โพธิสตฺตอภินิเวสวณฺณนา

[57] กามํ ภควา พุทฺโธ หุตฺวา สตฺตสตฺตาหานิ ตตฺเถว วสิ, สพฺพปฐมํ ปน วิสาขปุณฺณมํ สนฺธาย ‘‘เอกรตฺติวาสํ อุปคตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ รโหคตสฺสาติ รโห ชนวิวิตฺตํ ฐานํ อุปคตสฺส, เตน คณสงฺคณิกาภาเวน มหาสตฺตสฺส กายวิเวกมาหฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ นานารมฺมณจารโต จิตฺตสฺส นิวตฺติยา ปติ สมฺมเทว นิลีนสฺส ตตฺถ อวิสฏจิตฺตสฺส, เตน จิตฺตสงฺคณิกาภาเวนสฺส ปุพฺพภาคิยํ จิตฺตวิเวกมาหฯ ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิมูลกํ ทุกฺขํฯ กามํ จุตูปปาตาปิ ชาติมรณานิ เอว, มรณชาติโยว ‘‘ชายติ มียตี’’ติ ปน วตฺวา ‘‘จวติ อุปปชฺชตี’’ติ วจนํ น เอกภวปริยาปนฺนานํ เนสํ คหณํ, อถ โข นานาภวปริยาปนฺนานํ เอกชฺฌํ คหณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ ทฺวยํ…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ กสฺมา ปน โลกสฺส กิจฺฉาปตฺติปริวิตกฺกเน ‘‘ชรามรณสฺสา’’ติ ชรามรณวเสน นิยมนํ กตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิฯ ชรามรณเมว อุปฏฺฐาติ อาทิโตติ อธิปฺปาโยฯ อภินิวิฏฺฐสฺสาติ อารทฺธสฺสฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนารมฺเภ ตสฺส ชรามรณโต ปฏฺฐาย อภินิเวโส อคฺคโต ยาว มูลํ โอตรณํ วิยาติ อาห ‘‘ภวคฺคโต โอตรนฺตสฺส วิยา’’ติฯ

อุปายมนสิการาติ อุปาเยน มนสิกรณโต มนสิการสฺส ปวตฺตนโตฯ อิทานิ ตํ อุปายมนสิการปริยายํ โยนิโสมนสิการํ สรูปโต, ปวตฺติอาการโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อนิจฺจาทีนิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โยนิโสมนสิกาโร นาม โหตีติ ยาถาวโต มนสิการภาวโตฯ อนิจฺจาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ทุกฺขานตฺตอสุภาทีนํ คหณํฯ อยนฺติ ‘‘เอตทโหสี’’ติ เอวํ วุตฺโต ‘‘กิมฺหิ นุ โข สตี’’ติอาทินยปฺปวตฺโต มนสิกาโรฯ เตสํ อญฺญตโรติ เตสุ อนิจฺจาทิมนสิกาเรสุ อญฺญตโร เอโกฯ โก ปน โสติ? อนิจฺจมนสิกาโรว, ตตฺถ การณมาห ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ปวตฺตตฺตา’’ติฯ ยญฺหิ อุปฺปชฺชติ เจว จวติ จ, ตํ อนิจฺจํ อุทยวยปริจฺฉินฺนตฺตา อทฺธุวนฺติ กตฺวาฯ ตสฺส ปน ตพฺภาวทสฺสนํ ยาถาวมนสิการตาย โยนิโสมนสิกาโร ฯ อิโต โยนิโสมนสิการาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ตสฺส อิมินา ‘‘อุปายมนสิกาเรนา’’ติ เหตุมฺหิ กรณวจเนน อตฺถมาหฯ

สมาคโม อโหสีติ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌนวเสน สงฺคโม อโหสิฯ กิํ ปน ตนฺติ กิํ ปน ตํ ชรามรณการณนฺติ อาห ‘‘ชาตี’’ติฯ ‘‘ชาติยา โข’’ติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กิํ ปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ชรามรณการณํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส ‘‘ยสฺมิํ สติ ยํ โหติ, อสติ จ น โหติ, ตํ ตสฺส การณ’’นฺติ เอวํ อพฺยภิจาริการณปริคฺคณฺหเน ‘‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ยา ชรามรณสฺส การณปริคฺคาหิกา ปญฺญา อุปฺปชฺชติ, ตาย อุปฺปชฺชนฺติยา สมาคโม อโหสีติฯ สพฺพปทานีติ ‘‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชาติ โหตี’’ติอาทินา อาคตานิ ชาติอาทีนิ วิญฺญาณปริโยสานานิ นว ปทานิฯ

