วุตฺตา วฏฺฏมูลตณฺหา จ ‘‘ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา’’ติ (ที. นิ. 2.103) เอวํ วุตฺตา สมุทาจารตณฺหา จาติ อิเม ทฺเว ธมฺมาฯ วฏฺฏมูลสมุทาจารวเสนาติ วฏฺฏมูลวเสน เจว สมุทาจารวเสน จฯ ทฺวีหิ โกฏฺฐาเสหีติ ทฺวีหิ ภาเคหิฯ ทฺวีหิ อวยเวหิ สโมสรนฺติ นิพฺพตฺตนวเสน สมํ วตฺตนฺติ อิโตติ สโมสรณํ, ปจฺจโย, เอกํ สโมสรณํ เอตาสนฺติ เอกสโมสรณาฯ เกน ปน เอกสโมสรณาติ อาห ‘‘เวทนายา’’ติฯ ทฺเวปิ หิ ตณฺหา เวทนาปจฺจยา เอวาติฯ เตนาห ‘‘เวทนาปจฺจเยน เอกปจฺจยา’’ติฯ ตโต ตโต โอสริตฺวา อาคนฺตฺวา สมวสนฏฺฐานํ โอสรณ สโมสรณํฯ เวทนาย สมํ สห เอกสฺมิํ อารมฺมเณ โอสรณกปวตฺตนกา เวทนา สโมสรณาติ อาห ‘‘อิทํ สหชาตสโมสรณํ นามา’’ติฯ

[113] สพฺเพติ อุปฺปตฺติทฺวารวเสน ภินฺทิตฺวา วุตฺตา สวิปากผสฺสา เอว วิญฺญาณาทิ เวทนาปริโยสานา วิปากวิถีติ กตฺวาฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา นาม วฏฺฏกถาติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา จตฺตาโร โลกุตฺตรวิปากผสฺเส’’ติฯ พหุธาติ พหุปฺปกาเรนฯ อยญฺหิ ปญฺจทฺวาเร จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกานํ ปญฺจนฺนํ เวทนานํ จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติฯ เสสานํ ปน เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติฯ มโนทฺวาเรปิ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ สหชาตมโนสมฺผสฺโส ตเถว อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติ, ตถา ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตานํ เตภูมกวิปากเวทนานํฯ ยา ปน ตา มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตา กามาวจรเวทนา, ตาสํ มโนทฺวาราวชฺชนสมฺปยุตฺโต มโนสมฺผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหตีติ เอวํ ผสฺโส พหุธา เวทนาย ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

[114] เวทนาทีนนฺติ เวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณานํฯ อสทิสภาวาติ อนุภวนสญฺชานนาภิสงฺขรณวิชานนภาวาฯ เต หิ อญฺญมญฺญวิธุเรน เวทยิตาทิรูเปน อากิริยนฺติ ปญฺญายนฺตีติ อาการาติ วุจฺจนฺติฯ

เตเยวาติ เวทนาทีนํ เต เอว เวทยิตาทิอาการาฯ สาธุกํ ทสฺสิยมานาติ สกฺกจฺจํ ปจฺจกฺขโต วิย ปกาสิยมานาฯ ตํ ตํ ลีนมตฺถํ คเมนฺตีติ ‘‘อรูปฏฺโฐ อารมฺมณาภิมุขนมนฏฺโฐ’’ติ เอวมาทิกํ ตํ ตํ ลีนํ อปากฏมตฺถํ คเมนฺติ ญาเปนฺตีติ ลิงฺคานิฯ ตสฺส ตสฺส สญฺชานนเหตุโตติ ตสฺส ตสฺส อรูปฏฺฐาทิกสฺส สลฺลกฺขณสฺส การณตฺตาฯ นิมียนฺติ อนุมียนฺติ เอเตหีติ นิมิตฺตานิฯ ตถา ตถา อรูปภาวาทิปฺปกาเรน, เวทยิตาทิปฺปกาเรน จ อุทฺทิสิตพฺพโต กเถตพฺพโต อุทฺเทสาฯ ตสฺมาติ ‘‘อสทิสภาวา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ การณภาเวน ปจฺจามสติฯ ยสฺมา เวทนาทีนํ อญฺญมญฺญอสทิสภาวา ยถาวุตฺเตนตฺเถน อาการาทโย, ตสฺมา อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน เอตฺถ ปาฬิปเท อตฺโถฯ

