เมนู

2. มหานิทานสุตฺตวณฺณนา

นิทานวณฺณนา

[95] ชนปทิโนติ ชนปทวนฺโต, ชนปทสฺส วา อิสฺสรสามิโน ราชกุมารา โคตฺตวเสน กุรู นามฯ เตสํ นิวาโส ยทิ เอโก ชนปโท, กถํ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘รุฬฺหิสทฺเทนา’’ติฯ อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ยุตฺเต วิย อีทิสลิงฺควจนานิ อิจฺฉนฺติฯ อยเมตฺถ รุฬฺหิ ยถา อญฺญตฺถาปิ ‘‘องฺเคสุ วิหรติ, มลฺเลสุ วิหรตี’’ติ จฯ ตพฺพิเสสเนปิ ชนปทสทฺเท ชาติสทฺเท เอกวจนเมวฯ อฏฺฐกถาจริยา ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโน, เตน ‘‘ปุถุอตฺถวิสยตาย เอเวตํ ปุถุวจน’’นฺติ ‘‘พหุเก ปนา’’ติอาทินา วกฺขมานํ วิเสสํ โชเตติฯ สุตฺวาติ มนฺธาตุมหาราชสฺส อานุภาวทสฺสนานุสาเรน ปรมฺปรานุคตํ กถํ สุตฺวาฯ อนุสํยายนฺเตนาติ อนุวิจรนฺเตนฯ เอเตสํ ฐานนฺติ จนฺทิมสูริยมุเขน จาตุมหาราชิกภวนมาหฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ อคมาสี’’ติอาทิฯ โสติ มนฺธาตุมหาราชาฯ นฺติ จาตุมหาราชิกรชฺชํฯ คเหตฺวาติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวาฯ ปุน ปุจฺฉิ ปริณายกรตนํฯ

โทวาริกภูมิยํ ติฏฺฐนฺติ สุธมฺมาย เทวสภาย, เทวปุรสฺส จ จตูสุ ทฺวาเรสุ อารกฺขาย อธิคตตฺตาฯ ‘‘ทิพฺพรุกฺขสหสฺสปฏิมณฺฑิต’’นฺติ อิทํ ‘‘จิตฺตลตาวน’’นฺติอาทีสุปิ โยเชตพฺพํฯ

ปถวิยํ ปติฏฺฐาสีติ ภสฺสิตฺวา ปถวิยา อาสนฺนฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ น หิ จกฺกรตนํ ภูมิยํ ปตติ, ตถาฐิตญฺจ นจิรสฺเสว อนฺตรธายิ เตนตฺตภาเวน จกฺกวตฺติอิสฺสริยสฺส อภาวโตฯ ‘‘จิรตรํ กาลํ ฐตฺวา’’ติ อปเรฯ ราชา เอกโกว อคมาสิ อตฺตโน อานุภาเวนฯ มนุสฺสภาโวติ มนุสฺสคนฺธสรีรนิสฺสนฺทาทิมนุสฺสภาโวฯ ปาตุรโหสีติ เทวโลเก ปวตฺติวิปากทายิโน อปราปริยาย เวทนียสฺส กมฺมสฺส กโตกาสตฺตา สพฺพทา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกตา มาลามิลายนาทิ ทิพฺพภาโว ปาตุรโหสิฯ ตทา มนุสฺสานํ อสงฺเขยฺยายุกตาย สกฺกรชฺชํ กาเรตฺวาฯ ‘‘กิํ เม อิมินา อุปทฺธรชฺเชนา’’ติ อตฺริจฺฉตาย อติตฺโตวฯ มนุสฺสโลเก อุตุโน กกฺขฬตาย วาตาตเปน ผุฏฺฐคตฺโต กาลมกาสิฯ

