ชาติปริจฺเฉทาทิวณฺณนา

[5-7] กปฺปปริจฺเฉทวเสนาติ ‘‘อิโต โส เอกนวุเต กปฺเป’’ติอาทินา ยตฺถ ยตฺถ กปฺเป เต เต พุทฺธา อุปฺปนฺนา, ตสฺส ตสฺส กปฺปสฺส ปริจฺฉินฺทนวเสน ปริชานนวเสนฯ ‘‘อิทํ ต’’นฺติ หิ นิยเมตฺวา ปริจฺฉิชฺช ชานนํ ปริจฺฉินฺทนํ ปริจฺเฉโทฯ ปริตฺตนฺติ อิตฺตรํฯ ลหุกนฺติ สลฺลหุกํ, อายุโน อธิปฺเปตตฺตา รสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘อุภยเมตํ อปฺปกสฺเสว เววจน’’นฺติฯ

‘‘อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ อวิเสสโชตนํ ‘‘วีสํ วา ติํสํ วา’’ติอาทินา อนิยมิตวเสเนว ยถาลาภโต ววตฺถเปตฺวา อยญฺจ นโย อปจุโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ ทีฆายุโก ปน อติทุลฺลโภ’’ติ อาหฯ อิทํ ตํ วิเสสววตฺถาปนํ ปุคฺคเลสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ วิสาขา’’ติอาทิมาหฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา อมฺหากํ ภควา ตตฺตกมฺปิ กาลํ น ชีวิ, นนุ มหาโพธิสตฺตา จริมภเว อติวิยอุฬารตเมน ปุญฺญาภิสงฺขาเรน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตีติ? สจฺจเมตนฺติฯ ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสีอาทโย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภิชาติยา เมตฺตาฐานตาย อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส เมตฺตาปุพฺพภาคตาฯ ตทนุคุณญฺหิ เตสํ วิเสสโต ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํฯ ตสฺส วิเสสโต พหุลํ เขมวิตกฺกูปนิสฺสยตาย โสมนสฺสสหคตตา, อนญฺญสาธารณปโรปเทสรหิตญาณวิเสสูปนิสฺสยตาย ญาณสมฺปยุตฺตตา, อสงฺขาริกตา จ เวทิตพฺพา, อสงฺเขฺยยฺยํ อายุ อาธารวิเสสโต, นิสฺสยวิเสสโต, ปฏิปกฺขทูรีภาวโต, ปวตฺติอาการวิเสสโต จ อปริเมยฺยานุภาวตาย การณสฺสฯ ตตฺถ จิรตรํ กาลํ สนฺตานสฺส ปารมิตาปริภาวิตตา อาธารวิเสสตาฯ อโลภชฺฌาสยาทิอาสยสมฺปทา นิสฺสยวิเสสตาฯ ลาภมจฺฉริยาทิปาปธมฺมวิกฺขมฺภนํ ปฏิปกฺขทูรีภาโวฯ สพฺพสตฺตานํ สกลวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถาย อายูหนา ปวตฺติอาการวิเสโส เวทิตพฺโพฯ

อยญฺจ นโย สพฺเพสํ มหาโพธิสตฺตานํ จริมภวาภินิพฺพตฺตกกมฺมายูหเน สาธารโณติ ตสฺส ผเลนาปิ เอกสทิเสเนว ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อิติ สพฺเพ พุทฺธา อสงฺเขฺยยฺยายุกา’’ติ, อสงฺเขฺยยฺยกาลาวตฺถานายุกาติ อตฺโถฯ อสงฺเขฺยยฺยายุกสํวตฺตนสมตฺถํ ปริจิตํ กมฺมํ โหติ, พุทฺธา ปน ตทา มนุสฺสานํ ปรมายุปฺปมาณานุรูปเมว กาลํ ฐตฺวา ปรินิพฺพายนฺติ ตโต ปรํ ฐตฺวา สาเธตพฺพปโยชนาภาวโต, ธมฺมตาเวสาติ วา เวทิตพฺพาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ตโต ปรํ ปน อฏฺฐานสฺส ‘‘อุตุโภชนวิปตฺติยา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.5) การณํ วุตฺตํ, ‘‘ตํ โลกสาธารณํ โลเก ชาตสํวุทฺธานํ ตถาคตานํ น โหตี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ตถา หิ เนสํ โรคกิลมถาทโย โหนฺติเยวฯ อุตุโภชนวเสนาติ อสมฺปนฺนสฺส, สมฺปนฺนสฺส จ อุตุโน, โภชนสฺส จ วเสน ยถากฺกมํ อายุ หายติปิ วฑฺฒติปิฯ อายูติ จ ปรมายุ อธิปฺเปตํฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลาทิฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.40) วุตฺตเมวฯ