นามสมูหสฺสาติ อารมฺมณาภิมุขํ นมนฏฺเฐน ‘‘นาม’’นฺติ ลทฺธสมญฺญสฺส เวทนาทิจตุกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อรูปธมฺมปุญฺชสฺสฯ ปญฺญตฺตีติ ‘‘นามกาโย อรูปกลาโป อรูปิโน ขนฺธา’’ติอาทิกา ปญฺญาปนา โหติฯ เจตนาปธานตฺตา สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ ‘‘สงฺขารานํ เจตนากาเร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย สงฺขารกฺขนฺธวิภชเน ‘‘ยา เจตนา สญฺเจตนา สญฺเจตยิตตฺต’’นฺติ (วิภ. 249 อภิธมฺมภาชนีเย) เจตนาว นิทฺทิฏฺฐาฯ อสตีติ อสนฺเตสุฯ วจนวิปลฺลาเสน หิ เอวํ วุตฺตํฯ จตฺตาโร ขนฺเธ วตฺถุํ กตฺวาติ เวทนา สญฺญา จิตฺตํ เจตนาทโยติ อิเม จตุกฺขนฺธสญฺญิเต นิสฺสยปจฺจยภูเต ธมฺเม วตฺถุํ กตฺวาฯ อยญฺจ นโย ปญฺจทฺวาเรปิ สมฺภวตีติ ‘‘มโนทฺวาเร’’ติ วิเสสิตํฯ อธิวจนสมฺผสฺสเววจโนติ อธิวจนมุเขน ปญฺญตฺติมุเขน คเหตพฺพตฺตา ‘‘อธิวจนสมฺผสฺโส’’ติ ลทฺธนาโมฯ โสติ มโนสมฺผสฺโสฯ ปญฺจโวกาเร จ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ลพฺภนโต รูปกาเย ปญฺญายเตว, อยํ ปน นโย อิธ น อิจฺฉิโต เวทนาทิปฏิกฺเขปวเสน อสมฺภวปริยายสฺส โชติตตฺตาติ ‘‘ปญฺจปสาเท วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ น หิ เวทนาสนฺนิสฺสเยน วินา ปญฺจปสาเท วตฺถุํ กตฺวา มโนสมฺผสฺสสฺส สมฺภโว อตฺถิฯ

อุปฺปตฺติฏฺฐาเน อสติ อนุปฺปตฺติฏฺฐานโต ผลสฺส อุปฺปตฺติ นาม กทาจิปิ นตฺถีติ อิมมตฺถํ ยถาธิคตสฺส อตฺถสฺส นิทสฺสนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อมฺพรุกฺเข’’ติอาทิมาห ฯ รูปกายโตติ เกวลํ รูปกายโตฯ ตสฺสาติ มโนสมฺผสฺสสฺสฯ

วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิภูตตรา วิสทิสุปฺปตฺติ, ตสฺมิํ วา สติ อตฺตโน สนฺตาเน วิชฺชมานสฺเสว วิสทิสุปฺปตฺติเหตุภาโว รุปฺปนากาโรฯ โส เอว รุปฺปนากาโร วตฺถุสปฺปฏิฆาทิกํ ตํ ตํ ลีนมตฺถํ คเมตีติ ลิงฺคํฯ ตสฺส ตสฺส สญฺชานนเหตุโต นิมิตฺตํฯ ตถา ตถา อุทฺทิสิตพฺพโต อุทฺเทโสติ เอวเมตฺถ อาการาทโย อตฺถโต เวทิตพฺพาฯ วตฺถารมฺมณานํ อญฺญมญฺญปฏิหนนํ ปฏิโฆ, ตโต ปฏิฆโต ชาโต ปฏิฆสมฺผสฺโสฯ เตนาห ‘‘สปฺปฏิฆ’’นฺติอาทิฯ นามกายโตติ เกวลํ นามกายโตฯ ตสฺสาติ ปฏิฆสมฺผสฺสสฺสฯ เสสํ ปฐมปญฺเห วุตฺตนยเมวฯ

อุภยวเสนาติ นามกาโย รูปกาโยติ อุภยสนฺนิสฺสยสฺส อธิวจนสมฺผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโสติ อุภยสมฺผสฺสสฺส วเสนฯ

