กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลา ปญฺญายติ อุชฺชลภาวโต เอวํ ธมฺมปาสาทมารุยฺห สตฺตโลกํ โอโลกยโต ภควโต ญาณสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ อกตกลฺยาณา สตฺตา ญาณคฺคินา อนุชฺชลภาวโต, อนุฬารภาวโต จ รตฺติํ ขิตฺตา สรา วิย โหนฺติฯ กตกลฺยาณา ปน ภพฺพปุคฺคลา ทูเร ฐิตาปิ ภควโต ญาณสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ ปริปกฺกญาณคฺคิตาย สมุชฺชลภาวโต, อุฬารสนฺตานตาย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อุฏฺเฐหีติ ตฺวํ ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกตาสงฺขาตสงฺโกจาปตฺติโต กิลาสุภาวโต อุฏฺฐหฯ วีริยวนฺตตายาติ สาติสย จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยวนฺตตายฯ วีรสฺส หิ ภาโว, กมฺมํ วา วีริยํฯ กิเลสมารสฺส วิย มจฺจุมารสฺสปิ อายติํ อสมฺภวโต ‘‘มจฺจุกิเลสมาราน’’นฺติ วุตฺตํฯ อภิสงฺขารมารวิชยสฺส อคฺคหณํ กิเลสมารวิชเยเนว ตพฺพิชยสฺส โชติตภาวโตฯ วาหนสมตฺถตายาติ สํสารมหากนฺตารโต นิพฺพานสงฺขาตํ เขมปฺปเทสํ สมฺปาปนสมตฺถตายฯ

[71] ‘‘อปารุตํ เตสํ อมตสฺส ทฺวาร’’นฺติ เกจิ ปฐนฺติฯ นิพฺพานสฺส ทฺวารํ ปวิสนมคฺโค วิวริตฺวา ฐปิโต มหากรุณูปนิสฺสเยน สยมฺภุญาเณน อธิคตตฺตาฯ สทฺธํ ปมุญฺจนฺตูติ สทฺธํ ปเวเทนฺตุ, อตฺตโน สทฺทหนาการํ อุปฏฺฐาเปนฺตูติ อตฺโถฯ สุเขน อกิจฺเฉน ปวตฺตนียตาย สุปฺปวตฺติตํฯ น ภาสิํ น ภาสิสฺสามีติ จินฺเตสิฯ

อคฺคสาวกยุควณฺณนา

[73] สลฺลปิตฺวาติ ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต อาวุโส อินฺทฺริยานี’’ติอาทินา (มหาว. 60) อาลาปสลฺลาปํ กตฺวาฯ ตญฺหิสฺส อปรภาเค สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมนสฺส ปจฺจโย อโหสิฯ

[75-6] อนุปุพฺพิํ กถนฺติ อนุปุพฺพิยา อนุปุพฺพํ กเถตพฺพํ กถํฯ กา ปน สาติ? ทานาทิกถาฯ ตตฺถ ทานกถา ตาว ปจุรชเนสุ ปวตฺติยา สพฺพสาธารณตฺตา, สุกรตฺตา, สีเล ปติฏฺฐานสฺส อุปายภาวโต จ อาทิโต กถิตาฯ ปริจฺจาคสีโล หิ ปุคฺคโล ปริคฺคหวตฺถูสุ นิสฺสงฺคภาวโต สุเขเนว สีลานิ สมาทิยติ, ตตฺถ จ สุปฺปติฏฺฐิโต โหติฯ