อิทานิ ตมตฺถํ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ธมฺเม นิยุตฺตา ธมฺมิกา, น ธมฺมิกา อธมฺมิกา, หิํสาทิอธมฺมปสุตาฯ อธมฺมิกเมว โหติ อิสฺสรชนานํ อนุวตฺตเนน, ปเรสํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชเนน จฯ อุณฺหวลาหกา เทวตาติ อุณฺหอุตุโน ปจฺจยภูตเมฆมาลาสมุฏฺฐาปกา เทวปุตฺตาฯ เตสํ กิร ตถา จิตฺตุปฺปาทสมกาลเมว ยถิจฺฉิตฏฺฐานํ อุณฺหํ ผรมานา วลาหกมาลา นาติพหลา อิโต จิโต นภํ ฉาเทนฺตี วิตโนติฯ เอส นโย สีตวลาหกวสฺสวลาหกาสุฯ อพฺภวลาหกา ปน เทวตา สีตุณฺหวสฺเสหิ วินา เกวลํ อพฺภปฏลสฺเสว สมุฏฺฐาปกา เวทิตพฺพาฯ ตาสนฺติ เอตฺถ ‘‘มิตฺตา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา โยชนาฯ กามํ เหฏฺฐา วุตฺตา สตฺตวิธาปิ เทวตา จาตุมหาราชิกาว ตา ปน เตน เตน วิเสเสน วตฺวา อิทานิ ตทญฺเญ ปฐมภูมิเก กามาวจรเทเว สามญฺญโต คณฺหนฺโต ‘‘จาตุมหาราชิกา’’ติ อาหฯ ตาสํ อธมฺมิกตายาติ ราชูนํ อธมฺมิกภาวมูลเกน อุปราชาทิอธมฺมิกภาวปรมฺปราภเตน ตาสํ เทวตานํ อธมฺมิกภาเวนฯ

วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺตีติ พหฺวาพาธตาทิ อนิฏฺฐผลูปนิสฺสยภูตสฺส ยถาวุตฺตอธมฺมิกตาสญฺญิตสฺส สาธารณสฺส ปาปกมฺมสฺส พเลน วิสมํ วายนฺเตน วายุนา ปีฬิยมานา จนฺทิมสูริยา สิเนรุํ ปริกฺขิปนฺตา วิสมํ ปริวตฺตนฺติ ยถามคฺเคน นปฺปวตฺตนฺตีติ ฯ อสฺสิทํ ยถา จนฺทิมสูริยานํ วิสมปริวตฺตนํ วิสมวาตสงฺโขภเหตุกํ, เอวํ อุตุวสฺสาทิวิสมปฺปวตฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘วาโต ยถามคฺเคน น วายตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เทวตานนฺติ สีตวลาหกเทวตาทิเทวตานํฯ เตนาห ‘‘สีตุณฺหเภโท อุตู’’ติอาทิฯ ตสฺมิํ อสมฺปชฺชนฺเตติ ตสฺมิํ ยถาวุตฺเต วสฺสพีชภูเต อุตุมฺหิ ยถากาลํ สมฺปตฺติํ อนุปคจฺฉนฺเตฯ

‘‘น สมฺมา เทโว วสฺสตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘กทาจี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กทาจิ วสฺสตีติ กทาจิ อวสฺสนกาเล วสฺสติฯ กทาจิ น วสฺสตีติ กทาจิ วสฺสิตพฺพกาเล น วสฺสติฯ กตฺถจิ วสฺสติ, กตฺถจิ น วสฺสตีติ ปเทสมาหฯ ‘‘วสฺสนฺโตปี’’ติอาทิ ‘‘กทาจิ วสฺสติ, กทาจิ น วสฺสตี’’ติ ปททฺวยสฺเสว อตฺถวิวรณํฯ วิคตคนฺธวณฺณรสาทีติ อาทิ-สทฺเทน นิโรชตํ สงฺคณฺหาติฯ เอกสฺมิํ ปเทเสติ ภตฺตปจนภาชนสฺส เอกปสฺเสฯ อุตฺตณฺฑุลนฺติ ปากโต อุกฺกนฺตตณฺฑุลํฯ ตีหากาเรหีติ สพฺพโส อปริณตํ, เอกเทเสน ปริณตํ, ทุปริณตญฺจาติ เอวํ ตีหากาเรหิฯ ปจฺจติ ปกฺกาสยํ อุปคจฺฉติฯ อปฺปายุกาติ เอตฺถ ‘‘ทุพฺพณฺณา จา’’ติปิ วตฺตพฺพํฯ เอวํ อุตุโภชนวเสน อายุ หายติ เหตุมฺหิ อปริกฺขีเณปิ ปจฺจยสฺส ปริทุพฺพลตฺตาฯ

