เอตานิ ปากฏฏฺฐานานีติ เอตานิ ยถาวุตฺตานิ ภควโต เทสนาย ปากฏานิ เถรสฺส ปุญฺญกรณฏฺฐานานิฯ

ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวาติ อมฺหากํ มหาโพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส เอว ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวาฯ

ติตฺถวาสาทิวณฺณนา

อุคฺคหณํ ปาฬิยา อุคฺคณฺหนํฯ สวนํ อตฺถสวนํฯ ปริปุจฺฉนํ คณฺฐิฏฺฐาเนสุ อตฺถปริปุจฺฉนํฯ ธารณํ ปาฬิยาปิ ปาฬิอตฺถสฺสปิ จิตฺเต ฐปนํฯ สพฺพญฺเจตํ อิธ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสน เวทิตพฺพํฯ

โสตาปนฺนานญฺจ…เป... อุปฏฺฐาติตตฺถ สมฺโมหวิทฺธํสเนน ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (ที. นิ. 1.298; สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 16; จูฬนิ. 4, 7, 8) อตฺตปจฺจกฺขวเสน อุปฏฺฐานโตฯ นามรูปปริจฺเฉโทติ สห ปจฺจเยน นามรูปสฺส ปริจฺฉิชฺช อวโพโธฯ

ปฏิจฺจสมุปฺปาทคมฺภีรตาวณฺณนา

‘‘อตฺถคมฺภีรตายา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐติ ชาติปจฺจยโต สมฺภูตํ หุตฺวา สหิตสฺส อตฺตโน ปจฺจยานุรูปสฺส ชรามรณสฺส อุทฺธํ อุทฺธํ อาคตภาโว, อนุปวตฺตตฺโถติ อตฺโถฯ อถ วา สมฺภูตฏฺโฐ จ สมุทาคตฏฺโฐ จ สมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐฯ ‘‘น ชาติโต ชรามรณํ น โหติ,’’ น จ ชาติํ วินา ‘‘อญฺญโต โหตี’’ติ หิ ชาติปจฺจยสมฺภูตฏฺโฐ วุตฺโต, อิตฺถญฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ ชาติปจฺจยสมุทาคตฏฺโฐ, ยา ยา ชาติ ยถา ยถา ปจฺจโย โหติ, ตทนุรูปปาตุภาโวติ อตฺโถฯ โส อนุปจิตกุสลสมฺภารานํ ญาณสฺส ตตฺถ อปฺปติฏฺฐตาย อคาธฏฺเฐน คมฺภีโรฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐติ เยนากาเรน ยทวตฺถา อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติฯ

เยน หิ ปวตฺติอากาเรน, ยาย จ อวตฺถาย อวตฺถิตา อวิชฺชา เตสํ เตสํ สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ, ตทุภยสฺสปิ ทุรวโพธนียโต อวิชฺชา สงฺขารานํ นวหิ อากาเรหิ ปจฺจยฏฺโฐ อนุปจิตกุสลสมฺภารานํ ญาณสฺส ตตฺถ อปฺปติฏฺฐตาย อคาธฏฺเฐน คมฺภีโรฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ

กตฺถจิ อนุโลมโต เทสียติ, กตฺถจิ ปฏิโลมโตติ อิธ ปน ปจฺจยุปฺปาทา ปจฺจยุปฺปนฺนุปฺปาทสงฺขาโต อนุโลโม, ปจฺจยนิโรธา ปจฺจยุปฺปนฺนนิโรธสงฺขาโต จ ปฏิโลโม อธิปฺเปโตฯ อาทิโต ปน ปฏฺฐาย อนฺตคมนํ อนุโลโม, อนฺตโต จ อาทิคมนํ ปฏิโลโมติ อธิปฺเปโตฯ อาทิโต ปฏฺฐาย อนุโลมเทสนาย, อนฺตโต ปฏฺฐาย ปฏิโลมเทสนาย จ ติสนฺธิ จตุสงฺเขโปฯ ‘‘อิเม ภิกฺขเว จตฺตาโร อาหารา กิํ นิทานา’’ติอาทิกาย (สํ. นิ. 2.11) จ เวมชฺฌโต ปฏฺฐาย ปฏิโลมเทสนาย, ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทิกาย (สํ. นิ. 2.43, 45) อนุโลมเทสนาย จ ทฺวิสนฺธิ ติสงฺเขโปฯ ‘‘สํโยชนิเยสุ ภิกฺขเว ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.53, 57) เอกสนฺธิ ทฺวิสงฺเขโปฯ เอกงฺโค หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโตฯ ลพฺภเตว หิ โส ‘‘ตตฺร ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ ‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ…เป.… นิรุชฺฌตี’ติฯ สุขเวทนิยํ ภิกฺขเว ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนา’’ติ (สํ. นิ. 2.62) อิมสฺส สุตฺตสฺส วเสน เวทิตพฺโพฯ อิติ เตน เตน การเณน ตถา ตถา ปวตฺเตตพฺพตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสนาย คมฺภีโรฯ เตนาห ‘‘อยํ เทสนาคมฺภีรตา’’ติฯ น หิ ตตฺถ สพฺพญฺญุตญาณโต อญฺญํ ญาณํ ปติฏฺฐํ ลภติฯ