อวยเวสุ สิทฺโธ วิเสโส สมุทายสฺส วิเสสโก โหตีติ เอกมฺปิ รฏฺฐํ พหุวจเนน โวหริยติฯ

ท-กาเรน อตฺถํ วณฺณยนฺติ นิรุตฺตินเยนฯ กมฺมาโสติ กมฺมาสปาโท วุจฺจติ อุตฺตรปทโลเปน ยถา ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติฯ กถํ ปน โส ‘‘กมฺมาสปาโท’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิฯ ทมิโตติ เอตฺถ กีทิสํ ทมนํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘โปริสาทภาวโต ปฏิเสธิโต’’ติฯ ‘‘อิเม ปน เถราติ มชฺฌิมภาณกา’’ติ เกจิฯ อปเร ปน ‘‘อฏฺฐกถาจริยา’’ติ, ‘‘ทีฆภาณกา’’ติ วทนฺติฯ อุภยถาปิ จูฬกมฺมาสทมฺมํ สนฺธาย ตถา วทนฺติฯ ยกฺขินิปุตฺโต หิ กมฺมาสปาโท อลีนสตฺตุกุมารกาเล (จริยา. 2.75) โพธิสตฺเตน ตตฺถ ทมิโตฯ สุตโสมกาเล (ชา. 2.21.371) ปน พาราณสิราชา โปริสาทภาวปฏิเสธเนน ยตฺถ ทมิโต, ตํ มหากมฺมาสทมฺมํ นามฯ ‘‘ปุตฺโต’’ติ วตฺวา ‘‘อตฺรโช’’ติ วจนํ โอรสปุตฺตภาวทสฺสนตฺถํฯ

เยหิ อาวสิตปฺปเทโส ‘‘กุรุรฏฺฐ’’นฺติ นามํ ลภิ, เต อุตฺตรกุรุโต อาคตมนุสฺสา ตตฺถ รกฺขิตนิยาเมเนว ปญฺจ สีลานิ รกฺขิํสุฯ เตสํ ทิฏฺฐานุคติยา ปจฺฉิมชนตาติ โส เทสธมฺมวเสน อวิจฺเฉทโต ปวตฺตมาโน กุรุวตฺตธมฺโมติ ปญฺญายิตฺถฯ อยญฺจ อตฺโถ กุรุธมฺมชาตเกน ทีเปตพฺโพฯ โส อปรภาเค ปฐมํ ยตฺถ สํกิลิฏฺโฐ ชาโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กุรุรฏฺฐวาสีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยตฺถ ภควโต วสโนกาสภูโต โกจิ วิหาโร น โหติ, ตตฺถ เกวลํ โคจรคามกิตฺตนํ นิทานกถาย ปกติ ยถา ตํ สกฺเกสุ วิหรติ เทวทหํ นาม สกฺยานํ นิคโมติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวสโนกาสโต’’ติอาทิมาหฯ

‘‘อายสฺมา’’ติ วา ‘‘เทวานํ ปิยา’’ติ วา ‘‘ตตฺร ภว’’นฺติ วา ปิยสมุทาหาโร เอโสติ อาห ‘‘อายสฺมาติ ปิยวจนเมต’’นฺติฯ ตยิทํ ปิยวจนํ ครุคารววเสน วุจฺจตีติ อาห ‘‘คารววจนเมต’’นฺติฯ

อติทูรอจฺจาสนฺนวชฺชเนน นาติทูรนาจฺจาสนฺนํ นาม คหิตํ, ตํ ปน อวกํสโต อุภินฺนํ ปสาริตหตฺถานํ สงฺฆฏฺฏเนน เวทิตพฺพํฯ จกฺขุนา จกฺขุํ อาหจฺจ ทฏฺฐพฺพํ โหติ, เตนาปิ อคารวเมว กตํ โหติฯ คีวํ ปริวตฺเตตฺวาติ ปริวตฺตนวเสน คีวํ ปสาเรตฺวาฯ