‘‘ยทา ปนา’’ติอาทิ สุกฺกปกฺขสฺส อตฺโถ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพฯ

วฑฺฒิตฺวา วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ เวทิตพฺพํฯ กสฺมา? น หิ เอกสฺมิํ อนฺตรกปฺเป อเนเก พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, เอโก เอว ปน อุปฺปชฺชตีติฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ จตฺตาริ ฐตฺวาติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ยํยํอายุปริมาเณสูติ ยตฺตกยตฺตกปรมายุปฺปมาเณสุฯ เตสมฺปีติ พุทฺธานํฯ ตํ ตเทว อายุปริมาณํ โหติ, ตตฺถ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ชาติปริจฺเฉทาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตา

โพธิปริจฺเฉทวณฺณนา

[8] มูเลติ มูลาวยวสฺส สมีเปฯ ตํ ปน ตสฺสา เหฏฺฐาปเทโส โหตีติ อาห ‘‘ปาฏลิรุกฺขสฺส เหฏฺฐา’’ติฯ ตํทิวสนฺติ อตฺตนา ชาตทิวเส, ตํทิวสนฺติ วา ตํ ภควโต อภิสมฺโพธิทิวเสฯ โส กิร โพธิรุกฺโข สาลกลฺยาณี วิย ปถวิยา อพฺภนฺตเร เอว ปุเรตรํ วฑฺเฒนฺโต อภิสมฺโพธิทิวเส ปถวิํ อุพฺภิชฺชิตฺวา อุฏฺฐิโต รตนสตํ อุจฺโจ, ตาวเทว จ วิตฺถโต หุตฺวา นภํ ปูเรนฺโต อฏฺฐาสิฯ อยมฺปิ กิเรตสฺส รุกฺขภาเวน วิย อญฺเญหิ เวมตฺตตาฯ ฆนสํหตนาฬวณฺฏตาย กณฺณิกพทฺเธหิ วิย ปุปฺเผหิฯ เอกสญฺฉนฺนาติ ปุปฺผานํ นิรนฺตรตาย เอกชฺฌํ สญฺฉนฺนา, ตตฺถ ตตฺถ นิพทฺธ…เป.… สมุชฺชลนฺติ ตหํ ตหํ โอลมฺพิตกุสุมทาเมหิ เจว ตหํ ตหํ ขิตฺตมาลาปิณฺฑีหิ จ อิโต จิโต วิปฺปกิณฺณวิวิธวณฺฏมุตฺตปุปฺเผหิ จ สมฺมเทว อุชฺชลํฯ อญฺญมญฺญํ สิรีสมฺปตฺตานีติ อญฺญมญฺญสฺส สิริยา โสภาย สมฺปนฺนานิฯ พุทฺธคุณวิภวสิรินฺติ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อภิคนฺตพฺพคุณวิภูติโสภํฯ ปฏิวิชฺฌมาโนติ อธิคจฺฉนฺโตฯ

เสตมฺพรุกฺโขติ เสตวณฺณผโล อมฺพรุกฺโขฯ ตเทวาติ ปาฏลิยา วุตฺตปฺปมาณเมวฯ เอกโตติ เอกปสฺเสฯ สุรสานีติ สุมธุรรสานิฯ

เอโกว ปลฺลงฺโกติ เอโกว ปลฺลงฺกปฺปเทโสฯ โส โส รุกฺโข ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติ พุชฺฌนฺติ เอตฺถาติ กตฺวาฯ

สาวกยุคปริจฺเฉทวณฺณนา

[9] สาวกปริจฺเฉเทติ สาวกยุคปริจฺเฉเทฯ ‘‘ขณฺฑติสฺส’’นฺติ ทฺเวปิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา เอกตฺตวเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ขณฺโฑ จ ติสฺโส จา’’ติ, พุทฺธานํ สโหทโร, เวมาติโกปิ วา เชฏฺฐภาตา น โหตีติ ‘‘เอกปิติโก กนิฏฺฐภาตา’’ติ วุตฺตํฯ อวเสเสหิ ปุตฺเตหิฯ ‘‘ปญฺญาปารมิยา มตฺถกํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา ตสฺส มตฺถกปฺปตฺตํ คุณวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘สิขินา ภควตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อุตฺตโรติ อุตฺตโมฯ ปุน อุตฺตโรติ เถรํ นาเมน วทติฯ ปารนฺติ ปรโกฏิมตฺถกํฯ ปญฺญาวิสเยติ ปญฺญาธิกาเรฯ ปวตฺติฏฺฐานวเสน หิ ปวตฺติํ วทติฯ