‘‘อวิชฺชาย ปนา’’ติอาทีสุ ชานนลกฺขณสฺส ญาณสฺส ปฏิปกฺขภูโต อวิชฺชาย อญฺญาณฏฺโฐฯ อารมฺมณสฺส ปจฺจกฺขกรเณน ทสฺสนภูตสฺส ปฏิปกฺขภูโต อทสฺสนฏฺโฐฯ เยเนสา อตฺตโน สภาเวน ทุกฺขาทีนํ ยาถาวสรสํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺฐติ, โส ตสฺสา สจฺจาสมฺปฏิเวธฏฺโฐฯ อภิสงฺขรณํ สํวิธานํ, ปกปฺปนนฺติ อตฺโถฯ อายูหนํ สมฺปิณฺฑนํ, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อตฺตโน กิจฺจานุรูปตาย ราสีกรณนฺติ อตฺโถฯ อปุญฺญาภิสงฺขาเรกเทโส สราโคฯ อญฺโญ วิราโคฯ

ราคสฺส วา อปฺปฏิปกฺขภาวโต ราคปฺปวฑฺฒโก, ราคุปฺปตฺติปจฺจโย จ สพฺโพปิ อปุญฺญาภิสงฺขาโร สราโคฯ อิตโร ตพฺพิทูรภาวโต วิราโคฯ ‘‘ทีฆรตฺตํ เหตํ ภิกฺขเว อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อชฺโฌสิตํ มมายิตํ ปรามฏฺฐํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ’’ (สํ. นิ. 2.61) อตฺตปรามาสสฺส วิญฺญาณํ วิเสสโต วตฺถุ วุตฺตนฺติ วิญฺญาณสฺส สุญฺญตฏฺโฐ คมฺภีโรฯ อตฺตา วิชานาติ สํสรตีติ สพฺยาปารตาสงฺกนฺติอภินิเวสพลวตาย อพฺยาปารอสงฺกนฺติปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺฐา จ คมฺภีราฯ นามรูปสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ เอกโตว อุปฺปาโท เอกุปฺปาโท, ปวตฺติยํ วิสุํ วิสุํ ยถารหํ เอกุปฺปาโทฯ นามสฺส รูเปน, รูปสฺส จ นาเมน อสมฺปโยคโต วินิพฺโภโค นามสฺส นาเมน , รูปสฺส จ รูเปน เอกจฺจสฺส เอกจฺเจน อวินิพฺโภโค (นามสฺส นาเมน อวินิพฺโภโค วิภ. มูลฏี. 242) โยเชตพฺโพฯ เอกุปฺปาเทกนิโรเธหิ อวินิพฺโภเค อธิปฺเปเต โส รูปสฺส จ เอกกลาปปวตฺติโน รูเปน ลพฺภตีติฯ อถ วา เอกจตุโวการภเวสุ นามรูปานํ อสหวตฺตนโต อญฺญมญฺญํ วินิพฺโภโค, ปญฺจโวการภเว สหวตฺตนโต อวินิพฺโภโค จ เวทิตพฺโพฯ

