ทฺวตฺติํสกมฺมการณานิ ‘‘หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.178) ทุกฺขกฺขนฺธสุตฺเต อาคตนเยน เวทิตพฺพานิฯ ปญฺจวีสติมหาภยานิ ‘‘ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภย’’นฺติอาทินา (จูฬนิ. 123) ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต อาคตนเยน เวทิตพฺพานิฯ อาฆาตนภณฺฑิกา อธิกุฏฺฏนกฬิงฺครํ, ยํ ‘‘อจฺจาธาน’’นฺติปิ วุจฺจติฯ

ปฏิลทฺธคุเณน โจเทสีติ ‘‘ตํตํคุณาธิคเมน อยมฺปิ ตุมฺเหหิ ปฏิลทฺโธ, อานิสํโส อยมฺปี’’ติ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ อตฺถี’’ติ โจเทนฺโต วิย อโหสิฯ เตนาห ‘‘มหานิสํสํ กตฺวา กเถสี’’ติฯ

ตปฺปจฺจยญฺจ กิลมถนฺติ สงฺขารปวตฺติเหตุกํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตสนฺตาเน อุปฺปชฺชนกปริสฺสมํ สํวิฆาตํ วิเหสํฯ อิธาติ เหฏฺฐา ปฐมมคฺคาธิคมตฺถาย กถายฯ สพฺพสงฺขารูปสมภาวโต สนฺตํฯ อติตฺติกรปรมสุขตาย ปณีตํฯ สกลสํสารพฺยสนโต ตายนตฺเถน ตาณํฯ ตโต นิพฺพินฺทหทยานํ นิลียนฏฺฐานตาย เลณํฯ อาทิ-สทฺเทน คติปฏิสรณํ ปรมสฺสาโสติ เอวมาทีนํ สงฺคโหฯ

มหาชนกายปพฺพชฺชาวณฺณนา

[80] สงฺฆปฺปโหนกานํ ภิกฺขูนํ อภาวา ‘‘สงฺฆสฺส อปริปุณฺณตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ทฺเว อคฺคสาวกา เอว หิ ตทา อเหสุํฯ

จาริกาอนุชานนวณฺณนา

[86] ‘‘กทา อุทปาที’’ติ ปุจฺฉํ ‘‘สมฺโพธิโต’’ติอาทินา สงฺเขปโต วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปิตุ สงฺคหํ กโรนฺโต วิหาสิ สมฺโพธิโต ‘‘สตฺต สํวจฺฉรานิ สตฺต มาเส สตฺต ทิวเส’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, ตญฺจ โข เวเนยฺยานํ ตทา อภาวโตฯ กิลญฺเชหิ พหิ ฉาทาเปตฺวา, วตฺเถหิ อนฺโต ปฏิจฺฉาทาเปตฺวา, อุปริ จ วตฺเถหิ ฉาทาเปตฺวา, ตสฺส เหฏฺฐา สุวณฺณ…เป.… วิตานํ การาเปตฺวาฯ มาลาวจฺฉเกติ ปุปฺผมาลาหิ วจฺฉากาเรน เวฐิเตฯ คนฺธนฺตเรติ จาฏิภริตคนฺธสฺส อนฺตเรฯ ปุปฺผานีติ จาฏิอาทิภริตานิ ชลชปุปฺผานิ เจว จงฺโกตกาทิภริตานิ ถลชปุปฺผานิ จฯ

กามญฺจายํ ราชา พุทฺธปิตา, ตถาปิ พุทฺธา นาม โลกครุโน, น เต เกนจิ วเส วตฺเตตพฺพา, อถ โข เต เอว ปเร อตฺตโน วเส วตฺเตนฺติ, ตสฺมา ราชา ‘‘นาหํ ภิกฺขุสงฺฆํ เทมี’’ติ อาหฯ

ทานมุขนฺติ ทานกรณูปายํ, ทานวตฺตนฺติ อตฺโถฯ น ทานิ เม อนุญฺญาตาติ อิทานิ เม ทานํ น อนุญฺญาตา, โน น อนุชานนฺตีติ อตฺโถฯ

ปริตสฺสนชีวิตนฺติ ทุกฺขชีวิกา ทาลิทฺทิยนฺติ อตฺโถฯ

สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ ปโหสีติ ภควโต อฏฺฐสฏฺฐิ จ ภิกฺขุสตสหสฺสานํ ภาคโต ทาตุํ ปโหสิ, น สพฺเพสํ ปริยตฺตภาเวนฯ เตนาห ‘‘เสนาปติปิ อตฺตโน เทยฺยธมฺมํ อทาสี’’ติฯ เชฏฺฐิกฏฺฐาเนติ เชฏฺฐิกเทวิฏฺฐาเนฯ