กุลสงฺคหตฺถายาติ กุลานุทฺทยตาวเสน กุลานํ อนุคฺคณฺหนตฺถาย สหสฺสภณฺฑิกํ นิกฺขิปนฺโต วิย ภิกฺขปฏิคฺคณฺหเนน เตสํ มหโต ปุญฺญาภิสนฺทสฺส ชนเนนฯ ปฏิสมฺมชฺชิตฺวาติ อนฺเตวาสิเกหิ สมฺมชฺชนฏฺฐานํ สกฺกจฺจการิตาย ปุน สมฺมชฺชิตฺวาฯ ติกฺขตฺตุนฺติ ‘‘อาทิโต ปฏฺฐาย อนฺต’’นฺติอาทินา วุตฺตจตุราการูปสญฺหิเต ตโย วาเร, เตนสฺส ทฺวาทสกฺขตฺตุํ สมฺมสิตภาวมาหฯ

อมฺหากํ ภควโต คมฺภีรภาเวเนว กถิตตฺตา เสสพุทฺเธหิปิ เอวเมว กถิโตติ ธมฺมนฺวเย ฐตฺวา วุตฺตํ ‘‘สพฺพพุทฺเธหิ…เป.… กถิโต’’ติฯ สาลินฺทนฺติ สปริภณฺฑํฯ ‘‘สิเนรุํ อุกฺขิปนฺโต วิยา’’ติ อิมินา ตาทิสาย เทสนาย สุทุกฺกรภาวมาหฯ สุตฺตเมว ‘‘สุตฺตนฺตกถ’’นฺติ อาห ธมฺมกฺขนฺธภาวโตฯ ยถา วินยปณฺณตฺติภูมนฺตรสมยนฺตรานํ วิชานนํ อนญฺญสาธารณํ สพฺพญฺญุตญาณสฺเสว วิสโย, เอวํ อนฺตทฺวยวินิมุตฺตสฺส การกเวทกรหิตสฺส ปจฺจยาการสฺส วิภชนํ ปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธานญฺหี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ฐานานีติ การณานิฯ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหตีติ ตํ เทเสตพฺพสฺเสว อเนกวิธตาย, ทุวิญฺเญยฺยตาย จ นานานเยหิ ปวตฺตมานํ เทสนาคชฺชิตํ มหนฺตํ วิปุลํ, พหุเภทญฺจ โหติฯ ญาณํ อนุปวิสตีติ ตโต เอว เทสนาญาณํ เทเสตพฺพธมฺเม วิภาคโส กุรุมานํ อนุ อนุ ปวิสติ, เตน อนุปวิสฺส ฐิตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ พุทฺธญาณสฺส มหนฺตภาโว ปญฺญายตีติ เอวํวิธสฺส นาม ธมฺมสฺส เทสกํ, ปฏิเวธกญฺจาติ พุทฺธานํ เทสนาญาณสฺส, ปฏิเวธญาณสฺส จ อุฬารภาโว ปากโฏ โหติฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ ‘‘สพฺพํ วจีกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺต’’นฺติ (มหานิ. 69, 169; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5; เนตฺติ. 14) วจนโต สพฺพาปิ ภควโต เทสนา ญาณรหิตา นตฺถิ, สีหสมานวุตฺติตาย สพฺพตฺถ สมานปฺปวตฺติฯ เทเสตพฺพวเสน ปน เทสนา วิเสสโต ญาเณน อนุปวิฏฺฐา, คมฺภีรตรา จ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กถํ ปน วินยปญฺญตฺติํ ปตฺวา เทสนา ติลกฺขณพฺภาหตา สุญฺญตปฏิสํยุตฺตา โหตีติ? ตตฺถาปิ สนฺนิสินฺนปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ปวตฺตมานา เทสนา สงฺขารานํ อนิจฺจตาทิวิภาวนํ, สพฺพธมฺมานํ อตฺตตฺตนิยตาภาวปฺปกาสนญฺจ โหติฯ เตเนวาห ‘‘อเนกปริยาเยน ธมฺมิํ กถํ กตฺวา’’ติอาทิฯ

