เอวํ สมฺมาวิมุตฺตานนฺติ สมฺมา เหตุนา ญาเยน ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺติปุพฺพงฺคมาย สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา อริยมคฺเคน จตูหิปิ อุปาทาเนหิ, อาสเวหิ จ มุตฺตตฺตา สมฺมา วิมุตฺตานํ, ตโต เอว กามพนฺธนสงฺขาตํ กาโมฆภโวฆาทิเภทํ อวสิฏฺฐโอฆญฺจ ตริตฺวา ฐิตตฺตา กามพนฺโธฆตารีนํ สุฏฺฐุ ปฏิปสฺสมฺภิตสพฺพกิเลสวิปฺผนฺทิตตฺตา กิเลสาภิสงฺขารวาเตหิ อกมฺปนียตาย อจลํ นิพฺพานสงฺขาตํ สงฺขารูปสมํ สุขํ ปตฺตานํ อธิคตานํ ขีณาสวานํ คติ เทวมนุสฺสาทิเภทาสุ คตีสุ ‘‘อยํ นามา’’ติ ปญฺญาเปตพฺพตาย อภาวโต ปญฺญาเปตุํ นตฺถิ น อุปลพฺภติ, ยถาวุตฺตชาตเวโท วิย อปญฺญตฺติกภาวเมว เต คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เอวํ มนสิ กโรนฺโตติ ‘‘เอวํ อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทินา (ธ. ป. 153) อตฺตโน กตกิจฺจตฺตํ มนสิ กโรนฺโต โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโนว วิโรจิตฺถาติ โยชนาฯ

ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา

[64] ยนฺนูนาติ ปริวิตกฺกนตฺเถ นิปาโต, อหนฺติ ภควา อตฺตานํ นิทฺทิสตีติ อาห ‘‘ยทิ ปนาห’’นฺติฯ ‘‘อฏฺฐเม สตฺตาเห’’ติอาทิ ยถา อมฺหากํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทนาทิวเสน สตฺตสุ สตฺตาเหสุ ปฏิปชฺชิ, ตโต ปรญฺจ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณาทิวเสน, เอวเมว สพฺเพปิ สมฺมาสมฺพุทฺธา อภิสมฺพุทฺธกาเล ปฏิปชฺชิํสุ, เต จ สตฺตาหาทโย ตเถว ววตฺถปียนฺตีติ อยํ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ ธมฺมตาฯ ตสฺมา วิปสฺสี ภควา อภิสมฺพุทฺธกาเล ตถา ปฏิปชฺชีติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘อฏฺฐเม สตฺตาเห’’ติ อิทํ สตฺตมสตฺตาหโต ปรํ, สตฺตาหโต โอริเม จ ปวตฺตาย ปฏิปตฺติยา วเสน วุตฺตํ, น ปลฺลงฺกสตฺตาหสฺส วิย อฏฺฐมสฺส นาม สตฺตาหสฺส ววตฺถิตสฺส ลพฺภมานตฺตาฯ อนนฺตโรติ ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม’’ติอาทิโก วิตกฺโก (ที. นิ. 2.67; ม. นิ. 1.281; 2.337; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7, 8)ฯ

ปฏิวิทฺโธติ สยมฺภุญาเณน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา ปฏิมุขํ ปฏิวิชฺฌนวเสน ปวตฺโต, ยถาภูตํ อวพุทฺโธติ อตฺโถฯ

ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโม ตพฺพินิมุตฺตสฺส ปฏิวิชฺฌิตพฺพธมฺมสฺส อภาวโตฯ คมฺภีโรติ มหาสมุทฺโท วิย มกสตุณฺฑสูจิยา อญฺญตฺร สมุปจิตปริปกฺกญาณสมฺภาเรหิ อญฺเญสํ ญาเณน อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนเมต’’นฺติฯ อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺโฐ โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย สรูปโต วิเสสโต จ ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ อาห ‘‘คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส’’ติฯ ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺโพติ กิจฺเฉน เกนจิ กทาจิเทว ทฏฺฐพฺโพฯ ยํ ปน ทฏฺฐุเมว น สกฺกา, ตสฺส โอคาเหตฺวา อนุ อนุ พุชฺฌเน กถา เอว นตฺถีติ อาห ‘‘ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ’’ติฯ ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ อวโพธสฺส ทุกฺกรภาวโตฯ อิมสฺมิํ ฐาเน ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ ภิกฺขเว ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา’’ติ (สํ. นิ. 5.1115) สุตฺตปทํ วตฺตพฺพํฯ สนฺตารมฺมณตาย วา สนฺโตฯ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตาย นิพฺพุโตฯ ปธานภาวํ นีโตติ วา ปณีโตฯ อติตฺติกรฏฺเฐน อตปฺปโก สาทุรสโภชนํ วิยฯ เอตฺถ จ นิโรธสจฺจํ สนฺตํ อารมฺมณนฺติ สนฺตารมฺมณํ, มคฺคสจฺจํ สนฺตํ, สนฺตารมฺมณญฺจาติ สนฺตารมฺมณํ อนุปสนฺตสภาวานํ กิเลสานํ, สงฺขารานญฺจ อภาวโต สนฺโต นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตฺตา นิพฺพุโต, สนฺตปณีตภาเวเนว ตทตฺถาย อเสจนกตาย อตปฺปกตา ทฏฺฐพฺพาฯ เตนาห ‘‘อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ อุตฺตมญาณสฺส วิสยตฺตา น ตกฺเกน อวจริตพฺโพ, ตโต เอว นิปุณญาณโคจรตาย, สณฺหสุขุมสภาวตฺตา จ นิปุโณฯ พาลานํ อวิสยตฺตา ปณฺฑิเตหิ เอว เวทิตพฺโพติ ปณฺฑิตเวทนีโยฯ อาลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเฐน เสวียนฺตีติ อาลยา, ปญฺจ กามคุณาฯ อาลยนฺติ อภิรมณวเสน เสวนฺตีติ อาลยา, ตณฺหาวิจริตานิฯ อาลยรตาติ อาลยนิรตาฯ สุฏฺฐุ มุทิตา อติวิย มุทิตา อนุกฺกณฺฐนโตฯ รมตีติ รติํ วินฺทติ กีฬติ ลฬติฯ อิเม สตฺตา ยถา กามคุเณ, เอวํ ราคมฺปิ อสฺสาเทนฺติ อภินนฺทนฺติ เยวาติ วุตฺตํ ‘‘ทุวิธมฺปี’’ติอาทิฯ

ฐานํ สนฺธายาติ ฐาน-สทฺทํ สนฺธายฯ อตฺถโต ปน ‘‘ฐาน’’นฺติ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เอว อธิปฺเปโตฯ ติฏฺฐติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐานํ, สงฺขาราทีนํ ปจฺจยภูตา อวิชฺชาทโยฯ อิเมสํ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยาติ อิทปฺปจฺจยา, อวิชฺชาทโยวฯ

อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา ยถา เทโว เอว เทวตา , อิทปฺปจฺจยานํ วา อวิชฺชาทีนํ อตฺตโน ผลํ ปฏิจฺจ ปจฺจยภาโว อุปฺปาทนสมตฺถตา อิทปฺปจฺจยตา, เตน ปรมตฺถปจฺจยลกฺขโณ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต โหติฯ ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ ผลํ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ ปททฺวเยนาปิ ธมฺมานํ ปจฺจยฏฺโฐ เอว วิภาวิโตฯ เตนาห ‘‘สงฺขาราทิปจฺจยานํ อวิชฺชาทีนเมตํ อธิวจน’’นฺติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. 2.570) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพนฺติ สพฺพสงฺขารสมถาทิปทาภิเธยฺยํ สพฺพํ, อตฺถโต นิพฺพานเมวฯ อิทานิ ตสฺส นิพฺพานภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตนฺติ นิพฺพานํฯ อาคมฺมาติ ปฏิจฺจ อริยมคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยเหตุฯ สมฺมนฺตีติ อปฺปฏิสนฺธิกูปสมวเสน สมฺมนฺติฯ ตถา สนฺตา จ สวิเสสํ อุปสนฺตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘วูปสมฺมนฺตี’’ติ, เอเตน สพฺเพ สงฺขารา สมฺมนฺติ เอตฺถาติ สพฺพสงฺขารสมโถ, นิพฺพานนฺติ ทสฺเสติฯ สพฺพสงฺขารวิสํยุตฺเต หิ นิพฺพาเน สพฺพสงฺขารวูปสมปริยาโย ญายาคโต เยวาติฯ เสเสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ อุปธิ, ขนฺธาทโยฯ ปฏินิสฺสฏฺฐาติ สมุจฺเฉทวเสน ปริจฺจตฺตา โหนฺติฯ สพฺพา ตณฺหาติ อฏฺฐสตปฺปเภทา สพฺพาปิ ตณฺหาฯ สพฺเพ กิเลสราคาติ กามราครูปราคาทิเภทา สพฺเพปิ กิเลสภูตา ราคา, สพฺเพปิ วา กิเลสา อิธ กิเลสราคาติ เวทิตพฺพา, น โลภวิเสสา เอว จิตฺตสฺส วิปรีตภาวาปาทนโตฯ ยถาห ‘‘รตฺตมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํ, ทุฏฺฐมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํ, มูฬฺหมฺปิ จิตฺตํ วิปริณต’’นฺติ (ปารา. 271) วิรชฺชนฺตีติ อตฺตโน สภาวํ วิชหนฺติฯ สพฺพํ ทุกฺขนฺติ ชรามรณาทิเภทํ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํฯ ภเวน ภวนฺติ เตน เตน ภเวน ภวนฺตรํฯ ภวนิกนฺติภาเวน สํสิพฺพติ, ผเลน วา สทฺธิํ กมฺมํ สตณฺหสฺเสว อายติํ ปุนพฺภวภาวโตฯ ตโต วานโต นิกฺขนฺตํ ตตฺถ ตสฺส สพฺพโส อภาวโตฯ จิรนิสชฺชาจิรภาสเนหิ ปิฏฺฐิอาคิลายนตาลุคลโสสาทิวเสน กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ เวทิตพฺพาฯ สา จ โข เทสนาย อตฺถํ อชานนฺตานํ, อปฺปฏิปชฺชนฺตานญฺจ วเสน, ชานนฺตานํ, ปน ปฏิปชฺชนฺตานญฺจ เทสนาย กายปริสฺสโมปิ สตฺถุ อปริสฺสโมวฯ เตนาห ภควา ‘‘น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสี’’ติ (อุทา. 10)ฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺสา’’ติฯ

อุภยนฺติ จิตฺตกิลมโถ, จิตฺตวิเหสา จาติ อุภยํ เปตํ พุทฺธานํ นตฺถิ, โพธิมูเลเยว สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ

[65] อนุพฺรูหนํ สมฺปิณฺฑนํฯ โสติ ‘‘อปิสฺสู’’ติ นิปาโตฯ วิปสฺสินฺติ ปฏิ-สทฺทโยเคน สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘วิปสฺสิสฺสา’’ติฯ วุทฺธิปฺปตฺตา อจฺฉริยา วา อนจฺฉริยาฯ วุทฺธิอตฺโถปิ หิ อกาโร โหติ ยถา‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกาย 11)ฯ กปฺปานํ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ สตสหสฺสญฺจ สเทวกสฺส โลกสฺส ธมฺมสํวิภาคกรณตฺถเมว ปารมิโย ปูเรตฺวา อิทานิ สมธิคตธมฺมราชสฺส ตตฺถ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติทีปนตา, คาถาตฺถสฺส อจฺฉริยตา, ตสฺส วุทฺธิปฺปตฺติ จาติ เวทิตพฺพาฯ อตฺถทฺวาเรน หิ คาถานํ อนจฺฉริยตาฯ โคจรา อเหสุนฺติ อุปฏฺฐหิํสุฯ อุปฏฺฐานญฺจ วิตกฺเกตพฺพตาวาติ อาห ‘‘ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ ปาปุณิํสู’’ติฯ

ยทิ สุขาปฏิปทาว กถํ กิจฺฉตาติ อาห ‘‘ปารมีปูรณกาเล’’ติอาทิฯ เอวมาทีนิ ทุปฺปริจฺจชานิ เทนฺตสฺสฯ ห-อิติ วา พฺยตฺตนฺติ เอตสฺมิํ อตฺเถ นิปาโต, ‘‘เอกํสตฺเถ’’ติ เกจิฯ ห พฺยตฺตํ, เอกํเสน วา อลํ นิปฺปโยชนํ เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส ธมฺมสฺส เทเสตุนฺติ โยชนาฯ หลนฺติ ‘‘อล’’นฺติ อิมินา สมานตฺถํ ปทํ ‘‘หลนฺติ วทามี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ฏี. 1.172) วิยฯ ราคโทสผุฏฺเฐหีติ ผุฏฺฐวิเสน วิย สปฺเปน ราเคน, โทเสน จ สมฺผุฏฺเฐหิ อภิภูเตหิฯ ราคโทสานุคเตหีติ ราคโทเสหิ อนุพนฺเธหิฯ