สีเลน ทายกปฏิคฺคาหกวิสุทฺธิโต ปรานุคฺคหํ วตฺวา ปรปีฬานิวตฺติวจนโต, กิริยธมฺมํ วตฺวา อกิริยธมฺมวจนโต, โภคสมฺปตฺติเหตุํ วตฺวา ภวสมฺปตฺติเหตุวจนโต จ ทานกถานนฺตรํ สีลกถา กถิตา, ตญฺเจ ทานสีลํ วฏฺฏนิสฺสิตํ, อยํ ภวสมฺปตฺติ ตสฺส ผลนฺติ ทสฺสนตฺถํ, อิเมหิ จ ทานสีลมเยหิ ปณีตปณีตตราทิเภทภินฺเนหิ ปุญฺญกิริยวตฺถูหิ เอตา จาตุมหาราชิกาทีสุ ปณีตปณีตตราทิเภทภินฺนา อปริเมยฺยา ทิพฺพโภคภวสมฺปตฺติโย โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สคฺคกถํฯ วตฺวา อยํ สคฺโค ราคาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺโฐ, สพฺพทา อนุปกฺกิลิฏฺโฐ อริยมคฺโคติ ทสฺสนตฺถํ สคฺคานนฺตรํ มคฺคกถา กเถตพฺพาฯ มคฺคญฺจ กเถนฺเตน ตทธิคมุปายทสฺสนตฺถํ สคฺคปริยาปนฺนาปิ, ปเคว อิตเร สพฺเพปิ กามา นาม พหฺวาทีนวา, อนิจฺจา อธุวา, วิปริณามธมฺมาติ กามานํ อาทีนโว, หีนา, คมฺมา, โปถุชฺชนิกา, อนริยา, อนตฺถสญฺหิตาติ เตสํ โอกาโร ลามกภาโว, สพฺเพปิ ภวา กิเลสานํ วตฺถุภูตาติ ตตฺถ สํกิเลโส, สพฺพโส กิเลสวิปฺปมุตฺตํ นิพฺพานนฺติ เนกฺขมฺเม อานิสํโส จ กเถตพฺโพติ อยมตฺโถ มคฺคนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺเทน อาทิอตฺถโชตเกน โพธิโตติ เวทิตพฺพํฯ

สุขานํ นิทานนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกานํ, สมฺปรายิกานํ, นิพฺพานปฏิสํยุตฺตานญฺจาติ สพฺเพสมฺปิ สุขานํ การณํฯ ยญฺหิ กิญฺจิ โลเก โภคสุขํ นาม, ตํ สพฺพํ ทานนิทานนฺติ ปากโฏ ยมตฺโถฯ ยํ ปน ตํ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานปฏิสํยุตฺตํ สุขํ, ตสฺสาปิ ทานํ อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติเยวฯ สมฺปตฺตีนํ มูลนฺติ ยา อิมา โลเก ปเทสรชฺชํ สิริสฺสริยํ สตฺตรตนสมุชฺชลจกฺกวตฺติสมฺปทาติ เอวํปเภทา มานุสิกา สมฺปตฺติโย, ยา จ จาตุมหาราชิกจาตุมหาราชาทิเภทา ทิพฺพสมฺปตฺติโย, ยา วา ปนญฺญาปิ สมฺปตฺติโย, ตาสํ สพฺพาสํ อิทํ ทานํ นาม มูลํ การณํฯ โภคานนฺติ ภุญฺชิตพฺพฏฺเฐน ‘‘โภโค’’ติ ลทฺธนามานํ มนาปิยรูปาทีนํ, ตนฺนิสฺสยานญฺจ อุปโภคสุขานํฯ อวสฺสยฏฺเฐน ปติฏฺฐาฯ วิสมคตสฺสาติ พฺยสนปฺปตฺตสฺสฯ ตาณนฺติ รกฺขา ตโต ปริปาลนโตฯ เลณนฺติ พฺยสเนหิ ปริปาจิยมานสฺส โอลียนปเทโสฯ คตีติ คนฺตพฺพฏฺฐานํฯ ปรายณนฺติ ปฏิสรณํฯ อวสฺสโยติ วินิปติตุํ อเทนฺโต นิสฺสโยฯ อารมฺมณนฺติ โอลุพฺภารมฺมณํฯ

รตนมยสีหาสนสทิสนฺติ สพฺพรตนมยสตฺตงฺคมหาสีหาสนสทิสํ มหคฺฆํ หุตฺวา สพฺพโส วินิปติตุํ อปฺปทานโตฯ