นามสฺส อารมฺมณาภิมุขํ นมนํ นมนฏฺโฐฯ รูปสฺส วิโรธิปจฺจยสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติ รุปฺปนฏฺโฐฯ อินฺทฺริยปจฺจยภาโว อธิปติยฏฺโฐฯ ‘‘โลโกเปโส, ทฺวาราเปสา, เขตฺตํ เปต’’นฺติ วุตฺตโลกาทิอตฺโถ จกฺขาทีสุ ปญฺจสุ โยเชตพฺโพฯ มนายตนสฺส ปน ลุชฺชนโต, มโนสมฺผสฺสาทีนํ ทฺวารเขตฺตภาวโต จ เอเต อตฺถา เวทิตพฺพาฯ อาปาถคตานํ รูปาทีนํ ปกาสนโยคฺยตาลกฺขณํ โอภาสนํ จกฺขาทีนํ วิสยิภาโว, มนายตนสฺส วิชานนํฯ สงฺฆฏฺฏนฏฺโฐ วิเสสโต จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ ปญฺจนฺนํ, อิตเร ฉนฺนมฺปิ โยเชตพฺพาฯ ผุสนญฺจ ผสฺสสฺส สภาโวฯ สงฺฆฏฺฏนํ รโส, อิตเร อุปฏฺฐานาการาฯ อารมฺมณรสานุภวนฏฺโฐ รสวเสน วุตฺโต, เวทยิตฏฺโฐ ลกฺขณวเสนฯ สุขทุกฺขม อชฺฌตฺตภาโว ยถากฺกมํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ สภาววเสน วุตฺโตฯ ‘‘อตฺตา เวทยตี’’ติ อภินิเวสสฺส พลวภาวโต นิชฺชีวฏฺโฐ เวทนาย คมฺภีโรฯ นิชฺชีวาย วา เวทนาย เวทยิตํ นิชฺชีวเวทยิตํ, โส เอว อตฺโถติ นิชฺชีวเวทยิตฏฺโฐฯ

สปฺปีติกตณฺหาย อภินนฺทิตฏฺโฐฯ พลวตรตณฺหาย คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาปนํ อชฺโฌสานฏฺโฐฯ อิตเร ปน เชฏฺฐภาวโอสารณสมุทฺททุรติกฺกมอปาริปูริวเสน เวทิตพฺพาฯ อาทานคฺคหณาภินิเวสฏฺฐา จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ สมานา, ปรามาสฏฺโฐ ทิฏฺฐุปาทานาทีนเมว, ตถา ทุรติกฺกมฏฺโฐฯ ‘‘ทิฏฺฐิกนฺตาโร’’ติ (ธ. ส. 392) หิ วจนโต ทิฏฺฐีนํ ทุรติกฺกมตาฯ ทฬฺหคฺคหณตฺตา วา จตุนฺนมฺปิ ทุรติกฺกมฏฺโฐ โยเชตพฺโพฯ โยนิคติฐิตินิวาเสสุขิปนนฺติ สมาเส ภุมฺมวจนสฺส อโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ เตน อายูหนาภิสงฺขรณปทานํ สมาโส โหติฯ ยถา ตถา ชายนํ ชาติอตฺโถฯ ตสฺสา ปน สนฺนิปาตโต ชายนํ สญฺชาติอตฺโถฯ มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมิตฺวา วิย ชายนํ โอกฺกนฺติอตฺโถฯ โส ชาติโต นิพฺพตฺตนํ นิพฺพตฺติอตฺโถฯ เกวลํ ปาตุภวนํ ปาตุภาวฏฺโฐฯ