นิจฺจาทีนนฺติ นิจฺจคฺคาหาทีนํฯ เอวํ คตนฺติ เอวํ ปวตฺตํ อนิจฺจาทิอากาเรน ปวตฺตํฯ ‘‘จตุสจฺจธมฺม’’นฺติ อิทํ อนิจฺจาทีสุ, สจฺเจสุ จ ยถาลาภวเสน คเหตพฺพํฯ เอวํ คตนฺติ วา เอวํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา อภินิวิสิตฺวา มยา, อญฺเญหิ จ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ คตํ, ญาตํ ปฏิวิทฺธนฺติ อตฺโถฯ กามราเคน, ภวราเคน จ รตฺตา นีวรเณหิ นิวุตจิตฺตตาย, ทิฏฺฐิราเคน รตฺตา วิปรีตาภินิเวเสน น ทกฺขนฺติ ยาถาวโต อิมํ ธมฺมํ นปฺปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติฯ เอวํ คาหาเปตุนฺติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา สภาเวน ยาถาวโต ธมฺเม ชานาเปตุํฯ ราคโทสปเรตตาปิ เนสํ สมฺมูฬฺหภาเวเนวาติ อาห ‘‘ตโมขนฺเธน อาวุฏา’’ติฯ

ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติยา การณํ วิภาเวตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทินา สยเมว โจทนํ สมุฏฺฐาเปติฯ

ตตฺถ ยถายํ อิทานิ ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติ สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณธมฺมตาวเสน, สพฺพโพธิสตฺตานํ อาทิโต ‘‘กิํ เม อญฺญาตเวเสนา’’ติอาทินา (พุ. วํ. 2.99) มหาภินีหาเร อตฺตโน จิตฺตสฺส สมุสฺสาหนํ อาจิณฺณสมาจิณฺณธมฺมตา วาติ อาห ‘‘กิํ เม’’ติอาทิฯ ตตฺถ อญฺญาตเวเสนาติ สเทวกํ โลกํ อุนฺนาเทนฺโต พุทฺโธ อหุตฺวา เกวลํ พุทฺธานํ สาวกภาวูปคมนวเสน อญฺญาตรูเปนฯ ติวิธํ การณํ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติยา ปฏิปกฺขสฺส พลวภาโว, ธมฺมสฺส ปรมคมฺภีรตา, ตตฺถ จ ภควโต สาติสยํ คารวนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปฏิปกฺขา นาม ราคาทโย กิเลสา สมฺมาปฏิปตฺติยา อนฺตรายกรตฺตาฯ เตสํ พลวภาวโต จิรปริภาวนาย สตฺตสนฺตานโต ทุพฺพิโสธิยตาย เต สตฺเต มตฺตหตฺถิโน วิย ทุพฺพลํ ปุริสํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺตา อเนกสตโยชนายามวิตฺถารํ สุนิจิตํ ฆนสนฺนิเวสํ กณฺฏกทุคฺคมฺปิ อธิเสนฺติฯ ทูรปฺปเภท ทุจฺเฉชฺชตาหิ ทุพฺพิโสธิยตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จ อนฺโต อามฏฺฐตาย กญฺชิกปุณฺณลาพุ จิรปริวาสิกตาย ตกฺกภริตจาฏิ สฺเนหตินฺตทุพฺพลภาเวน วสาเตลปีตปิโลติกา; เตลมิสฺสิตตาย อญฺชนมกฺขิตหตฺถา ทุพฺพิโสธนียา วุตฺตาฯ หีนูปมา เจตา รูปปฺปพนฺธภาวโต, อจิรกาลิกตฺตา จ มลีนตาย, กิเลสสํกิเลโส เอว ปน ทุพฺพิโสธนียตโร อนาทิกาลิกตฺตา, อนุสยิตตฺตา จฯ เตนาห ‘‘อติสํกิลิฏฺฐา’’ติฯ ยถา จ ทุพฺพิโสธนียตาย เอวํ คมฺภีรทุทฺทสทุรนุโพธานมฺปิ วุตฺตอุปมา หีนูปมาวฯ