มหาปถวิสทิสํ คตคตฏฺฐาเน ปติฏฺฐาย ลภาปนโตฯ อาลมฺพนรชฺชุสทิสนฺติ ยถา ทุพฺพลสฺส ปุริสสฺส อาลมฺพนรชฺชุ อุตฺติฏฺฐโต, ติฏฺฐโต จ อุปตฺถมฺโภ, เอวํ ทานํ สตฺตานํ สมฺปตฺติภเว อุปฺปตฺติยา, ฐิติยา จ ปจฺจยภาวโตฯ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐนาติ ทุคฺคติทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐนฯ สมสฺสาสนฏฺเฐนาติ โลภมจฺฉริยาทิปฏิสตฺตุปทฺทวโต สมฺมเทว อสฺสาสนฏฺเฐนฯ ภยปริตฺตาณฏฺเฐนาติ ทาลิทฺทิยภยโต ปริปาลนฏฺเฐนฯ มจฺเฉรมลาทีหีติ มจฺเฉรโลภโทสอิสฺสาวิจิกิจฺฉาทิฏฺฐิ อาทิจิตฺตมเลหิฯ อนุปลิตฺตฏฺเฐนาติ อนุปกฺกิลิฏฺฐตายฯ เตสนฺติ มจฺเฉรมลาทิกจวรานํฯ เอเตหิ เอว ทุราสทฏฺเฐนฯ อสนฺตาสนฏฺเฐนาติ อนภิภวนียตาย สนฺตาสาภาเวนฯ โย หิ ทายโก ทานปติ, โส สมฺปติปิ กุโตจิ น ภายติ, ปเคว อายติํฯ ธมฺมสีเสน ปุคฺคโล วุตฺโตฯ พลวนฺตฏฺเฐนาติ มหาพลวตายฯ ทายโก หิ ทานปติ สมฺปติ ปกฺขพเลน พลวา โหติ, อายติํ ปน กายพลาทีหิปิฯ อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐนาติ ‘‘วฑฺฒิการณ’’นฺติ อภิสมฺมตภาเวนฯ วิปตฺติภวโต สมฺปตฺติภวูปนยนํ เขมนฺตภูมิสมฺปาปนํ, ภวสงฺคามโต โยคกฺเขมสมฺปาปนญฺจ เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺโฐฯ

อิทานิ ทานํ วฏฺฏคตา อุกฺกํสปฺปตฺตา สมฺปตฺติโย วิย วิวฏฺฏคตาปิ ตา สมฺปาเทตีติ โพธิจริยภาเวนปิ ทานคุเณ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สกฺกมารพฺรหฺมสมฺปตฺติโย อตฺตหิตาย เอว, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติ ปน อตฺตหิตาย, ปรหิตาย จาติ ทสฺเสตุํ สา ตาสํ ปรโต วุตฺตา, เอตา โลกิยา, อิมา ปน โลกุตฺตราติ ทสฺเสตุํ ตโต ปรํ ‘‘สาวกปารมีญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺฐตรุกฺกฏฺฐตมาติ ทสฺเสตุํ กเมน ญาณตฺตยํ วุตฺตํฯ เตสํ ปน ทานสฺส ปจฺจยภาโว เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ เอเตเนวสฺส พฺรหฺมสมฺปตฺติยาปิ ปจฺจยภาโว ทีปิโตติ เวทิตพฺโพฯ

ทานญฺจ นาม ทกฺขิเณยฺเยสุ หิตชฺฌาสเยน วา ปูชนชฺฌาสเยน วา อตฺตโน สนฺตกสฺส ปเรสํ ปริจฺจชนํ, ตสฺมา ทายโก สตฺเตสุ เอกนฺตหิตชฺฌาสโย ปุริสปุคฺคโล, โส ‘‘ปเรสํ หิํสติ, ปเรสํ วา สนฺตกํ หรตี’’ติ อฏฺฐานเมตนฺติ อาห ‘‘ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกตี’’ติฯ สีลสทิโส อลงฺกาโร นตฺถีติ อกิตฺติมํ หุตฺวา สพฺพกาลํ โสภาวิเสสาวหตฺตาฯ

สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถีติ เอตฺถ ‘‘จนฺทนํ ตครํ วาปี’’ติอาทิกา (ธ. ป. 55) คาถา, ‘‘คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ, กายา จุโต คจฺฉติ มาลุเตนา’’ติอาทิกา (ชา. 2.17.55) จ วตฺตพฺพา ฯ สีลญฺหิ สตฺตานํ อาภรณญฺเจว อลงฺกาโร จ คนฺธวิเลปนญฺจ ปรสฺส ทสฺสนียภาวาวหญฺจฯ เตนาห ‘‘สีลาลงฺกาเรน หี’’ติอาทิฯ

‘‘อยํ สคฺโค ลพฺภตี’’ติ อิทํ มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ อารทฺธํ สีลํ สนฺธายาหฯ เตนาห สกฺโก เทวราชา –

‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;

มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติฯ (ชา. 2.22.429);