ชรามรณงฺคํ มรณปฺปธานนฺติ ตสฺส มรณฏฺฐา เอว ขยาทโย คมฺภีราติ ทสฺสิตาฯ อุปฺปนฺนอุปฺปนฺนานญฺหิ นวนวานํ ขเยน กเมน ขณฺฑิจฺจาทิปริปกฺกปวตฺติยํ โลเก ชราโวหาโรติ ฯ ขยฏฺโฐ วา ชราย วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ นวภาวาปคโม หิ ‘‘ขโย’’ติ วตฺตุํ ยุตฺโตติ วิปริณามฏฺโฐ ทฺวินฺนมฺปิ วเสน โยเชตพฺโพ, สนฺตติวเสน วา ชราย ขยวยภาวา, สมฺมุติขณิกวเสน มรณสฺส เภทวิปริณามฏฺฐา โยเชตพฺพาฯ อวิชฺชาทีนํ สภาโว ปฏิวิชฺฌียตีติ ปฏิเวโธฯ วุตฺตญฺเหตํ นิทานกถายํ ‘‘เตสํ เตสํ วา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตธมฺมานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สลกฺขณสงฺขาโต อวิปรีตสภาโว ปฏิเวโธ’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. ปฐมมหาสงฺคีติกถา; อภิ. อฏฺฐ. นิทานกถา) โส หิ อวิชฺชาทีนํ สภาโว มคฺคญาเณเนว อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปฏิวิชฺฌิตพฺพโต อญฺญาณสฺส อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐตาย อคาธฏฺเฐน คมฺภีโรฯ สา สพฺพาปีติ สา ยถาวุตฺตา สงฺเขปโต จตุพฺพิธา วิตฺถารโต อเนกปฺปเภทา สพฺพาปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส คมฺภีรตา เถรสฺส อุตฺตานกา วิย อุปฏฺฐาสิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตาฯ อุทาหุ อญฺเญสมฺปีติ ‘‘มยฺหํ ตาว เอส ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตานโก หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, กิํ นุ โข อญฺเญสมฺปิ เอวํ อุตฺตานโก หุตฺวา อุปฏฺฐาตี’’ติ มา เอวํ อวจ มยาว ทินฺนนเย จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานวิธิมฺหิ ฐตฺวาฯ

อปสาทนาวณฺณนา

โอฬาริกนฺติ วตฺถุวีติกฺกมสมตฺถตาวเสน ถูลํฯ กามํ กามราคปฏิฆาเยว อตฺถโต กามราคปฏิฆสํโยชนานิ, กามราคปฏิฆานุสยา จ, ตถาปิ อญฺโญเยว สํโยชนฏฺโฐ พนฺธนภาวโต, อญฺโญ อนุสยนฏฺโฐ อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน ถามคมนนฺติ กตฺวา, อิติ กิจฺจวิเสสวิสิฏฺฐเภเท คเหตฺวา ‘‘จตฺตาโร กิเลเส’’ติ จ วุตฺตํฯ เอเสว นโย อิตเรสุปิฯ อณุสหคเตติ อณุสภาวํ อุปคเตฯ ตพฺภาวตฺโถ หิ อยํ สหคต-สทฺโท ‘‘นนฺทิราคสหคตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.91, 133, 460; 3.374; สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 14; วิภ. 203; ปฏิ. ม. 1.34; 2.30) วิยฯ

ยถา อุปริมคฺคาธิคมนวเสน สจฺจสมฺปฏิเวโธ ปจฺจยาการปฏิเวธวเสน, เอวํ สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธิอธิคมนวเสนปิ สจฺจสมฺปฏิเวโธ ปจฺจยาการปฏิเวธวเสเนวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพถาวาติ สพฺพปฺปกาเรเนว กิญฺจิปิ ปการํ อเสเสตฺวาติ อตฺโถฯ เย กตาภินีหารานํ มหาโพธิสตฺตานํ วีริยสฺส อุกฺกฏฺฐมชฺฌิมมุทุตาวเสน โพธิสมฺภารสมฺภรเณ กาลเภทา อิจฺฉิตา, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาริ, อฏฺฐ, โสฬส วา อสงฺเขฺยยฺยานี’’ติ อาห, สฺวายมตฺโถ จริยาปิฏกวณฺณนาย คเหตพฺโพฯ สาวโก ปเทสญาเณ ฐิโตติ สาวโก หุตฺวา เสกฺขภาวโต ตตฺถาปิ ปเทสญาเณ ฐิโตฯ พุทฺธานํ กถาย ‘‘ตํ ตถาคโต อภิสเมตี’’ติอาทิกาย ปจฺจนีกํ โหติฯ อนญฺญสาธารณสฺส หิ วเสน พุทฺธานํ สีหนาโท, น อญฺญสาธารณสฺสฯ

‘‘วายมนฺตสฺเสวา’’ติ อิมินา วิเสสโต ญาณสมฺภารสมฺภรณํ ปญฺญาปารมิตาปูรณํ วทติฯ ตสฺส จ สพฺพมฺปิ ปุญฺญํ อุปนิสฺสโยฯ

‘‘เอส เทวมนุสฺสานํ, สพฺพกามทโท นิธิ;

ยํ ยเทวาภิปตฺเถนฺติ, สพฺพเมเตน ลพฺภตี’’ติฯ (ขุ. ปา. 8.10) –

หิ วุตฺตํฯ