คมฺภีโรปิ ธมฺโม ปฏิปกฺขวิธมเนน สุปากโฏ ภเวยฺย, ปฏิปกฺขวิธมนํ ปน สมฺมาปฏิปตฺติปฏิพทฺธํ, สา สทฺธมฺมสวนาธีนา, ตํ สตฺถริ, ธมฺเม จ ปสาทายตฺตํฯ โส วิเสสโต โลเก สมฺภาวนียสฺส ครุกาตพฺพสฺส อภิปตฺถนาเหตุโกติ ปนาฬิกาย สตฺตานํ ธมฺมสมฺปฏิปตฺติยา พฺรหฺมยาจนาทินิมิตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ

[66] ‘‘อญฺญตโร’’ติ อปฺปญฺญาโต วิย กิญฺจาปิ วุตฺตํ, อถ โข ปากโฏ ปญฺญาโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ เชฏฺฐกมหาพฺรหฺมา’’ติ วุตฺตํฯ มหาพฺรหฺมภวเน เชฏฺฐกมหาพฺรหฺมาฯ

โส หิ สกฺโก วิย กามเทวโลเก, พฺรหฺมโลเก จ ปากโฏ ปญฺญาโตฯ อุปกฺกิเลสภูตํ อปฺปํ ราคาทิรชํ เอตสฺสาติ อปฺปรชํ, อปฺปรชํ อกฺขิ ปญฺญาจกฺขุ เยสํ เต ตํสภาวาติ กตฺวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺญามเย’’ติอาทิมาหฯ อปฺปํ ราคาทิรชํ เยสํ เต ตํสภาวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสฺสวนตาติ ‘‘สยํ อภิญฺญา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.28, 405; ม. นิ. 1.154, 444) วิย กรเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘อสฺสวนตายา’’ติฯ ทสปุญฺญกิริยวตฺถุวเสนาติ ทานาทิทสวิธวิมุตฺติปริปาจนียปุญฺญกิริยวตฺถูนํ วเสนฯ เตนาห ‘‘กตาธิการา’’ติอาทิฯ ปปญฺจสูทนิยํ ปน ‘‘ทฺวาทสปุญฺญกิริยวเสนา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.282) วุตฺตํ, ตํ ทานาทีสุ สรณคมนปรหิตปริณามนทฺวย ปกฺขิปนวเสน วุตฺตํฯ

[69] ครุฏฺฐานิเยสุ คารววเสน ครุกรปตฺถนา อชฺเฌสนา, สาปิ อตฺถโต ปตฺถนา เอวาติ วุตฺตํ ‘‘ยาจน’’นฺติฯ ปเทสวิสยญาณทสฺสนํ หุตฺวา พุทฺธานํเยว อาเวณิกภาวโต อิทํ ญาณทฺวยํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อิเมสญฺหิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ พุทฺธจกฺขูติ นาม’’นฺติฯ ติณฺณํ มคฺคญาณานนฺติ เหฏฺฐิมานํ ติณฺณํ มคฺคญาณานํ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติ นามํ, จตุสจฺจธมฺมทสฺสนนฺติ กตฺวา ทสฺสนมตฺตภาวโตฯ ยโต ตานิ ญาณานิ วิชฺชูปมาภาเวน วุตฺตานิ, อคฺคมคฺคญาณํ ปน ญาณกิจฺจสฺส สิขาปฺปตฺติยา ทสฺสนมตฺตํ น โหตีติ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติ น วุจฺจตีติฯ ยโต ตํ วชิรูปมาภาเวน วุตฺตํฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อปฺปรชกฺขชาติกา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนวฯ ยสฺมา มนฺทกิเลสา ‘‘อปฺปรชกฺขา’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา พหลกิเลสา ‘‘มหารชกฺขา’’ติ เวทิตพฺพาฯ ปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถตาย ติกฺขานิ สูรานิ วิสทานิ, วุตฺตวิปริยาเยน มุทูนิฯ สทฺธาทโย อาการาติ สทฺทหนาทิปฺปกาเร วทติฯ สุนฺทราติ กลฺยาณาฯ สมฺโมหวิโนทนิยํ ปน ‘‘เยสํ อาสยาทโย โกฏฺฐาสา สุนฺทรา, เต สฺวาการา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 814) วุตฺตํ, ตํ อิมาย อตฺถวณฺณนาย อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยโต สทฺธาสมฺปทาทิวเสน อชฺฌาสยสฺส สุนฺทรตาติ, ตพฺพิปริยายโต อสุนฺทรตาติฯ การณํ นาม ปจฺจยากาโร, สจฺจานิ วาฯ ปรโลกนฺติ สมฺปรายํฯ ตํ ทุกฺขาวหํ วชฺชํ วิย ภยโต ปสฺสิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ ภยโต ปสฺสนฺตี’’ติฯ สมฺปตฺติภวโต วา อญฺญตฺตา วิปตฺติภโว ‘‘ปรโลโก’’ติ วุตฺตํ ‘‘ปร…เป.… ปสฺสนฺตี’’ติฯ