ทฺวาทสปทิเก ปฏิจฺจสมุปฺปาเท อิธ ยานิ ทฺเว ปทานิ อคฺคหิตานิ, เตสํ อคฺคหเณ การณํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตุกาโม เตสํ คเหตพฺพาการํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ปจฺจกฺขภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนภวํ ปฐมํ คเหตฺวา ตทนนฺตรํ อนาคตํ ‘‘ทุติย’’นฺติ คหเณ อตีโต ตติโย โหตีติ อาห ‘‘อวิชฺชา สงฺขารา หิ อตีโต ภโว’’ติฯ นนุ เจตฺถ อนาคตสฺสาปิ ภวสฺส คหณํ น สมฺภวติ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อภินิเวสสฺส โชติตตฺตาติ? สจฺจเมตํ, การเณ ปน คหิเต ผลํ คหิตเมว โหตีติ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปิ เจตฺถ อนาคโตปิ อทฺธา อตฺถโต สงฺคหิโต เอว, ยโต ปรโต ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทินา อนาคตทฺธสงฺคหิกา เทสนา ปวตฺตาฯ เตหีติ อวิชฺชาสงฺขาเรหิ อารมฺมณภูเตหิฯ น ฆฏิยติ น สมฺพชฺฌติฯ มหาปุริโส หิ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อภินิวิฏฺโฐติ อฆฏเน การณมาหฯ อทิฏฺเฐหีติ อนวพุทฺเธหิ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ กรณวจนํฯ สติ อนุโพเธ ปฏิเวเธน ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุ’’นฺติฯ อิมินาติ มหาสตฺเตนฯ เตติ อวิชฺชาสงฺขาราฯ ภวอุปาทานตณฺหาวเสเนวาติ ภวอุปาทานตณฺหาทสฺสนวเสเนวฯ ทิฏฺฐา ตํสภาวตํสหคเตหิ เตหิ สมานโยคกฺขมตฺตาฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.570) กถิตาว, ตสฺมา น อิธ กเถตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

[58] ปจฺจยโตติ เหตุโต, สงฺขารโตติ อตฺโถฯ

‘‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหตี’’ติอาทินา หิ เหตุปรมฺปราวเสน ผลปรมฺปราย วุจฺจมานาย ‘‘กิมฺหิ นุ โข สติ วิญฺญาณํ โหตี’’ติ วิจารณาย ‘‘สงฺขาเร โข สติ วิญฺญาณํ โหตี’’ติ วิญฺญาณสฺส วิเสสการณภูเต สงฺขาเร อคฺคหิเต ตโต วิญฺญาณํ ปฏินิวตฺตติ นาม, น สพฺพปจฺจยโตฯ เตเนวาห ‘‘นามรูเป โข สติ วิญฺญาณํ โหตี’’ติ (ที. นิ. 2.58), นามมฺปิ เจตฺถ สหชาตาทิวเสเนว ปจฺจยภูตํ อธิปฺเปตํ, น กมฺมูปนิสฺสยวเสน ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อภินิวิสสฺส โชติตตฺตาฯ อารมฺมณโตติ อวิชฺชาสงฺขารสงฺขาตอารมฺมณโต, อตีตภวสงฺขาตอารมฺมณโต วาฯ อตีตทฺธปริยาปนฺนา หิ อวิชฺชาสงฺขาราฯ ยโต ปฏินิวตฺตมานํ วิญฺญาณํ อตีตภวโตปิ ปฏินิวตฺตติ นามฯ อุภยมฺปีติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณมฺปิ วิปสฺสนาวิญฺญาณมฺปิฯ นามรูปํ นาติกฺกมตีติ ปจฺจยภูตํ, อารมฺมณภูตญฺจ นามรูปํ นาติกฺกมติ เตน วินา อวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘นามรูปโต ปรํ น คจฺฉตี’’ติฯ

วิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเตติ วิญฺญาเณ นามสฺส, รูปสฺส, นามรูปสฺส จ ปจฺจเย โหนฺเตฯ นามรูเป จ วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเตติ ตถา นาเม, รูเป, นามรูเป จ วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเตติ จตุโวการเอกโวการปญฺจโวการภววเสน ยถารหํ โยชนา เวทิตพฺพา, ทฺวีสุปิ อญฺญมญฺญปจฺจเยสุ โหนฺเตสูติ ปน ปญฺจโวการภววเสเนวฯ เอตฺตเกนาติ เอวํ วิญฺญาณ นามรูปานํ อญฺญมญฺญํ อุปตฺถมฺภนวเสน ปวตฺติยาฯ ชาเยถ วา…เป.… อุปปชฺเชถ วาติ ‘‘สตฺโต ชายติ…เป.… อุปปชฺชติ วา’’ติ สมญฺญา โหติ วิญฺญาณนามรูปวินิมุตฺตสฺส สตฺตปญฺญตฺติยา อุปาทานภูตสฺส ธมฺมสฺส อภาวโตฯ เตนาห ‘‘อิโต หี’’ติอาทิฯ เอตเทวาติ วิญฺญาณํ, นามรูปนฺติ เอตํ ทฺวยเมวฯ

ปญฺจ ปทานีติ ‘‘ชาเยถ วา’’ติอาทีนิ ปญฺจ ปทานิฯ นนุ ตตฺถ ปฐมตติเยหิ จตุตฺถปญฺจมานิ อตฺถโต อภินฺนานีติ อาห ‘‘สทฺธิํ อปราปรํ จุติปฏิสนฺธีหี’’ติฯ ปุน ตํ เอตฺตาวตาติ วุตฺตมตฺถนฺติ โย ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ ปเทน ปุพฺเพ วุตฺโต, ตเมว ยถาวุตฺตมตฺถํ ‘‘ยทิท’’นฺติอาทินา นิยฺยาเตนฺโต นิทสฺเสนฺโต ปุน วตฺวาฯ อนุโลมปจฺจยาการวเสนาติ ปจฺจยธมฺมทสฺสนปุพฺพกํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมทสฺสนวเสนฯ

ปจฺจยธมฺมานญฺหิ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยภาโว อิทปฺปจฺจยตา ปจฺจยากาโร, โส จ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา วุตฺโตฯ สํสารปฺปวตฺติยา อนุโลมนโต อนุโลมปจฺจยากาโรฯ ชาติอาทิกํ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํ จิตฺเตน สมิหิเตน กตํ สมูหวเสน คเหตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ทุกฺขกฺขนฺธสฺสา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ชาติ…เป.… ทุกฺขราสิสฺสา’’ติฯ

[59] ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อเนกวารํ สมุทยทสฺสนวเสน วิญฺญาณสฺส ปวตฺตตฺตา ‘‘สมุทโย สมุทโย’’ติ อาเมฑิตวจนํ อโวจฯ อถ วา ‘‘เอวํ สมุทโย โหตี’’ติ อิทํ น เกวลํ นิพฺพตฺตินิทสฺสนปทํ, อถ โข ปฏิจฺจสมุปฺปาท-สทฺโท วิย สมุปฺปาทมุเขน อิธ สมุทย-สทฺโท นิพฺพตฺติมุเขน ปจฺจยตฺตํ วทติฯ วิญฺญาณาทโย ภวนฺตา อิธ ปจฺจยธมฺมา นิทฺทิฏฺฐา, เต สามญฺญรูเปน พฺยาปนิจฺฉาวเสน คณฺหนฺโต ‘‘สมุทโย สมุทโย’’ติ อาห, เอวญฺจ กตฺวา ยํ วกฺขติ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตีติ ปจฺจยสญฺชานนมตฺตํ กถิต’’นฺติ, (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.59) ตํ สมตฺถิตํ โหติฯ ยทิ เอวํ ‘‘อุทยทสฺสนปญฺญา เวสา’’ติ อิทํ กถนฺติ? นายํ โทโส ปจฺจยโต อุทยทสฺสนมุเขน นิพฺพตฺติลกฺขณทสฺสนสฺส สมฺภวโตฯ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขูติ สมุทยสฺส ปจฺจกฺขโต ทสฺสนภาเวน จกฺขุ วิยาติ จกฺขุฯ ญาตกรณฏฺเฐนาติ ยถา สมุทโย สมฺมเทว ญาโต โหติ อวพุทฺโธ, เอวํ กรณฏฺเฐนฯ ปชานนฏฺเฐนาติ ‘‘วิญฺญาณาทิตํตํปจฺจยุปฺปตฺติยา เอตสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ ปการโต ชานนฏฺเฐนฯ นิพฺพิชฺฌิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา อุปฺปนฺนฏฺเฐนาติ อนิพฺพิชฺฌิตฺวา ปุพฺเพ อุทยทสฺสนปญฺญาย ปฏิปกฺขธมฺเม นิพฺพิชฺฌิตฺวา ‘‘อยํ สมุทโย’’ติ ปจฺจยโต, ขณโต จ, สรูปโต ปฏิวิชฺฌิตฺวา อุปฺปนฺนภาเวน, นิพฺพิชฺฌนฏฺเฐน ปฏิวิชฺฌนฏฺเฐน วิชฺชาติ วุตฺตํ โหติฯ โอภาสฏฺเฐนาติ สมุทยสภาวปฏิจฺฉาทนกสฺส โมหนฺธการสฺส จ กิเลสนฺธการสฺส จ วิธมนวเสน อวภาสกภาเวนฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปฏิปาฏิยา วิภาเวตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จกฺขุํ อุทปาทีติ ปาฬิยํ ปทุทฺธาโรฯ กถํ อุทปาทีติ เจติ อาห ‘‘ทสฺสนฏฺเฐนา’’ติฯ ‘‘สมุทยสฺส ปจฺจกฺขโต ทสฺสนภาเวนาติ วุตฺโต วายมตฺโถฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ จกฺขุธมฺโมติ จกฺขูติ ปาฬิธมฺโมฯ

ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถติ ทสฺสนสภาโว เตน ปกาเสตพฺโพ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺตเกหิ ปเทหีติ อิเมหิ ปญฺจหิ ปเทหิฯ ‘‘กิํ กถิต’’นฺติ ปิณฺฑตฺถํ ปุจฺฉติฯ ปจฺจยสญฺชานนมตฺตนฺติ วิญฺญาณาทีนํ ปจฺจยธมฺมานํ นามรูปาทิปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยสภาวสญฺชานนมตฺตํ กถิตํ อวิเสสโต ปจฺจยสภาวสลฺลกฺขณสฺส โชติตตฺตาฯ สงฺขารานํ สมฺมเทว อุทยทสฺสนสฺส โชติตตฺตา ‘‘วีถิปฏิปนฺนา ตรุณวิปสฺสนา กถิตา’’ติ จ วุตฺตํฯ

[61] อตฺตนา อธิคตตฺตา อาสนฺนปจฺจกฺขตาย ‘‘อย’’นฺติ วุตฺตํ, อริยมคฺคาทีนํ มคฺคนฏฺเฐน มคฺโคติฯ ปุพฺพภาควิปสฺสนา เหสาฯ เตนาห ‘‘โพธายา’’ติฯ โพธปทสฺส ภาวสาธนตํ สนฺธายาห ‘‘จตุสจฺจพุชฺฌนตฺถายา’’ติฯ ปริญฺญาปหานภาวนาภิสมยา ยาวเทว สจฺฉิกิริยาภิสมยตฺถา นิพฺพานาธิคมตฺถตฺตา พฺรหฺมจริยวาสสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานพุชฺฌนตฺถาย เอว วา’’ติฯ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ม. นิ. 2.215, 217; ธ. ป. 204) หิ วุตฺตํฯ พุชฺฌตีติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เอกปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, เตน โพธ-สทฺทสฺส กตฺตุสาธนตฺตมาหฯ ปจฺจตฺตปเทหีติ ปฐมาวิภตฺติทีปเกหิ ปเทหิฯ นิพฺพานเมว กถิตํ วิญฺญาณาทิ นิรุชฺฌติ เอตฺถาติ กตฺวาฯ อนิพฺพตฺตินิโรธนฺติ สพฺพโส ปจฺจยนิโรเธน อนุปฺปาทนิโรธํ อจฺจนฺตนิโรธํฯ

[62] สพฺเพเหว เอเตหิ ปเทหีติ ‘‘จกฺขู’’ติอาทีหิ ปญฺจหิ ปเทหิฯ นิโรธสญฺชานนมตฺตเมวาติ ‘‘นิโรโธ นิโรโธติ โข’’ติอาทินา นิโรธสฺส สญฺชานนมตฺตเมว กถิตํ ปุพฺพารมฺภภาวโต, น ตสฺส ปฏิวิชฺฌนวเสน ปจฺจกฺขโต ทสฺสนํ อริยมคฺคสฺส อนธิคตตฺตาฯ สงฺขารานํ สมฺมเทว นิโรธทสฺสนํ นาม สิขาปฺปตฺตาย วิปสฺสนาย วเสน อิจฺฉิตพฺพนฺติ ‘‘วุฏฺฐานคามินี พลววิปสฺสนา กถิตา’’ติ จ วุตฺตํฯ