วิสุํ วิสุํ ปจฺจยํ ทสฺเสตฺวาติ พฺยติเรกมุเขน ปจฺเจกํ นามกายรูปกายสญฺญิตํ ปจฺจยํ ทสฺเสตฺวาฯ เตสนฺติ ผสฺสานํฯ อวิเสสโตติ วิเสสํ อกตฺวา สามญฺญโตฯ ทสฺเสตุนฺติ พฺยติเรกมุเขเนว ทสฺเสตุํฯ เอเสว เหตูติ เอส ฉสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺโต นามรูปสงฺขาโต เหตุ ยถารหํ ทฺวินฺนมฺปิ ผสฺสานํฯ อิทานิ ตํ ยถารหํ ปวตฺติํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุทฺวาราทีสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สมฺปยุตฺตกา ขนฺธาติ ผสฺเสน สมฺปยุตฺตา เวทนาทโย ขนฺธาฯ อาวชฺชนสฺสาปิ สมฺปยุตฺตกฺขนฺธคฺคหเณเนเวตฺถ คหณํ ทฏฺฐพฺพํ ตทวินาภาวโตฯ ปรโต มโนสมฺผสฺเสปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจวิโธปีติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิวเสน ปญฺจวิโธปิฯ โส ผสฺโสติ ปฏิฆสมฺผสฺโสฯ พหุธาติ พหุปฺปกาเรนฯ ตถา หิ วิปากนามํ วิปากสฺส อเนกเภทสฺส มโนสมฺผสฺสสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน สตฺตธา ปจฺจโย โหติฯ ยํ ปเนตฺถ อาหารกิจฺจํ, ตํ อาหารปจฺจยวเสนฯ ยํ อินฺทฺริยกิจฺจํ, ตํ อินฺทฺริยปจฺจยวเสน ปจฺจโย โหติฯ อวิปากํ ปน นามํ อวิปากสฺส มโนสมฺผสฺสสฺส ฐเปตฺวา วิปากปจฺจยํ อิตเรสํ วเสน ปจฺจโย โหติฯ

รูปํ ปน จกฺขายตนาทิเภทํ จกฺขุสมฺผสฺสาทิกสฺส ปญฺจวิธสฺส ผสฺสสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติฯ รูปายตนาทิเภทํ ตสฺส ปญฺจวิธสฺส อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย โหติฯ มโนสมฺผสฺสสฺส ปน ตานิ รูปายตนาทีนิ, ธมฺมารมฺมณญฺจ ตถา จ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตเนว ปจฺจโย โหติฯ วตฺถุรูปํ ปน มโนสมฺผสฺสสฺส นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปญฺจธา ปจฺจโย โหติฯ เอวํ นามรูปํ อสฺส ผสฺสสฺส พหุธา ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

[115] ปฐมุปฺปตฺติยํ วิญฺญาณํ นามรูปสฺส วิเสสปจฺจโยติ อิมมตฺถํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘มาตุกุจฺฉิมฺหิ น โอกฺกมิสฺสถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คพฺภเสยฺยกปฏิสนฺธิ หิ พาหิรโต มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนฺตสฺส วิย โหนฺตีปิ อตฺถโต ยถาปจฺจยํ ขนฺธานํ ตตฺถ ปฐมุปฺปตฺติเยวฯ เตนาห ‘‘ปวิสิตฺวา…เป.… น วตฺติสฺสถา’’ติฯ สุทฺธนฺติ เกวลํ วิญฺญาเณน อมิสฺสิตํ วิรหิตํฯ ‘‘อวเสส’’นฺติ อิทํ นามาเปกฺขํ, ตสฺมา อวเสสํ นามรูปนฺติ อิมํ วิญฺญาณํ ฐเปตฺวา อวเสสํ นามรูปํ วาติ อตฺโถฯ ปฏิสนฺธิวเสน โอกฺกนฺตนฺติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน, มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนฺตสฺส วา ปฐมาวยวภาเวน โอติณฺณํฯ โวกฺกมิสฺสถาติ สนฺตติวิจฺเฉทํ วินาสํ อุปคมิสฺสถ, ตํ ปน มรณํ นาม โหตีติ อาห ‘‘จุติวเสนา’’ติฯ อสฺสาติ วิญฺญาณสฺส, ตญฺจ โข วิญฺญาณสามญฺญวเสน วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ตสฺเสว จิตฺตสฺส นิโรเธนา’’ติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺเสว นิโรเธนาติ อตฺโถฯ ตโตติ ปฏิสนฺธิจิตฺตโตฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส, ตโต ทุติยตติยจิตฺตานํ วา นิโรเธน จุติ น โหตีติ วุตฺตมตฺถํ ยุตฺติโต วิภาเวตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺเตน หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตสฺมิํ อนฺตเรติ เอตสฺมิํ โสฬสจิตฺตกฺขเณ กาเลฯ อนฺตราโย นตฺถีติ เอตฺถ ทารกสฺส ตาว มรณนฺตราโย มา โหตุ ตทา จุติจิตฺตสฺส อสมฺภวโต, มาตุ ปน กถํ ตทา มรณนฺตรายาภาโวติ? ตํ ตํ กาลํ อนติกฺกมิตฺวา ตทนฺตเรเยว จวนธมฺมาย คพฺภคฺคหณสฺเสว อสมฺภวโตฯ เตนาห ‘‘อยญฺหิ อโนกาโส นามา’’ติ, จุติยาติ อธิปฺปาโยฯ

ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สทฺธิํ สมุฏฺฐิตรูปานีติ โอกฺกนฺติกฺขเณ อุปฺปนฺนกมฺมชรูปานิ วทติฯ ตานิ หิ นิปฺปริยายโต ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สทฺธิํ สมุฏฺฐิตรูปานิ นาม, น อุตุสมุฏฺฐานานิ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทโต ปจฺฉา สมุฏฺฐิตตฺตาฯ

จิตฺตชาหารชานํ ปน ตทา อสมฺภโว เอวฯ ยานิ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สทฺธิํ สมุฏฺฐิตรูปานิ, ตานิ ติวิธานิ ตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺฐิตานิ, ฐิติกฺขเณ สมุฏฺฐิตานิ, ภงฺคกฺขเณ สมุฏฺฐิตานีติฯ เตสุ อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺฐิตานิ สตฺตรสมสฺส ภวงฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌนฺติ, ฐิติกฺขเณ สมุฏฺฐิตานิ ฐิติกฺขเณ นิรุชฺฌนฺติ, ภงฺคกฺขเณ สมุฏฺฐิตานิ ภงฺคกฺขเณ นิรุชฺฌนฺติฯ ตตฺถ ‘‘ภญฺชมาโน ธมฺโม ภญฺชมานสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย โหตี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ, อุปฺปาเท, ปน ฐิติยญฺจ น น สกฺกาติ ‘‘สตฺตรสมสฺส ภวงฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ, ฐิติกฺขเณ จ ธรนฺตานํ วเสน ตสฺส ปจฺจยมฺปิ ทาตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ รูปกายูปตฺถมฺภิตสฺเสว หิ นามกายสฺส ปญฺจโวกาเร ปวตฺตีติฯ เตหิ รูปธมฺเมหิ ตสฺส จิตฺตสฺส พลวตรํ สนฺธายาห ‘‘สตฺตรสมสฺส…เป.… ปวตฺติ ปวตฺตตี’’ติฯ ปเวณี ฆฏิยตีติ อฏฺฐจตฺตาลีสกมฺมชสฺส รูปปเวณี สมฺพนฺธา หุตฺวา ปวตฺตติฯ ปฐมญฺหิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ตโต ยาว โสฬสมํ ภวงฺคจิตฺตํ, เตสุ เอเกกสฺส อุปฺปาทฐิติภงฺควเสน ตโย ตโย ขณาฯ ตตฺถ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ สมติํส สมติํส กมฺมชรูปานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อิติ โสฬสติกา อฏฺฐจตฺตาลีสํ โหนฺติฯ เอส นโย ตโต ปเรสุปิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐจตฺตาลีสกมฺมชสฺส รูปปเวณี สมฺพนฺธา หุตฺวา ปวตฺตตี’’ติฯ สเจ ปน น สกฺโกนฺตีติ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สทฺธิํ สมุฏฺฐิตรูปานิ สตฺตรสมสฺส ภวงฺคสฺส ปจฺจยํ ทาตุํ สเจ น สกฺโกนฺติฯ ยทิ หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตโต สตฺตรสมํ จุติจิตฺตํ สิยา, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติภงฺคกฺขเณสุปิ กมฺมชรูปํ น อุปฺปชฺเชยฺย, ปเคว ภวงฺคจิตฺตกฺขเณสุฯ ตถา สติ นตฺเถว ตสฺส จิตฺตสฺส ปจฺจยลาโภติ ปวตฺติ นปฺปวตฺตติ, ปเวณี น ฆฏิยเตว, อญฺญทตฺถุ วิจฺฉิชฺชติฯ เตนาห ‘‘โวกฺกมติติ นาม โหตี’’ติอาทิฯ

อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถํปการตายฯ ยาทิโส คพฺภเสยฺยกสฺส อตฺตภาโว, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ตสฺส จ ปญฺจกฺขนฺธา อนูนา เอว โหนฺตีติ อาห ‘‘เอวํ ปริปุณฺณปญฺจกฺขนฺธภาวายา’’ติฯ อุปจฺฉิชฺชิสฺสถาติ สนฺตานวิจฺเฉเทน วิจฺฉินฺเทยฺยฯ สุทฺธํ นามรูปเมวาติ วิญฺญาณวิรหิตํ เกวลํ นามรูปเมวฯ อวยวานํ ปาริปูริ วุฑฺฒิฯ ถิรภาวปฺปตฺติ วิรูฬฺหิฯ มหลฺลกภาวปฺปตฺติ เวปุลฺลํฯ ตานิ จ ยถากฺกมํ ปฐมาทิวยวเสน โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฐมวยวเสนา’’ติอาทิฯ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน วสฺสสหสฺสทฺวยาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

วิญฺญาณเมวาติ นิยมวจนํ, อิโต พาหิรกปฺปิตสฺส อตฺตโน, อิสฺสราทีนญฺจ ปฏิกฺเขปปทํ, น อวิชฺชาทิผสฺสาทิปฏิกฺเขปปทํ ปฏิโยคีนิวตฺตนปทตฺตา อวธารณสฺสฯ เตนาห ‘‘เอเสว เหตู’’ติอาทิฯ อยญฺจ นโย เหฏฺฐาปิ สพฺพปเทสุ ยถารหํ วตฺตพฺโพฯ อิทานิ วิญฺญาณเมว นามรูปสฺส ปธานการณนฺติ อิมมตฺถํ โอปมฺมวเสน วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปจฺเจกํ วิย สมุทิตสฺสาปิ นามรูปสฺส วิญฺญาเณน วินา อตฺตกิจฺจาสมตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตฺวํ นามรูปํ นามา’’ติ เอกชฺฌํ คหณํฯ ปุเรจาริเกติ ปุพฺพงฺคเมวฯ วิญฺญาณญฺหิ สหชาตธมฺมานํ ปุพฺพงฺคมํฯ เตนาห ภควา ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติฯ (ธ. ป. 1; เนตฺติ. 90, 92; เปฏโก. 13, 83) พหุธาติ อเนกปฺปกาเรน ปจฺจโย โหติฯ

กถํ? วิปากนามสฺส หิ ปฏิสนฺธิยํ อญฺญํ วา วิญฺญาณํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารอินฺทฺริยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย โหติฯ วตฺถุรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย โหติฯ ฐเปตฺวา ปน วตฺถุรูปํ เสสรูปสฺส อิเมสุ นวสุ อญฺญมญฺญปจฺจยํ อปเนตฺวา เสเสหิ อฏฺฐหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ ปน อสญฺญสตฺตรูปสฺส, ปญฺจโวกาเร วา กมฺมชสฺส สุตฺตนฺติกปริยายโต อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติฯ อวเสสญฺหิ ปฐมภวงฺคโต ปภุติ สพฺพมฺปิ วิญฺญาณํ ตสฺส นามรูปสฺส ยถารหํ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน ปจฺจยนเย ทสฺสิยมาเน สพฺพาปิ มหาปกรณกถา อาเนตพฺพา โหตีติ น วิตฺถาริตาฯ กถํ ปเนตํ ปจฺเจตพฺพํ ‘‘ปฏิสนฺธินามรูปํ วิญฺญาณปจฺจยา โหตี’’ติ? สุตฺตโต, ยุตฺติโต จฯ ปาฬิยญฺหิ ‘‘จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา’’ติอาทินา (ธ. ส. มาติกา 62) นเยน พหุธา เวทนาทีนํ วิญฺญาณปจฺจยตา อาคตาฯ ยุตฺติโต ปน อิธ จิตฺตเชน รูเปน ทิฏฺเฐน อทิฏฺฐสฺสาปิ รูปสฺส วิญฺญาณํ ปจฺจโย โหตีติ วิญฺญายติฯ จิตฺเตหิ ปสนฺเน, อปฺปสนฺเน วา ตทนุรูปานิ รูปานิ อุปฺปชฺชมานานิ ทิฏฺฐานิ, ทิฏฺเฐน จ อทิฏฺฐสฺส อนุมานํ โหตีติฯ อิมินา อิธ ‘‘ทิฏฺเฐน จิตฺตชรูเปน อทิฏฺฐสฺสาปิ ปฏิสนฺธิรูปสฺส วิญฺญาณํ ปจฺจโย โหตี’’ติ ปจฺเจตพฺพเมตํ ฯ กมฺมสมุฏฺฐานสฺสาปิ หิ รูปสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส วิย วิญฺญาณปจฺจยตา ปฏฺฐาเน อาคตาติฯ