อยํ ปเนตฺถ ปาฬีติ เอตฺถ ‘‘อปฺปรชกฺขา’’ทิปทานํ อตฺถวิภาวเน อยํ ตสฺส ตถาภาวสาธกปาฬิฯ สทฺธาทีนญฺหิ วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานํ พลวภาโว ตปฺปฏิปกฺขานํ ปาปธมฺมานํ ทุพฺพลภาเวเนว โหติ, เตสญฺจ พลวภาโว สทฺธาทีนํ ทุพฺพลภาเวนาติ วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานํ สวิเสสํ อตฺถิตานตฺถิตาวเสน ‘‘อปฺปรชกฺขา มหารชกฺขา’’ติ อาทโย ปาฬิยํ (ปฏิ. ม. 1.111) วิภชิตฺวา ทสฺสิตาฯ อิติ สทฺธาทีนํ วเสน ปญฺจ อปฺปรชกฺขา, อสทฺธิยาทีนํ วเสน ปญฺจ มหารชกฺขาฯ เอวํ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยาทโยติ วิภาวิตา ปญฺญาส ปุคฺคลาฯ สทฺธาทีนํ ปน อนฺตรเภเทน อเนกเภทา เวทิตพฺพาฯ ขนฺธาทโย เอว ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก, สมฺปตฺติภวภูโต โลโก สมฺปตฺติภวโลโก, สุคติสงฺขาโต อุปปตฺติภโว, สมฺปตฺติ สมฺภวติ เอเตนาติ สมฺปตฺติสมฺภวโลโก สุคติสํวตฺตนิโย กมฺมภโวฯ ทุคฺคติสงฺขาตอุปปตฺติภวทุคฺคติสํวตฺตนิยกมฺมภวา วิปตฺติภวโลกวิปตฺติสมฺภวโลกาฯ

ปุน เอกกทุกาทิวเสน โลกํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอโก โลโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาหาราทโย หิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติฯ ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ (ที. นิ. 3.303; อ. นิ. 10.27, 28; ปฏิ. ม. 1.2, 112, 208) ยายํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย สพฺพสงฺขารานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา วุตฺตา, ตาย สพฺโพ สงฺขารโลโก เอโก เอกวิโธ ปการนฺตรสฺสาภาวโตฯ ‘‘ทฺเว โลกา’’ติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นามคฺคหเณน เจตฺถ นิพฺพานสฺส อคฺคหณํ ตสฺส อโลกสภาวตฺตาฯ นนุ จ ‘‘อาหารฏฺฐิติกา’’ติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลานมฺปิ โลกตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ ปริญฺเญยฺยานํ ทุกฺขสจฺจธมฺมานํ ‘‘อิธ โลโก’’ติ อธิปฺเปตตฺตาฯ อถ วา น ลุชฺชติ น ปลุชฺชตีติ โย คหิโต, ตถา น โหติ, โส โลโกติ ตํคหณรหิตานํ โลกุตฺตรานํ นตฺถิ โลกตาฯ อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาฯ อนุโรธาทิวตฺถุภูตา ลาภาทโย อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ ทสายตนานีติ ทส รูปายตนานิ วิวฏฺฏชฺฌาสยสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ตสฺส จ สพฺพํ เตภูมกกมฺมํ ครหิตพฺพํ, วชฺชิตพฺพญฺจ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชํ, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺช’’นฺติฯ

เยสํ ปุคฺคลานํ สทฺธาทโย มนฺทา, เต อิธ ‘‘อสฺสทฺธา’’ติอาทินา วุตฺตาฯ น ปน สพฺเพน สพฺพํ สทฺธาทีนํ อภาวโตติ อปฺปรชกฺขทุกาทีสุ ปญฺจสุ ทุเกสุ เอเกกสฺมิํ ทส ทส กตฺวา ‘‘ปญฺญาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํ ชานาตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อปฺปรชกฺขาทิวเสน อาวชฺชนฺตสฺส ภควโต เต สตฺตา ปุญฺชปุญฺชาว หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, น เอเกกาฯ

อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี, คจฺโฉปิ ชลาสโยปิ, อิธ ปน ชลาสโย อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อุปฺปลวเน’’ติฯ ยานิ อุทกสฺส อนฺโต นิมุคฺคาเนว หุตฺวา ปุสนฺติ วฑฺฒนฺติ, ตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีฯ ทีปิตานีติ อฏฺฐกถายํ ปกาสิตานิ, อิเธว วา ‘‘อญฺญานิปี’’ติอาทินา ทีปิตานิฯ อุคฺฆฏิตญฺญูติ อุคฺฆฏนํ นาม ญาณุคฺฆฏนํ, ญาเณ อุคฺฆฏิตมตฺเต เอว ชานาตีติ อตฺโถฯ วิปญฺจิตํ วิตฺถารเมวมตฺถํ ชานาตีติ วิปญฺจิตญฺญูฯ อุทฺเทสาทีหิ เนตพฺโพติ เนยฺโยฯ สห อุทาหฏเวลายาติ อุทาหาเร ธมฺมสฺส อุทฺเทเส อุทาหฏมตฺเต เอวฯ ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจธมฺมสฺส ญาเณน สทฺธิํ อภิสมโยฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา นเยน สงฺขิตฺเตน มาติกาย ทีปิยมานาย เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตุํ สมตฺโถ ‘‘ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญู’’ติ วุจฺจติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ สงฺขิตฺเตน มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ ‘‘ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญู’’ติ วุจฺจติฯ อุทฺเทสโตติ อุทฺเทสเหตุ, อุทฺทิสนฺตสฺส, อุทฺทิสาเปนฺตสฺส วาติ อตฺโถฯ ปริปุจฺฉโตติ อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺตสฺสฯ อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหตีติ อนุกฺกเมน อรหตฺตปฺปตฺโต โหติฯ น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหตีติ เตน อตฺตภาเวน มคฺคํ วา ผลํ วา อนฺตมโส ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโมติ อยํ ปุคฺคโล พฺยญฺชนปทเมว ปรมํ อสฺสาติ ‘‘ปทปรโม’’ติ วุจฺจติฯ

เยติ เย ทุวิเธ ปุคฺคเล สนฺธาย วุตฺตํ วิภงฺเค กมฺมาวรเณนาติ ปญฺจวิเธน อานนฺตริยกมฺเมนฯ วิปากาวรเณนาติ อเหตุกปฏิสนฺธิยาฯ

ยสฺมา ทุเหตุกานมฺปิ อริยมคฺคปฏิเวโธ นตฺถิ, ตสฺมา ทุเหตุกปฏิสนฺธิปิ ‘‘วิปากาวรณเมวา’’ติ เวทิตพฺพาฯ กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ อสฺสทฺธาติ พุทฺธาทีสุ สทฺธา รหิตาฯ อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตา, อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาฯ ทุปฺปญฺญาติ ภวงฺคปญฺญาย ปริหีนา, ภวงฺคปญฺญาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ โลกุตฺตรสฺส ปจฺจโย น โหติ, โสปิ ทุปฺปญฺโญ เอว นามฯ อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ อริยมคฺคํ โอกฺกมิตุํ อธิคนฺตุํ อภพฺพาฯ ‘‘น กมฺมาวรเณนา’’ติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพานิฯ

‘‘ราคจริตา’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ [ปรมตฺถมญฺชูสายํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายนฺติ ภวิตพฺพํ –

‘‘สา เอสา ปรมตฺถานํ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;

นิธานโต ปรมตฺถ-มญฺชูสา นาม นามโต’’ติฯ (วิสุทฺธิมคฺคมหาฏีกาย นิคมเน สยเมว วุตฺตตฺตา)] วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ;

[70] อารพฺภาติ อตฺตโน อธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส ภควโต ชานาปนํ อุทฺทิสฺสาติ อตฺโถฯ เสโล ปพฺพโต อุจฺโจ โหติ ถิโร จ, น ปํสุปพฺพโต, มิสฺสกปพฺพโต วาติ อาห ‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนี’’ติฯ ธมฺมมยํ ปาสาทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมมาหฯ โส หิ ปพฺพตสทิโส จ โหติ สพฺพธมฺเม อติกฺกมฺม อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ปาสาทสทิโส จ, ปญฺญาปริยาโย วา อิธ ธมฺม-สทฺโท ฯ สา หิ อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ปาสาโทติ อภิธมฺเม (ธ. ส. อฏฺฐ. 16) นิทฺทิฏฺฐาฯ ตถา จาห –