ตเถว กตฺวาติ จรปุริเส ฐเปตฺวาฯ สุจินฺติ สุทฺธํฯ ปณีตนฺติ อุฬารํ, ภาวนปุํสกญฺเจตํ ‘‘เอกมนฺต’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 2) วิยฯ ภญฺชิตฺวาติ มทฺทิตฺวา, ปีเฬตฺวาติ อตฺโถฯ ชาติสปฺปิขีราทีหิเยวาติ อนฺโตชาตสปฺปิขีราทีหิเยว, อมฺหากเมว คาวิอาทิโต คหิตสปฺปิอาทีหิเยวาติ อตฺโถฯ

[90] ปราปวาทํ, ปราปการํ, สีตุณฺหาทิเภทญฺจ คุณาปราธํ ขมติ สหติ อธิวาเสตีติ ขนฺติฯ สา ปน ยสฺมา สีลาทีนํ ปฏิปกฺขธมฺเม สวิเสสํ ตปติ สนฺตปติ วิธมตีติ ปรมํ อุตฺตมํ ตโปฯ เตนาห ‘‘อธิวาสนขนฺติ นาม ปรมํ ตโป’’ติฯ ‘‘อธิวาสนขนฺตี’’ติ อิมินา ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติโต วิเสเสติฯ ติติกฺขนํ ขมนํ ติติกฺขาฯอกฺขรจินฺตกา หิ ขมายํ ติติกฺขา-สทฺทํ วณฺเณนฺติฯ เตเนวาห ‘‘ขนฺติยา เอว เววจน’’นฺติอาทิฯ สพฺพากาเรนาติ สนฺตปณีตนิปุณสิวเขมาทินา สพฺพปฺปกาเรนฯ โส ปพฺพชิโต นาม น โหติ ปพฺพาชิตพฺพธมฺมสฺส อปพฺพาชนโตฯ ตสฺเสว ตติยปทสฺส เววจนํ อนตฺถนฺตรตฺตาฯ

‘‘น หี’’ติอาทินา ตํ เอวตฺถํ วิวรติฯ อุตฺตมตฺเถน ปรมนฺติ วุจฺจติ ปร-สทฺทสฺส เสฏฺฐวาจกตฺตา, ‘‘ปุคฺคลปโรปรญฺญู’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 7.68; เนตฺติ. 118) วิยฯ ปรนฺติ อญฺญํฯ อิทานิ ปร-สทฺทํ อญฺญปริยายเมว คเหตฺวา อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มลสฺสาติ ปาปมลสฺสฯ

อปพฺพาชิตตฺตาติ อนีหฏตฺตา อนิรากตตฺตา ฯ สมิตตฺตาติ นิโรธิตตฺตา เตสํ ปาปธมฺมานํฯ ‘‘สมิตตฺตา หิ ปาปานํ สมโณติ ปวุจฺจตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ

อปิจ ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺโต ปาติโมกฺขกถาย จ สีลปธานตฺตา สีลสฺส จ วิเสสโต โทโส ปฏิปกฺโขติ ตสฺส นิคฺคณฺหนวิธิํ ทสฺเสตุํ อาทิโต ‘‘ขนฺตี ปรมํ ตโป’’ติ อาห, เตน อนิฏฺฐสฺส ปฏิหนนูปาโย วุตฺโต, ติติกฺขาคหเณน ปน อิฏฺฐสฺส, ตทุภเยนปิ อุปฺปนฺนํ รติํ อภิภุยฺย วิหรตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติฯ ตณฺหาวานสฺส วูปสมนโต นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธาฯ ตตฺถ ขนฺติคฺคหเณน ปโยควิปตฺติยา อภาโว ทสฺสิโต, ติติกฺขาคหเณน อาสยวิปตฺติยา อภาโวฯ ตถา ขนฺติคฺคหเณน ปราปราธสหตา, ติติกฺขาคหเณน ปเรสุ อนปรชฺฌนา ทสฺสิตาฯ เอวํ การณมุเขน อนฺวยโต ปาติโมกฺขํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ พฺยติเรกโต ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตน ยถา สตฺตานํ ชีวิตา โวโรปนํ, ปาณิเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ วิพาธนญฺจ ‘‘ปรูปฆาโต, ปรวิเหฐน’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ เตสํ มูลสาปเตยฺยาวหรณํ, ทารปรามสนํ, วิสํวาทนํ, อญฺญมญฺญเภทนํ, ผรุสวจเนน มมฺมฆฏฺฏนํ, นิรตฺถกวิปฺปลาโป , ปรสนฺตกคิชฺฌนํ, อุจฺเฉทวินฺทนํ, มิจฺฉาภินิเวสนญฺจอุปฆาโต, วิเหฐนญฺจ โหตีติ ยสฺส กสฺสจิ อกุสลสฺส กมฺมปถสฺส, กมฺมสฺส จ กรเณน ปพฺพชิโต, สมโณ จ น โหตีติ ทสฺเสติฯ