อิฏฺโฐติ สุโข, กนฺโตติ กมนีโย, มนาโปติ มนวฑฺฒนโก, ตํ ปนสฺส อิฏฺฐาทิภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิจฺจเมตฺถ กีฬา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิจฺจนฺติ สพฺพกาลํ กีฬาติ กามูปสํหิตา สุขวิหาราฯ สมฺปตฺติโยติ โภคสมฺปตฺติโยฯ ทิพฺพนฺติ ทิพฺพภวํ เทวโลกปริยาปนฺนํฯ สุขนฺติ กายิกํ, เจตสิกญฺจ สุขํฯ ทิพฺพสมฺปตฺตินฺติ ทิพฺพภวํ อายุสมฺปตฺติํ, วณฺณยสอิสฺสริยสมฺปตฺติํ, รูปาทิสมฺปตฺติญฺจฯ เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน ยามาทีหิ อนุภวิตพฺพํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ วทติฯ

อปฺปสฺสาทาติ นิรสฺสาทา ปณฺฑิเตหิ ยถาภูตํ ปสฺสนฺเตหิ ตตฺถ อสฺสาเทตพฺพตาภาวโตฯ พหุทุกฺขาติ มหาทุกฺขา สมฺปติ, อายติญฺจ วิปุลทุกฺขานุพนฺธตฺตาฯ พหุปายาสาติ อเนกวิธปริสฺสยาฯ เอตฺถาติ กาเมสุฯ ภิยฺโยติ พหุํฯ โทโสติ อนิจฺจตาทินา, อปฺปสฺสาทตาทินา จ ทูสิตภาโว, ยโต เต วิญฺญูนํ จิตฺตํ นาราเธนฺติฯ อถ วา อาทีนํ วาติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, ปรมกปณตา, ตถา จ กามา ยถาภูตํ ปจฺจเวกฺขนฺตานํ ปจฺจุปติฏฺฐนฺติฯ ลามกภาโวติ นิหีนภาโว อเสฏฺเฐหิ เสวิตพฺพตฺตา, เสฏฺเฐหิ น เสวิตพฺพตฺตา จฯ สํกิลิสฺสนนฺติ วิพาเธตพฺพตา อุปตาเปตพฺพตาฯ เนกฺขมฺเม อานิสํสนฺติ เอตฺถ ยตฺตกา กาเมสุ อาทีนวา, ตปฺปฏิปกฺขโต ตตฺตกา เนกฺขมฺเม อานิสํสาฯ

อปิ จ ‘‘เนกฺขมฺมํ นาเมตํ อสมฺพาธํ อสํกิลิฏฺฐํ, นิกฺขนฺตํ กาเมหิ, นิกฺขนฺตํ กามสญฺญาย, นิกฺขนฺตํ กามวิตกฺเกหิ, นิกฺขนฺตํ กามปริฬาเหหิ, นิกฺขนฺตํ พฺยาปาทโต’’ติอาทินา (สารตฺถ. ฏี. 3.26 มหาวคฺเค) นเยน เนกฺขมฺเม อานิสํเส ปกาเสสิ, ปพฺพชฺชาย, ฌานาทีสุ จ คุเณ วิภาเวสิ วณฺเณสิฯ