[63] วิทิตฺวาติ ปุพฺพภาคิเยน ญาเณน ชานิตฺวาฯ ตโต อปรภาเคติ วุตฺตนเยน ปจฺจยนิโรธชานนโต ปจฺฉาภาเคฯ อุปาทานสฺส ปจฺจยภูเตสูติ จตุพฺพิธสฺสปิ อุปาทานสฺส อารมฺมณปจฺจยาทินา ปจฺจยภูเตสุ, อุปาทานิเยสูติ อตฺโถ ฯ วหนฺโตติ ปวตฺเตนฺโตฯ อิทนฺติ ‘‘อปเรน สมเยนา’’ติอาทิ วจนํฯ กสฺมา วุตฺตนฺติ ‘‘ยาย ปฏิปตฺติยา สพฺเพปิ มหาโพธิสตฺตา จริมภเว โพธาย ปฏิปชฺชนฺติ, วิปสฺสนาย มหาโพธิสตฺเตน ตเถว ปฏิปนฺน’’นฺติ กเถตุกมฺยตาวเสน ปุจฺฉาวจนํฯ

เตนาห ‘‘สพฺเพเยว หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส มหาภินิกฺขมนํ, ปธานานุโยโค จ ธมฺมตาวเสน เวทิตพฺโพ, อิตรํ อิติกตฺตพฺพตาวเสนฯ ตตฺถาปิ จิรกาลปริภาวนาย ลทฺธาเสวนาย มหากรุณาย สญฺโจทิตมานสตฺตา ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.57; สํ. นิ. 2.4, 10) สํสารทุกฺขโต โมเจตุํ อิจฺฉิตสฺส สตฺตโลกสฺส กิจฺฉาปตฺติทสฺสนมุเขน ชรามรณโต ปฏฺฐาย ปจฺจยาการสมฺมสนมฺปิ ธมฺมตาวฯ ตถา อตฺตาธีนตาย, เกนจิ อนุปขตตฺตา, อเสจนกสุขวิหารตาย, จตุตฺถชฺฌานิกตาย จ อานาปานกมฺมฏฺฐานานุโยโคฯ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวาติ วิญฺญาณนามรูปาทิปริยาเยน คหิเตสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ วิปสฺสนาภินิเวสวเสน อภินิวิสิตฺวา ปฏิปตฺติํ อารภิตฺวาฯ อนุกฺกมนฺติ อนุ อนุ คามิตพฺพโต ปฏิปชฺชิตพฺพโต ‘‘อนุกฺกม’’นฺติ ลทฺธนามํ อนุปุพฺพปฏิปตฺติํฯ กตฺวาติ ปฏิปชฺชิตฺวาฯ

อิติ รูปนฺติ เอตฺถ ทุติโย อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ, เตน ปฐโม อิติ-สทฺโท สรูปสฺส, ปริมาณสฺส จ โพธโก อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ,อาวุตฺติอาทิวเสน วายมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อนฺโตคธาวธารณญฺจ วากฺยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, อิโต อุทฺธํ รูปํ นตฺถี’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ‘‘รุปฺปนสภาว’’นฺติ อิมินา สามญฺญโต รูปสฺส สภาโว ทสฺสิโต, ‘‘ภูตุปาทายเภท’’นฺติอาทินา วิเสสโต, ตทุภเยนปิ ‘‘อิทํ รูป’’นฺติ ปทสฺส อตฺโถ นิทฺทิฏฺโฐฯ ตตฺถ ลกฺขณํ นาม ตสฺส ตสฺส รูปวิเสสสฺส อนญฺญสาธารโณ สภาโวฯ รโส ตสฺเสว อตฺตโน ผลํ ปติ ปจฺจยภาโวฯ ปจฺจุปฏฺฐานํ ตสฺส ปรมตฺถโต วิชฺชมานตฺตา ยาถาวโต ญาณสฺส โคจรภาโวฯ ปทฏฺฐานํ อาสนฺนการณํ, เตนสฺส ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา ทสฺสิตาฯ ‘‘อนวเสสรูปปริคฺคโห’’ติ อิมินา ปน ‘‘เอตฺตกํ รูปํ, อิโต อุทฺธํ’’ รูปํ นตฺถีติ ปททฺวยสฺสาปิ อตฺโถ นิทฺทิฏฺโฐ รูปสฺส สพฺพโส ปริยาทานวเสน นิยามนโตฯ ‘‘อิติ รูปสฺส สมุทโย’’ติ เอตฺถ ปน อิติ-สทฺโท ‘‘อิติ โข ภิกฺขเว สปฺปฏิภโย พาโล’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.124; อ. นิ. 3.1) วิย ปการตฺโถติ อาห ‘‘อิตีติ เอว’’นฺติฯ