สพฺพากุสลสฺสาติ สพฺพสฺสาปิ ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทสงฺคหิตสฺส สาวชฺชธมฺมสฺสฯ กรณํ นาม ตสฺส อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนนฺติ ตปฺปฏิกฺเขปโต อกรณํ ‘‘อนุปฺปาทน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘กุสลสฺสา’’ติ อิทํ ‘‘เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ วกฺขมานตฺตา อริยมคฺคธมฺเม, เตสญฺจ สมฺภารภูเต เตภูมกกุสลธมฺเม สมฺโพเธตีติ อาห ‘‘จตุภูมกกุสลสฺสา’’ติฯ อุปสมฺปทาติ อุปสมฺปาทนํ, ตํ ปน ตสฺส สมธิคโมติ อาห ‘‘ปฏิลาโภ’’ติฯ จิตฺตโชตนนฺติ จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณํ สพฺพโส ปริโสธนํฯ ยสฺมา อคฺคมคฺคสมงฺคิโน จิตฺตํ สพฺพโส ปริโยทปียติ นาม, อคฺคผลกฺขเณ ปน ปริโยทปิตํ โหติ ปุน ปริโยทเปตพฺพตาย อภาวโต, อิติ ปรินิฏฺฐิตปริโยทปนตํ สนฺธายาห ‘‘ตํ ปน อรหตฺเตน โหตี’’ติฯ สพฺพปาปํ ปหาย ตทงฺคาทิวเสเนวาติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘สีลสํวเรนา’’ติ หิ อิมินา เตภูมกสฺสาปิ สงฺคเห อิตรปฺปหานานมฺปิ สงฺคโห โหตีติ, เอวญฺจ กตฺวา สพฺพคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติ ฯ สมถวิปสฺสนาหีติ โลกิยโลกุตฺตราหิ สมถวิปสฺสนาหิฯ สมฺปาเทตฺวาติ นิปฺผาเทตฺวาฯ สมฺปาทนญฺเจตฺถ เหตุภูตาหิ ผลภูตสฺส สหชาตาหิปิ, ปเคว ปุริมสิทฺธาหีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กสฺสจีติ หีนาทีสุ กสฺสจิ สตฺตสฺส กสฺสจิ อุปวาทสฺส, เตน ทวกมฺยตายปิ อุปวทนํ ปฏิกฺขิปติฯ อุปฆาตสฺส อกรณนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘กสฺสจี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ กาเยนาติ จ นิทสฺสนมตฺตเมตํ มนสาปิ ปเรสํ อนตฺถจินฺตนาทิวเสน อุปฆาตกรณสฺส วชฺเชตพฺพตฺตาฯ กาเยนาติ วา เอตฺถ อรูปกายสฺสาปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, น โจปนกายกรชกายานเมวฯ ป อติโมกฺขนฺติ ปการโต อติวิย สีเลสุ มุขฺยภูตํฯ ‘‘อติปโมกฺข’’นฺติ ตเมว ปทํ อุปสคฺคพฺยตฺตเยน วทติฯ เอวํ เภทโต ปทวณฺณนํ กตฺวา ตตฺวโต วทติ ‘‘อุตฺตมสีล’’นฺติฯ ‘‘ปาติ วา’’ติอาทินา ปาลนโต รกฺขณโต อติวิย โมกฺขนโต อติวิย โมจนโต ปาติโมกฺขนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปาปา อติ โมกฺเขตีติ อติโมกฺโข’’ติ นิมิตฺตสฺส กตฺตุภาเวน อุปจริตพฺพโตฯ โย วา นนฺติ โย วา ปุคฺคโล นํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ ปาติ สมาทิยิตฺวา อวิโกเปนฺโต รกฺขติ, ตํ ‘‘ปาตี’’ติ ลทฺธนามํ ปาติโมกฺขสํวรสีเล ฐิตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน ปาติโมกฺขปทสฺส อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.14) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