วุตฺตนยนฺติ เอตฺถ ยํ อวุตฺตนยํ ‘‘กลฺลจิตฺเต’’ติอาทิ, ตตฺถ กลฺลจิตฺเตติ กมฺมนิยจิตฺเต, เหฏฺฐา ปวตฺติตเทสนาย อสฺสทฺธิยาทีนํ จิตฺตโทสานํ วิคตตฺตา อุปริเทสนาย ภาชนภาวูปคมเนน กมฺมกฺขมจิตฺเตติ อตฺโถฯ อสฺสทฺธิยาทโย หิ ยสฺมา จิตฺตสฺส โรคภูตา ตทา เต วิคตา, ตสฺมา อโรคจิตฺเตติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิมานาทิกิเลสวิคมเนน มุทุจิตฺเตฯ กามจฺฉนฺทาทิวิคเมน วินีวรณจิตฺเตฯ สมฺมาปฏิปตฺติยํ อุฬารปีติปาโมชฺชโยเคน อุทคฺคจิตฺเตฯ ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา ปสนฺนจิตฺเตฯ ยทา จ ภควา อญฺญาสีติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา กลฺลจิตฺเตติ กามจฺฉนฺทวิคเมน อโรคจิตฺเตฯ มุทุจิตฺเตติ พฺยาปาทวิคเมน เมตฺตาวเสน อกถินจิตฺเตฯ วินีวรณจิตฺเตติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิคเมน วิกฺเขปสฺส วิคตตฺตา เตน อปิหิตจิตฺเตฯ อุทคฺคจิตฺเตติ ถินมิทฺธวิคเมน สมฺปคฺคหิตวเสน อลีนจิตฺเตฯ ปสนฺนจิตฺเตติ วิจิกิจฺฉาวิคเมน สมฺมาปฏิปตฺติยํ อธิมุตฺตจิตฺเต, เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทินา อุปมาวเสน เนสํ สํกิเลสปฺปหานํ, อริยมคฺคุปฺปาทญฺจ ทสฺเสติฯ อปคตกาฬกนฺติ วิคตกาฬกํฯ สมฺมเทวาติ สุฏฺฐุ เอวฯ รชนนฺติ นีลปีตาทิรงฺคชาตํฯ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ คณฺเหยฺย ปภสฺสรํ ภเวยฺยฯ ตสฺมิํเยว อาสเนติ ติสฺสเมว นิสชฺชายํ, เอเตน เนสํ ลหุวิปสฺสกตา, ติกฺขปญฺญตา, สุขปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญตา จ ทสฺสิตา โหติฯ วิรชนฺติ อปายคมนียราครชาทีนํ วิคเมน วิรชํฯ อนวเสสทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉามลาปคมเนน วีตมลํฯ ปฐมมคฺควชฺฌกิเลสรชาภาเวน วา วิรชํฯ ปญฺจวิธทุสฺสีลฺยมลาปคมเนน วีตมลํฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ พฺรหฺมายุสุตฺเต (ม. นิ. 2.383) เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา วุตฺตา, จูฬราหุโลวาเท (ม. นิ. 3.416) อาสวกฺขโย, อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโตฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนนฺติฯ นนุ จ มคฺคญาณํ อสงฺขตธมฺมารมฺมณํ, น สงฺขตธมฺมารมฺมณนฺติ? สจฺจเมตํฯ ยสฺมา ตํ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน สพฺพสงฺขตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตถา วุตฺตํฯ

‘‘สุทฺธํ วตฺถ’’นฺติ นิทสฺสิตอุปมายํ อิทํ อุปมาสํสนฺทนํ วตฺถํ วิย จิตฺตํ, วตฺถสฺส อาคนฺตุกมเลหิ กิลิฏฺฐภาโว วิย จิตฺตสฺส ราคาทิมเลหิ สํกิลิฏฺฐภาโว , โธวนสิลา วิย อนุปุพฺพิกถา, อุทกํ วิย สทฺธา, อุทเก เตเมตฺวา อูสโคมยฉาริกาภเรหิ กาฬกปเทเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา วตฺถสฺส โธวนปโยโค วิย สทฺธาสิเนเหน เตเมตฺวา เตเมตฺวา สติสมาธิปญฺญาหิ โทเส สิถิลี กตฺวา สุตาทิวิธินา จิตฺตสฺส โสธเน วีริยารมฺโภ, เตน ปโยเคน วตฺเถ นานากาฬกาปคโม วิย วีริยารมฺเภน กิเลสวิกฺขมฺภนํ, รงฺคชาตํ วิย อริยมคฺโค, เตน สุทฺธสฺส วตฺถสฺส ปภสฺสรภาโว วิย วิกฺขมฺภิตกิเลสสฺส จิตฺตสฺส มคฺเคน ปริโยทปนนฺติฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมา’’ติ วตฺวา ทสฺสนํ นาม ญาณทสฺสนโต อญฺญมฺปิ อตฺถีติ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปตฺตธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ ปตฺติ จ ญาณสมฺปตฺติโต อญฺญมฺปิ วิชฺชตีติ ตโต วิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘วิทิตธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ สา ปน วิทิตธมฺมตา ธมฺเมสุ เอกเทเสนาปิ โหตีติ นิปฺปเทสโต วิทิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริโยคาฬฺหธมฺมา’’ติ วุตฺตํ, เตน เนสํ สจฺจาภิสมฺโพธิํเยว วิภาเวติฯ มคฺคญาณญฺหิ เอกาภิสมยวเสน ปริญฺญาทิกิจฺจํ สาเธนฺตํ นิปฺปเทสโตว จตุสจฺจธมฺมํ สมนฺตโต โอคาหนฺตํ ปฏิวิชฺฌตีติฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