อาปชฺชาติ ปตฺวา ยถา ญาณโกญฺจนาทํ วิสฺสชฺเชติ, เอวํ ปาปุณิตฺวาฯ

ปมาณาติกฺกเมติ อปริมาณตฺเถ ‘‘ยาวญฺจิทํ เตน ภควตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.4) วิยฯ อปริเมยฺยภาวโชตโน หิ อยํ ยาว-สทฺโทฯ เตนาห ‘‘อติคมฺภีโร อตฺโถ’’ติฯ อวภาสตีติ ญายติ อุปฏฺฐาติฯ ญาณสฺส ตถา อุปฏฺฐานญฺหิ สนฺธาย ‘‘ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ นนุ เอส ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เอกนฺตคมฺภีโรว, ตตฺถ กสฺมา คมฺภีราวภาสตา โชติตาติ? สจฺจเมตํ, เอกนฺตคมฺภีรตาทสฺสนตฺถเมว ปนสฺส คมฺภีราวภาสคฺคหณํฯ ตสฺมา อญฺญตฺถ ลพฺภมานํ จตุโกฏิกํ พฺยติเรกมุเขน นิทสฺเสตฺวา ตํ เอวสฺส เอกนฺตคมฺภีรตํ วิภาเวตุํ ‘‘เอกญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตํ นตฺถีติ อคมฺภีโร, อคมฺภีราวภาโส จาติ เอตํ ทฺวยํ นตฺถิ, เตน ยถาทสฺสิเต จตุโกฏิเก ปจฺฉิมา เอก โกฏิ ลพฺภตีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิฯ

เยหิ คมฺภีรภาเวหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ‘‘คมฺภีโร’’ติ วุจฺจติ, เต จตูหิ อุปมาหิ อุลฺลิงฺเคนฺโต ‘‘ภวคฺคคฺคหณายา’’ติอาทิมาหฯ ยถา ภวคฺคํ หตฺถํ ปสาเรตฺวา คเหตุํ น สกฺกา ทูรภาวโต, เอวํ สงฺขาราทีนํ อวิชฺชาทิปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ปากติกญาเณน คเหตุํ น สกฺกาฯ ยถา สิเนรุํ ภินฺทิตฺวา มิญฺชํ ปพฺพตรสํ ปากติกปุริเสน นีหริตุํ น สกฺกา, เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทคเต ธมฺมตฺถาทิเก ปากติกญาเณน ภินฺทิตฺวา วิภชฺช ปฏิวิชฺฌนวเสน ชานิตุํ น สกฺกาฯ ยถา มหาสมุทฺทํ ปากติกปุริสสฺส พาหุทฺวเยน ปธาริตุํ น สกฺกา, เอวํ เวปุลฺลฏฺเฐน มหาสมุทฺทสทิสํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปากติกญาเณน เทสนาวเสน ปธาริตุํ น สกฺกาฯ ยถา มหาปถวิํ ปริวตฺเตตฺวา ปากติกปุริสสฺส ปถโวชํ คเหตุํ น สกฺกา, เอวํ ‘‘อิตฺถํ อวิชฺชาทโย สงฺขาราทีนํ ปจฺจยา โหนฺตี’’ติ เตสํ ปจฺจยภาโว ปากติกญาเณน นีหริตฺวา คเหตุํ น สกฺกาติฯ เอวํ จตุพฺพิธคมฺภีรตาวเสน จตสฺโส อุปมา โยเชตพฺพาฯ ปากติกญาณวเสน จายมตฺถโยชนา กตา ทิฏฺฐสจฺจานํ ตตฺถ ปฏิเวธสภาวโต, ตถาปิ ยสฺมา สาวกานํ, ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ ตตฺถ สปฺปเทสเมว ญาณํ, พุทฺธานํเยว นิปฺปเทสํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘พุทฺธวิสยํ ปญฺห’’นฺติอาทิฯ