มตฺตญฺญุตาติ โภชเน มตฺตญฺญุตา, สา ปน วิเสสโต ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลวเสน คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ปฏิคฺคหณปริโภควเสน ปมาณญฺญุตา’’ติฯ อาชีวปาริสุทฺธิสีลวเสนาปิ คยฺหมาเน ‘‘ปริเยสนวิสฺสชฺชนวเสนา’’ติปิ วตฺตพฺพํฯ สงฺฆฏฺฏนวิรหิตนฺติ ชนสงฺฆฏฺฏนวิรหิตํ, นิรชนสมฺพาธํ วิวิตฺตนฺติ อตฺโถฯ จตุปจฺจยสนฺโตโส ทีปิโต ปจฺจยสนฺโตสตาสามญฺเญน อิตรทฺวยสฺสาปิ ลกฺขณหารนเยน โชติตภาวโตฯ ‘‘อฏฺฐสมาปตฺติวสิภาวายา’’ติ อิมินา ปโยชนทสฺสนวเสน ยทตฺถํ วิวิตฺตเสนาสนเสวนํ อิจฺฉิตํ, โส อธิจิตฺตานุโยโค วุตฺโตฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย เจตฺถ วิปสฺสนาย ปาทกภูตา อธิปฺเปตา, น ยา กาจีติ สกลสฺสาปิ อธิจิตฺตานุโยคสฺส โชติตภาโว เวทิตพฺโพฯ

เทวตาโรจนวณฺณนา

[91] เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน สุตฺตปเทเสนฯ ตตฺถาปิ จ อิมินา…เป.… กถเนน สุปฺปฏิวิทฺธภาวํ ปกาเสตฺวาติ โยชนาฯ จ-สทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, เตน อิทานิ วุจฺจมานตฺถํ อุลฺลงฺเคติฯ เอกมิทาหนฺติ เอกํ อหํฯ อิทํ-สทฺโท นิปาตมตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ภิกฺขเว สมย’’นฺติ เอวมาทิ ปาโฐ สงฺคหิโตฯ อหํ ภิกฺขเว เอกํ สมยนฺติ เอวํ เปตฺถ ปทโยชนาฯ

สุภควเนติ สุภคตฺตา สุภคํ, สุนฺทรสิริกตฺตา , สุนฺทรกามตฺตา วาติ อตฺโถฯ สุภคญฺหิ ตํ สิริสมฺปตฺติยา, สุนฺทเร เจตฺถ กาเม มนุสฺสา ปตฺเถนฺติฯ พหุชนกนฺตตายปิ ตํ สุภคํฯ วนยตีติ วนํ, อตฺตสมฺปตฺติยา อตฺตนิ สิเนหํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ วนุเต อิติ วา วนํ, อตฺตสมฺปตฺติยา เอว ‘‘มํ ปริภุญฺชถา’’ติ สตฺเต ยาจติ วิยาติ อตฺโถฯ สุภคญฺจ ตํ วนญฺจาติ สุภควนํ, ตสฺมิํ สุภควเนฯ อฏฺฐกถายํปน กิํ อิมินา ปปญฺเจนาติ ‘‘เอวํ นามเก วเน’’ติ วุตฺตํฯ กามํ สาลรุกฺโขปิ ‘‘สาโล’’ติ วุจฺจติ, โย โกจิ รุกฺโขปิ วนปฺปติ เชฏฺฐกรุกฺโขปิฯ อิธ ปน ปจฺฉิโม เอว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘วนปฺปติเชฏฺฐกสฺส มูเล’’ติฯ มูลสมุคฺฆาตวเสนาติ อนุสยสมุจฺฉินฺทนวเสนฯ

น วิหายนฺตีติ อกุปฺปธมฺมตาย น วิชหนฺติฯ ‘‘น กญฺจิ สตฺตํ ตปนฺตีติ อตปฺปา’’ติ อิทํ เตสุ ตสฺสา สมญฺญาย นิรุฬฺหตาย วุตฺตํ, อญฺญถา สพฺเพปิ สุทฺธาวาสา น กญฺจิ สตฺตํ ตปนฺตีติ อตปฺปา นาม สิยุํฯ ‘‘น วิหายนฺตี’’ติอาทินิพฺพจเนสุปิ เอเสว นโยฯ สุนฺทรทสฺสนาติ ทสฺสนียาติ อยมตฺโถติ อาห ‘‘อภิรูปา’’ติอาทิฯ สุนฺทรเมเตสํ ทสฺสนนฺติ โสภนเมเตสํ จกฺขุนา ทสฺสนํ, วิญฺญาเณน ทสฺสนํ ปีติ อตฺโถฯ สพฺเพ เหว…เป.… เชฏฺฐา ปญฺจโวการภเว ตโต วิสิฏฺฐานํ อภาวโตฯ

สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ วเสนาติ สตฺตนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อปทานวเสนฯ อวิเหหิ อชฺฌิฏฺเฐน เอเกน อวิหาพฺรหฺมุนา กถิตา เตหิ สพฺเพหิ กถิตา นาม โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตถา อวิเหหี’’ติฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ เตนาห ภควา ‘‘เทวตา มํ เอตทโวจุ’’นฺติฯ