[77] จีวรทานาทีนีติ จีวราทิปริกฺขารทานํ สนฺธายาหฯ โย หิ จีวราทิเก อฏฺฐ ปริกฺขาเร, ปตฺตจีวรเมว วา โสตาปนฺนาทิอริยสฺส, ปุถุชฺชนสฺเสว วา สีลสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา ‘‘อิทํ ปริกฺขารทานํ อนาคเต เอหิภิกฺขุภาวาย ปจฺจโย โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ, ตสฺส จ สติ อธิการสมฺปตฺติยํ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว อิทฺธิมยปริกฺขารลาภาย สํวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ วสฺสสติกตฺเถรา วิย อากปฺปสมฺปนฺนาติ อธิปฺปาโยฯ

สนฺทสฺเสสีติ สุฏฺฐุ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ทสฺเสสิฯ อิธโลกตฺถนฺติ อิธโลกภูตํ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตมตฺถํฯ ปรโลกตฺถนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ทสฺเสสีติ สามญฺญลกฺขณโต, สลกฺขณโต จ ทสฺเสสิฯ เตนาห ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจนฺติ ทสฺเสสิฯ อุทยพฺพยปฏิปีฬนโต ทุกฺขนฺติ ทสฺเสสิฯ อวสวตฺตนโต อนตฺตาติ ทสฺเสสิฯ อิเม รุปฺปนาทิลกฺขณา ปญฺจกฺขนฺธาติ ราสฏฺเฐน ขนฺเธ ทสฺเสสิฯ อิเม จกฺขาทิสภาวา นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน อฏฺฐารส ธาตุโยติ ทสฺเสสิฯ อิมานิ จกฺขาทิสภาวาเนว ทฺวารารมฺมณภูตานิ ทฺวาทส อายตนานีติ ทสฺเสสิฯ

อิเม อวิชฺชาทโย ชรามรณปริโยสานา ทฺวาทส ปจฺจยธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ ทสฺเสสิฯ รูปกฺขนฺธสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปจฺจยโต จตฺตาริ, ขณโต เอกนฺติ อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ทสฺเสสิฯ ตถาติ อิมินา ‘‘ปญฺจ ลกฺขณานี’’ติ ปทํ อากฑฺฒติฯ ทสฺเสนฺโตติ อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ, เอวนฺติ อตฺโถฯ นิรยนฺติ อฏฺฐมหานิรยโสฬสอุสฺสทนิรยปฺปเภทํ สพฺพโส นิรยํ ทสฺเสสิฯ ติรจฺฉานโยนินฺติ อปททฺวิปทจตุปฺปทพหุปฺปทาทิเภทํ มิคปสุปกฺขิสรีสปาทิวิภาคํ นานาวิธํ ติรจฺฉานโลกํฯ เปตฺติวิสยนฺติ ขุปฺปิปาสิกวนฺตาสิกปรทตฺตูปชีวินิชฺฌามตณฺหิกาทิเภทภินฺนํ นานาวิธํ เปตสตฺตโลกํฯ อสุรกายนฺติ กาลกญฺจิกาสุรนิกายํฯ เอวํ ตาว ทุคฺคติภูตํ ปรโลกตฺถํ วตฺวา อิทานิ สุคติภูตํ วตฺตุํ ‘‘ติณฺณํ กุสลานํ วิปาก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เวหปฺผเล สุภกิณฺเณเยว สงฺคเหตฺวา อสญฺญีสุ, อรูปีสุ จ สมฺปตฺติยา ทสฺเสตพฺพาย อภาวโต ทุวิญฺเญยฺยตาย ‘‘นวนฺนํ พฺรหฺมโลกาน’’นฺเตฺวว วุตฺตํฯ

คณฺหาเปสีติ เต ธมฺเม สมาทินฺเน การาเปสิฯ

สมุตฺเตชนํ นาม สมาทินฺนธมฺมานํ ยถา อนุปการกา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ปหียนฺติ จ, อุปการกา ธมฺมา ปริวฑฺฒนฺติ, วิสุชฺฌนฺติ จ, ตถา เนสํ อุสฺสาหุปฺปาทนนฺติ อาห ‘‘อพฺภุสฺสาเหสี’’ติฯ ยถา ปน ตํ อุสฺสาหุปฺปาทนํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิธโลกตฺถญฺเจวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตาเสตฺวา ตาเสตฺวาติ ปริพฺยตฺตภาวาปาทเนน เตเชตฺวา เตเชตฺวาฯ อธิคตํ วิย กตฺวาติ เยสํ กเถติ, เตหิ ตมตฺถํ ปจฺจกฺขโต อนุภุยฺยมานํ วิย กตฺวาฯ เวเนยฺยานญฺหิ พุทฺเธหิ ปกาสิยมาโน อตฺโถ ปจฺจกฺขโตปิ ปากฏตโร หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ ตถา หิ ภควา เอวํ โถมียติ –