[116] อิธ สมุทย-สทฺโท สมุทาย-สทฺโท วิย สมูหปริยาโยติ อาห ‘‘ทุกฺขราสิสมฺภโว’’ติฯ เอกโกติ อสหาโย ราชปริสารหิโตฯ ปสฺเสยฺยาม เต ราชภาวํ อมฺเหหิ วินาติ อธิปฺปาโยฯ ยถารหํ ปริสํ รญฺเชตีติ หิ ราชาฯ อตฺถโตติ อตฺถสิทฺธิโต อวทนฺตมฺปิ วทติ วิยฯ ‘‘หทยวตฺถุ’’นฺติ อิมินาว ตนฺนิสฺสโยปิ คหิโต วาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อานนฺตริยภาวโต นิสฺสยนิสฺสโยปิ ‘‘นิสฺสโย’’ ตฺเวว วุจฺจตีติฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ นาม ภเวยฺยาสิ, เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปสฺเสยฺยามา’’ติอาทิฯ พหุธาติ อเนกธา ปจฺจโย โหติฯ กถํ? นามํ ตาว ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ สตฺตธา วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหตีติฯ กิญฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺญถาปิ ปจฺจโย โหติฯ อวิปากํ ปน นามํ ยถาวุตฺเตสุ ปจฺจเยสุ ฐเปตฺวา วิปากปจฺจยํ อิตเรหิ ฉหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ กิญฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ อญฺญถาปิ ปจฺจโย โหติ, ตญฺจ โข ปวตฺติยํเยว, น ปฏิสนฺธิยํฯ รูปโต ปน หทยวตฺถุ ปฏิสนฺธิยํ วิญฺญาณสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิ อวิคตปจฺจเยหิ ฉธาว ปจฺจโย โหติฯ ปวตฺติยํ ปน สหชาตอญฺญมญฺญปจฺจยวชฺชิเตหิ ปญฺจหิ ปุเรชาตปจฺจเยน สห เตเหว ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ จกฺขายตนาทิเภทํ ปน ปญฺจวิธมฺปิ รูปํ ยถากฺกมํ จกฺขุวิญฺญาณาทิเภทสฺส วิญฺญาณสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหตีติ เอวํ นามรูปํ วิญฺญาณสฺส พหุธา ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

ยฺวายมนุกฺกเมน วิญฺญาณสฺส นามรูปํ, ปฏิสนฺธินามรูปสฺส , จ วิญฺญาณํ ปติ ปจฺจยภาโว, โส กทาจิ วิญฺญาณสฺส สาติสโย, กทาจิ นามรูปสฺส, กทาจิ อุภินฺนํ สทิโสติ ติวิโธปิ โส ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ ปเทน เอกชฺฌํ คหิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิญฺญาเณ…เป.… ปวตฺเตสู’’ติ วตฺวา ปุน ยมิทมฺปิ วิญฺญาณํ นามรูปสญฺญิตานํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อญฺญมญฺญนิสฺสเยน ปวตฺตานํ เอตฺตเกน สพฺพา สํสารวฏฺฏปฺปวตฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺตเกน…เป.… ปฏิสนฺธิโย’’ติ อาหฯ ตตฺถ เอตฺตเกนาติ เอตฺตเกเนว, น อิโต อญฺเญน เกนจิ การกเวทกสภาเวน อตฺตนา, อิสฺสราทินา วาติ อตฺโถฯ อนฺโตคธาวธารณญฺเหตํ ปทํฯ