อุสฺสาเทนฺโตติ ปญฺญาย อุกฺกํเสนฺโต, อุคฺคณฺหนฺโตติ อตฺโถฯ อปสาเทนฺโตติ นิพฺภจฺฉนฺโต, นิคฺคณฺหนฺโตติ อตฺโถฯ

อุสฺสาทนาวณฺณนา

เตนาติ มหาปญฺญาภาเวนฯ ตตฺถาติ เถรสฺส สติปิ อุตฺตานภาเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺสอญฺเญสํ คมฺภีรภาเวฯ สุโภชนรสปุฏฺฐสฺสาติ สุนฺทเรน โภชนรเสน โปสิตสฺสฯ กตโยคสฺสาติ นิพทฺธปโยเคน กตปริจยสฺสฯ มลฺลปาสาณนฺติ มลฺเลหิ มหพฺพเลเหว อุกฺขิปิตพฺพปาสาณํฯ กุหิํ อิมสฺส ภาริยฏฺฐานนฺติ กสฺมิํ ปสฺเส อิมสฺส ปาสาณสฺส ครุตรปฺปเทโสติ ตสฺส สลฺลหุกภาวํ ทีเปนฺโต วทติฯ

ติมิรปิงฺคเลเนว ทีเปนฺติ ตสฺส มหาวิปฺผารภาวโตฯ เตนาห ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิฯ ปกฺกุถตีติ ปกฺกุถนฺตํ วิย ปริวตฺตติ ปริโต วิวตฺตติฯ ลกฺขณวจนญฺเหตํฯ ปิฏฺฐิยํ สกลินปทกาปิฏฺฐํฯ กายูปปนฺนสฺสาติ มหตา กาเยน อุเปตสฺส, มหากายสฺสาติ อตฺโถฯ

ปิญฺฉวฏฺฏีติ ปิญฺฉกลาโปฯ สุปณฺณวาตนฺติ นาคคฺคหณาทีสุ ปกฺขปปฺโผฏนวเสน อุปฺปชฺชนกวาตํฯ

ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติกถาวณฺณนา

‘‘ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติยา’’ติอาทินา อุทฺทิฏฺฐการณานิ วิตฺถารโต วิวริตุํ ‘‘อิโต กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิโตติ อิโต กปฺปโต สตสหสฺสิเมติ สตสหสฺสเมฯ หํสาวตี นาม นครํ อโหสิ ชาตนครํฯ ธุรปตฺตานีติ พาหิรปตฺตานิ, ยานิ ทีฆตมานิฯ

กนิฏฺฐภาตาติ เวมาติกภาตา กนิฏฺโฐ ยถา อมฺหากํ ภควโต นนฺทตฺเถโรฯ พุทฺธานญฺหิ สโหทรา ภาตโร นาม น โหนฺติฯ กถํ เชฏฺฐา ตาว น อุปฺปชฺชนฺติ, กนิฏฺฐานํ ปน อสมฺภโว เอวฯ โภคนฺติ วิภวํฯ อุปสนฺโตติ โจรชนิตสงฺโขภวูปสเมน อุปสนฺโต ชนปโทฯ

ทฺเว สาฏเก นิวาเสตฺวาติ สาฏกทฺวยเมว อตฺตโน กายปริหาริกํ กตฺวา อิตรํ สพฺพสมฺภารํ อตฺตโต โมเจตฺวาฯ

ปตฺตคฺคหณตฺถนฺติ อนฺโตปกฺขิตฺตอุณฺหโภชนตฺตา อปราปรํ หตฺเถ ปริวตฺเตนฺตสฺส ปตฺตคฺคหณตฺถํฯ อุตฺตริสาฏกนฺติ อตฺตโน อุตฺตริสาฏกํฯ