เทวตาโรจนวณฺณนา

[91] เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน สุตฺตปเทเสนฯ ตตฺถาปิ จ อิมินา…เป.… กถเนน สุปฺปฏิวิทฺธภาวํ ปกาเสตฺวาติ โยชนาฯ จ-สทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, เตน อิทานิ วุจฺจมานตฺถํ อุลฺลงฺเคติฯ เอกมิทาหนฺติ เอกํ อหํฯ อิทํ-สทฺโท นิปาตมตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ภิกฺขเว สมย’’นฺติ เอวมาทิ ปาโฐ สงฺคหิโตฯ อหํ ภิกฺขเว เอกํ สมยนฺติ เอวํ เปตฺถ ปทโยชนาฯ

สุภควเนติ สุภคตฺตา สุภคํ, สุนฺทรสิริกตฺตา , สุนฺทรกามตฺตา วาติ อตฺโถฯ สุภคญฺหิ ตํ สิริสมฺปตฺติยา, สุนฺทเร เจตฺถ กาเม มนุสฺสา ปตฺเถนฺติฯ พหุชนกนฺตตายปิ ตํ สุภคํฯ วนยตีติ วนํ, อตฺตสมฺปตฺติยา อตฺตนิ สิเนหํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ วนุเต อิติ วา วนํ, อตฺตสมฺปตฺติยา เอว ‘‘มํ ปริภุญฺชถา’’ติ สตฺเต ยาจติ วิยาติ อตฺโถฯ สุภคญฺจ ตํ วนญฺจาติ สุภควนํ, ตสฺมิํ สุภควเนฯ อฏฺฐกถายํปน กิํ อิมินา ปปญฺเจนาติ ‘‘เอวํ นามเก วเน’’ติ วุตฺตํฯ กามํ สาลรุกฺโขปิ ‘‘สาโล’’ติ วุจฺจติ, โย โกจิ รุกฺโขปิ วนปฺปติ เชฏฺฐกรุกฺโขปิฯ อิธ ปน ปจฺฉิโม เอว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘วนปฺปติเชฏฺฐกสฺส มูเล’’ติฯ มูลสมุคฺฆาตวเสนาติ อนุสยสมุจฺฉินฺทนวเสนฯ

น วิหายนฺตีติ อกุปฺปธมฺมตาย น วิชหนฺติฯ ‘‘น กญฺจิ สตฺตํ ตปนฺตีติ อตปฺปา’’ติ อิทํ เตสุ ตสฺสา สมญฺญาย นิรุฬฺหตาย วุตฺตํ, อญฺญถา สพฺเพปิ สุทฺธาวาสา น กญฺจิ สตฺตํ ตปนฺตีติ อตปฺปา นาม สิยุํฯ ‘‘น วิหายนฺตี’’ติอาทินิพฺพจเนสุปิ เอเสว นโยฯ สุนฺทรทสฺสนาติ ทสฺสนียาติ อยมตฺโถติ อาห ‘‘อภิรูปา’’ติอาทิฯ สุนฺทรเมเตสํ ทสฺสนนฺติ โสภนเมเตสํ จกฺขุนา ทสฺสนํ, วิญฺญาเณน ทสฺสนํ ปีติ อตฺโถฯ สพฺเพ เหว…เป.… เชฏฺฐา ปญฺจโวการภเว ตโต วิสิฏฺฐานํ อภาวโตฯ

สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ วเสนาติ สตฺตนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อปทานวเสนฯ อวิเหหิ อชฺฌิฏฺเฐน เอเกน อวิหาพฺรหฺมุนา กถิตา เตหิ สพฺเพหิ กถิตา นาม โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตถา อวิเหหี’’ติฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ เตนาห ภควา ‘‘เทวตา มํ เอตทโวจุ’’นฺติฯ

ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘อเนกานิ เทวตาสตานี’’ติ วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ ปจฺฉา อตฺตโน สาสเน วิเสสํ อธิคนฺตฺวา ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ วเสน วุตฺตํฯ อนุสนฺธิทฺวยมฺปีติ ธมฺมธาตุปทานุสนฺธิ, เทวตาโรจนปทานุสนฺธีติ ทุวิธํ อนุสนฺธิํฯ นิยฺยาเตนฺโตติ นิคเมนฺโตฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

มหาปทานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

2. มหานิทานสุตฺตวณฺณนา

นิทานวณฺณนา

[95] ชนปทิโนติ ชนปทวนฺโต, ชนปทสฺส วา อิสฺสรสามิโน ราชกุมารา โคตฺตวเสน กุรู นามฯ เตสํ นิวาโส ยทิ เอโก ชนปโท, กถํ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘รุฬฺหิสทฺเทนา’’ติฯ อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ยุตฺเต วิย อีทิสลิงฺควจนานิ อิจฺฉนฺติฯ อยเมตฺถ รุฬฺหิ ยถา อญฺญตฺถาปิ ‘‘องฺเคสุ วิหรติ, มลฺเลสุ วิหรตี’’ติ จฯ ตพฺพิเสสเนปิ ชนปทสทฺเท ชาติสทฺเท เอกวจนเมวฯ อฏฺฐกถาจริยา ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโน, เตน ‘‘ปุถุอตฺถวิสยตาย เอเวตํ ปุถุวจน’’นฺติ ‘‘พหุเก ปนา’’ติอาทินา วกฺขมานํ วิเสสํ โชเตติฯ สุตฺวาติ มนฺธาตุมหาราชสฺส อานุภาวทสฺสนานุสาเรน ปรมฺปรานุคตํ กถํ สุตฺวาฯ อนุสํยายนฺเตนาติ อนุวิจรนฺเตนฯ เอเตสํ ฐานนฺติ จนฺทิมสูริยมุเขน จาตุมหาราชิกภวนมาหฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ อคมาสี’’ติอาทิฯ โสติ มนฺธาตุมหาราชาฯ ตนฺติ จาตุมหาราชิกรชฺชํฯ คเหตฺวาติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวาฯ ปุน ปุจฺฉิ ปริณายกรตนํฯ

โทวาริกภูมิยํ ติฏฺฐนฺติ สุธมฺมาย เทวสภาย, เทวปุรสฺส จ จตูสุ ทฺวาเรสุ อารกฺขาย อธิคตตฺตาฯ ‘‘ทิพฺพรุกฺขสหสฺสปฏิมณฺฑิต’’นฺติ อิทํ ‘‘จิตฺตลตาวน’’นฺติอาทีสุปิ โยเชตพฺพํฯ

ปถวิยํ ปติฏฺฐาสีติ ภสฺสิตฺวา ปถวิยา อาสนฺนฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ น หิ จกฺกรตนํ ภูมิยํ ปตติ, ตถาฐิตญฺจ นจิรสฺเสว อนฺตรธายิ เตนตฺตภาเวน จกฺกวตฺติอิสฺสริยสฺส อภาวโตฯ ‘‘จิรตรํ กาลํ ฐตฺวา’’ติ อปเรฯ ราชา เอกโกว อคมาสิ อตฺตโน อานุภาเวนฯ มนุสฺสภาโวติ มนุสฺสคนฺธสรีรนิสฺสนฺทาทิมนุสฺสภาโวฯ ปาตุรโหสีติ เทวโลเก ปวตฺติวิปากทายิโน อปราปริยาย เวทนียสฺส กมฺมสฺส กโตกาสตฺตา สพฺพทา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกตา มาลามิลายนาทิ ทิพฺพภาโว ปาตุรโหสิฯ ตทา มนุสฺสานํ อสงฺเขยฺยายุกตาย สกฺกรชฺชํ กาเรตฺวาฯ ‘‘กิํ เม อิมินา อุปทฺธรชฺเชนา’’ติ อตฺริจฺฉตาย อติตฺโตวฯ มนุสฺสโลเก อุตุโน กกฺขฬตาย วาตาตเปน ผุฏฺฐคตฺโต กาลมกาสิฯ