วจนมตฺตเมว อธิกิจฺจาติ ทาสาทีสุ สิริวฑฺฒกาทิ-สทฺทา วิย อตถตฺตา วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺตสฺสฯ เตนาห ‘‘อตฺถํ อทิสฺวา’’ติฯ โวหารสฺสาติ โวหรณมตฺตสฺสฯ ปโถติ ปวตฺติมคฺโค ปวตฺติยา วิสโยฯ ยสฺมา สรณกิริยาวเสน ปุคฺคโล ‘‘สโต’’ติ วุจฺจติ, สมฺปชานนกิริยาวเสน ‘‘สมฺปชาโน’’ติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘การณาปเทสวเสนา’’ติฯ การณํ นิทฺธาเรตฺวา อุตฺติ นิรุตฺตีติฯ เอกเมว อตฺถํ ‘‘ปณฺฑิโต’’ติอาทินา ปการโต ญาปนโต ‘‘ปญฺญตฺตี’’ติ วทนฺติฯ โส เอว หิ ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ จ ‘‘พฺยตฺโต’’ติ จ ‘‘เมธาวี’’ติ จ ปญฺญาปียตีติฯ ปณฺฑิจฺจปฺปการโต ปน ปณฺฑิโต, เวยฺยตฺติยปฺปการโต พฺยตฺโตติ ปญฺญาปียตีติ เอวํ ปการโต ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติฯ ยสฺมา อิธ อธิวจนนิรุตฺติปญฺญตฺติปทานิ สมานตฺถานิฯ สพฺพญฺจ วจนํ อธิวจนาทิภาวํ ภชติ, ตสฺมา เกสุจิ วจนวิเสเสสุ วิเสเสน ปวตฺเตหิ อธิวจนาทิสทฺเทหิ สพฺพานิ วจนานิ ปญฺญตฺติอตฺถปฺปกาสนสามญฺเญน วุตฺตานีติ อิมินา อธิปฺปาเยน อยมตฺถโยชนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ

อถ วา อธิ-สทฺโท อุปริภาเว, อุปริ วจนํ อธิวจนํฯ กสฺส อุปริ? ปกาเสตพฺพสฺส อตฺถสฺสาติ ปากโฏ ยมตฺโถฯ อธีนํ วา วจนํ อธิวจนํฯ เกน อธีนํ? อตฺเถนฯ ตถา ตํตํอตฺถปฺปกาเสน นิจฺฉิตํ, นิยตํ วา วจนํ นิรุตฺติฯ ปถวีธาตุปุริสาทิตํตํปกาเรน ญาปนโต ปญฺญตฺตีติ เอวํ อธิวจนาทิปทานํ สพฺพวจเนสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา, อญฺญถา สิริวฑฺฒกธนวฑฺฒกปฺปการานเมว นิรุตฺติตา, ‘‘ปณฺฑิโต วิยตฺโต’’ติ เอวํ ปการานเมว เอกเมว อตฺถํ เตน เตน ปกาเรน ญาเปนฺตานํ ปญฺญตฺติตา จ อาปชฺเชยฺยาติฯ เอวํ ตีหิปิ นาเมหิ วุตฺตสฺส โวหารสฺส ปวตฺติมคฺโคปิ สห วิญฺญาเณน นามรูปนฺติ เอตฺตาวตาว อิจฺฉิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘อิตี’’ติอาทิฯ ปญฺญาย อวจริตพฺพนฺติ ปญฺญาย ปวตฺติตพฺพํ, เญยฺยนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ชานิตพฺพ’’นฺติฯ วฏฺฏนฺติ กิเลสวฏฺฏํ, กมฺมวฏฺฏํ, วิปากวฏฺฏนฺติ ติวิธมฺปิ วฏฺฏํฯ วตฺตตีติ ปวตฺตติฯ ตยิทํ ‘‘ชาเยถา’’ติอาทินา ปญฺจหิ ปเทหิ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน อิตฺถีติปุริสาติอาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ นามปญฺญตฺตตฺถายาติ ขนฺธาทิผสฺสาทิสตฺตาทิอิตฺถาทินามสฺส ปญฺญาปนตฺถายฯ วตฺถุปิ เอตฺตาวตาวฯ เตนาห ‘‘ขนฺธปญฺจกมฺปิ เอตฺตาวตาว ปญฺญายตี’’ติฯ เอตฺตาวตา เอตฺตเกน, สห วิญฺญาเณน นามรูปปฺปวตฺติยาติ อตฺโถฯ

อตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา

[117] อนุสนฺธิยติ เอเตนาติ อนุสนฺธิ, เหฏฺฐา อาคตเทสนาย อนุสนฺธานวเสน ปวตฺตา อุปริเทสนา, สา ปฐมปทสฺส ทสฺสิตา, อิทานิ ทุติยปทสฺส ทสฺเสตพฺพาติ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติ ภควา’’ติอาทิมาหฯ รูปินฺติ รูปวนฺตํฯ ปริตฺตนฺติ น วิปุลํ, อปฺปกนฺติ อตฺโถฯ ยสฺมา อตฺตา นาม โกจิ ปรมตฺถโต นตฺถิฯ เกวลํ ปน ทิฏฺฐิคติกานํ ปริกปฺปิตมตฺตํ , ตสฺมา ยตฺถ เนสํ อตฺตสญฺญา, ยถา จสฺส รูปิภาวาทิปริกปฺปนา โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย’’ติอาทิมาหฯ รูปิํ ปริตฺตนฺติ อตฺตโน อุปฏฺฐิตกสิณรูปวเสน รูปิํ, ตสฺส อวฑฺฒิตภาเวน ปริตฺตํฯ ปญฺญเปติ นีลกสิณาทิวเสน นานากสิณลาภีฯ ตนฺติ อตฺตานํ ฯ อนนฺตนฺติ กสิณนิมิตฺตสฺส อปฺปมาณตาย ปริจฺเฉทสฺส อนุปฏฺฐานโต อนฺตรหิตํฯ อุคฺฆาเฏตฺวาติ ภาวนาย อปเนตฺวาฯ นิมิตฺตผุฏฺโฐกาสนฺติ เตน กสิณนิมิตฺเตน ผุฏฺฐปฺปเทสํฯ เตสูติ จตูสุ อรูปกฺขนฺเธสุฯ วิญฺญาณมตฺตเมวาติ ‘‘วิญฺญาณมโย อตฺตา’’ติ เอวํวาทีฯ

[118] ‘‘เอตรหี’’ติ สาวธารณมิทํ ปทนฺติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทาเนวา’’ติ วตฺวา อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ อาห ‘‘น อิโต ปร’’นฺติฯ ตตฺถ ตตฺเถว สตฺตา อุจฺฉิชฺชนฺตีติ อุจฺเฉทวาที, เตนาห ‘‘อุจฺเฉทวเสเนตํ วุตฺต’’นฺติฯ ภาวินฺติ สพฺพํ สทา ภาวิํ อวินสฺสนกํฯ เตนาห ‘‘สสฺสตวเสเนตํ วุตฺต’’นฺติฯ อตถาสภาวนฺติ ยถา ปรวาที วทนฺติ, น ตถา สภาวํฯ ตถภาวายาติ อุจฺเฉทภาวาย วา สสฺสตภาวาย วาฯ อนิยมวจนญฺเหตํ วุตฺตํ สามญฺญโชตนาวเสนฯ สมฺปาเทสฺสามีติ ตถภาวํ อสฺส สมฺปนฺนํ กตฺวา ทสฺสยิสฺสามิ, ปติฏฺฐาเปสฺสามีติ อตฺโถฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สสฺสตวาทญฺจ ชานาเปตฺวา’’ติอาทิฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.118) อิมินาติ ‘‘อตถํ วา ปนา’’ติอาทิ วจเนน, อนุจฺเฉทสภาวมฺปิ สมานํ สสฺสตวาทิโน มติวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ อุปกปฺเปสฺสามีติ อุเปจฺจ สมตฺถยิสฺสามิฯ

เอวํ สมานนฺติ เอวํ ภูตํ สมานํฯ รูปกสิณชฺฌานํ รูปํ อุตฺตรปทโลเปน, อธิคมนวเสน ตํ เอตสฺส อตฺถีติ รูปีติ อาห ‘‘รูปินฺติ รูปกสิณลาภิ’’นฺติฯ