‘‘ปญฺญาปาสาทมารุยฺห, อโสโก โสกินิํ ปชํ;

ปพฺพตฏฺโฐว ภูมฏฺเฐ, ธีโร พาเล อเวกฺขตี’’ติฯ (ธ. ป. 28);

‘‘ยถา หี’’ติอาทีสุ ยถา ปพฺพเต ฐตฺวา รตฺตนฺธกาเร เหฏฺฐา โอโลเกนฺตสฺส ปุริสสฺส เขตฺเต เกทารปาฬิกุฏิโย, ตตฺถ สยิตมนุสฺสา จ น ปญฺญายนฺติ อนุชฺชลภาวโตฯ

กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลา ปญฺญายติ อุชฺชลภาวโต เอวํ ธมฺมปาสาทมารุยฺห สตฺตโลกํ โอโลกยโต ภควโต ญาณสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ อกตกลฺยาณา สตฺตา ญาณคฺคินา อนุชฺชลภาวโต, อนุฬารภาวโต จ รตฺติํ ขิตฺตา สรา วิย โหนฺติฯ กตกลฺยาณา ปน ภพฺพปุคฺคลา ทูเร ฐิตาปิ ภควโต ญาณสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ ปริปกฺกญาณคฺคิตาย สมุชฺชลภาวโต, อุฬารสนฺตานตาย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อุฏฺเฐหีติ ตฺวํ ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกตาสงฺขาตสงฺโกจาปตฺติโต กิลาสุภาวโต อุฏฺฐหฯ วีริยวนฺตตายาติ สาติสย จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยวนฺตตายฯ วีรสฺส หิ ภาโว, กมฺมํ วา วีริยํฯ กิเลสมารสฺส วิย มจฺจุมารสฺสปิ อายติํ อสมฺภวโต ‘‘มจฺจุกิเลสมาราน’’นฺติ วุตฺตํฯ อภิสงฺขารมารวิชยสฺส อคฺคหณํ กิเลสมารวิชเยเนว ตพฺพิชยสฺส โชติตภาวโตฯ วาหนสมตฺถตายาติ สํสารมหากนฺตารโต นิพฺพานสงฺขาตํ เขมปฺปเทสํ สมฺปาปนสมตฺถตายฯ

[71] ‘‘อปารุตํ เตสํ อมตสฺส ทฺวาร’’นฺติ เกจิ ปฐนฺติฯ นิพฺพานสฺส ทฺวารํ ปวิสนมคฺโค วิวริตฺวา ฐปิโต มหากรุณูปนิสฺสเยน สยมฺภุญาเณน อธิคตตฺตาฯ สทฺธํ ปมุญฺจนฺตูติ สทฺธํ ปเวเทนฺตุ, อตฺตโน สทฺทหนาการํ อุปฏฺฐาเปนฺตูติ อตฺโถฯ สุเขน อกิจฺเฉน ปวตฺตนียตาย สุปฺปวตฺติตํฯ น ภาสิํ น ภาสิสฺสามีติ จินฺเตสิฯ

อคฺคสาวกยุควณฺณนา

[73] สลฺลปิตฺวาติ ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต อาวุโส อินฺทฺริยานี’’ติอาทินา (มหาว. 60) อาลาปสลฺลาปํ กตฺวาฯ ตญฺหิสฺส อปรภาเค สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมนสฺส ปจฺจโย อโหสิฯ

[75-6] อนุปุพฺพิํ กถนฺติ อนุปุพฺพิยา อนุปุพฺพํ กเถตพฺพํ กถํฯ กา ปน สาติ? ทานาทิกถาฯ ตตฺถ ทานกถา ตาว ปจุรชเนสุ ปวตฺติยา สพฺพสาธารณตฺตา, สุกรตฺตา, สีเล ปติฏฺฐานสฺส อุปายภาวโต จ อาทิโต กถิตาฯ ปริจฺจาคสีโล หิ ปุคฺคโล ปริคฺคหวตฺถูสุ นิสฺสงฺคภาวโต สุเขเนว สีลานิ สมาทิยติ, ตตฺถ จ สุปฺปติฏฺฐิโต โหติฯ