‘‘อาทิตฺโตปิ อยํ โลโก, เอกาทสหิ อคฺคิภิ;

น ตถา ยาติ สํเวคํ, สมฺโมหปลิคุณฺฐิโตฯ

สุตฺวาทีนวสญฺญุตฺตํ, ยถา วาจํ มเหสิโน;

ปจฺจกฺขโตปิ พุทฺธานํ, วจนํ สุฏฺฐุ ปากฏ’’นฺติฯ

เตนาห ‘‘ทฺวตฺติํสกมฺมการณปญฺจวีสติมหาภยปฺปเภทญฺหี’’ติอาทิฯ

ทฺวตฺติํสกมฺมการณานิ ‘‘หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.178) ทุกฺขกฺขนฺธสุตฺเต อาคตนเยน เวทิตพฺพานิฯ ปญฺจวีสติมหาภยานิ ‘‘ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภย’’นฺติอาทินา (จูฬนิ. 123) ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต อาคตนเยน เวทิตพฺพานิฯ อาฆาตนภณฺฑิกา อธิกุฏฺฏนกฬิงฺครํ, ยํ ‘‘อจฺจาธาน’’นฺติปิ วุจฺจติฯ

ปฏิลทฺธคุเณน โจเทสีติ ‘‘ตํตํคุณาธิคเมน อยมฺปิ ตุมฺเหหิ ปฏิลทฺโธ, อานิสํโส อยมฺปี’’ติ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ อตฺถี’’ติ โจเทนฺโต วิย อโหสิฯ เตนาห ‘‘มหานิสํสํ กตฺวา กเถสี’’ติฯ

ตปฺปจฺจยญฺจ กิลมถนฺติ สงฺขารปวตฺติเหตุกํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตสนฺตาเน อุปฺปชฺชนกปริสฺสมํ สํวิฆาตํ วิเหสํฯ อิธาติ เหฏฺฐา ปฐมมคฺคาธิคมตฺถาย กถายฯ สพฺพสงฺขารูปสมภาวโต สนฺตํฯ อติตฺติกรปรมสุขตาย ปณีตํฯ สกลสํสารพฺยสนโต ตายนตฺเถน ตาณํฯ ตโต นิพฺพินฺทหทยานํ นิลียนฏฺฐานตาย เลณํฯ อาทิ-สทฺเทน คติปฏิสรณํ ปรมสฺสาโสติ เอวมาทีนํ สงฺคโหฯ

มหาชนกายปพฺพชฺชาวณฺณนา

[80] สงฺฆปฺปโหนกานํ ภิกฺขูนํ อภาวา ‘‘สงฺฆสฺส อปริปุณฺณตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ทฺเว อคฺคสาวกา เอว หิ ตทา อเหสุํฯ

จาริกาอนุชานนวณฺณนา

[86] ‘‘กทา อุทปาที’’ติ ปุจฺฉํ ‘‘สมฺโพธิโต’’ติอาทินา สงฺเขปโต วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปิตุ สงฺคหํ กโรนฺโต วิหาสิ สมฺโพธิโต ‘‘สตฺต สํวจฺฉรานิ สตฺต มาเส สตฺต ทิวเส’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, ตญฺจ โข เวเนยฺยานํ ตทา อภาวโตฯ กิลญฺเชหิ พหิ ฉาทาเปตฺวา, วตฺเถหิ อนฺโต ปฏิจฺฉาทาเปตฺวา, อุปริ จ วตฺเถหิ ฉาทาเปตฺวา, ตสฺส เหฏฺฐา สุวณฺณ…เป.… วิตานํ การาเปตฺวาฯ มาลาวจฺฉเกติ ปุปฺผมาลาหิ วจฺฉากาเรน เวฐิเตฯ คนฺธนฺตเรติ จาฏิภริตคนฺธสฺส อนฺตเรฯ ปุปฺผานีติ จาฏิอาทิภริตานิ ชลชปุปฺผานิ เจว จงฺโกตกาทิภริตานิ ถลชปุปฺผานิ จฯ