อวิชฺชาสมุทยาติ อวิชฺชาย อุปฺปาทา, อตฺถิภาวาติ อตฺโถฯ

นิโรธนิโรธี หิ อุปฺปาโท อตฺถิภาววาจโกปิ โหติ, ตสฺมา ปุริมภวสิทฺธาย อวิชฺชาย สติ อิมสฺมิํ ภเว รูปสมุทโย, รูปสฺส อุปฺปาโท โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘ตณฺหาสมุทยา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อาหารสมุทยาติ เอตฺถ ปน ปวตฺติปจฺจเยสุ กพฬีการาหารสฺส พลวตาย โส เอว คหิโตฯ ตสฺมิํ ปน คหิเต ปวตฺติปจฺจยตาสามญฺเญน อุตุจิตฺตานิ คหิตาเนว โหนฺตีติ จตุสมุฏฺฐานิกรูปสฺส ปจฺจยโต อุทยทสฺสนํ วิภาวิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘นิพฺพตฺติลกฺขณ’’นฺติอาทินา กาลวเสน อุทยทสฺสนมาหฯ ตตฺถ นิพฺพตฺติลกฺขณนฺติ รูปสฺส อุปฺปาทสงฺขาตํ สงฺขตลกฺขณํฯ ปสฺสนฺโตปีติ น เกวลํ ปจฺจยสมุทยเมว, อถ โข ขณโต อุทยํ ปสฺสนฺโตปิฯ อทฺธาวเสน หิ ปฐมํ อุทยํ ปสฺสิตฺวา ฐิโต ปุน สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติฯ อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ อคฺคมคฺเคน อวิชฺชาย อนุปฺปาทนิโรธโต อนาคตสฺส รูปสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ ปจฺจยาภาเว อภาวโตฯ ตณฺหานิโรธา กมฺมนิโรโธติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อาหารนิโรธาติ ปวตฺติปจฺจยสฺส กพฬีการาหารสฺส อภาเวนฯ รูปนิโรโธติ ตํสมุฏฺฐานรูปสฺส อภาโว โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ‘‘วิปริณามลกฺขณ’’นฺติ ภงฺคกาลวเสน เหตํ วยทสฺสนํ, ตสฺมา ตํ อทฺธาวเสน ปฐมํ ปสฺสิตฺวา ปุน สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติฯ อยญฺจ นโย ปากติกวิปสฺสกวเสน วุตฺโต, โพธิสตฺตานํ ปเนตํ นตฺถิฯ เอส นโย อุทยทสฺสเนปิฯ

‘‘อิติ เวทนา’’ติอาทีสุปิ เหฏฺฐา รูเป วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘อยํ เวทนา, เอตฺตกา เวทนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เวทยิต…เป.… สภาวนฺติ เอตฺถ ‘‘เวทยิตสภาวํ…เป.… วิชานนสภาว’’นฺติ ปจฺเจกํ สภาว- สทฺโท โยเชตพฺโพฯ เวทยิตสภาวนฺติ อนุภวนสภาวํฯ สญฺชานนสภาวนฺติ ‘‘นีลํ ปีต’’นฺติอาทินา อารมฺมณสฺส สลฺลกฺขณสภาวํฯ อภิสงฺขรณสภาวนฺติ อายูหนสภาวํฯ วิชานนสภาวนฺติ อารมฺมณสฺส อุปลทฺธิสภาวํฯ สุขาทีติ อาทิ-สทฺเทน ทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขาเวทนานํ สงฺคโห รูปสญฺญาทีติ อาทิ-สทฺเทน สทฺทสญฺญาทีนํ, ผสฺสาทีติ อาทิ-สทฺเทน เจตนา วิตกฺกาทีนํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สพฺเพสํ โลกิยวิญฺญาณานํ สงฺคโหฯ ยถา จ วิญฺญาเณ, เอส นโย เวทนาทีสุปิฯ

เตสนฺติ ‘‘สมุทโย’’ติ วุตฺตธมฺมานํฯ ตีสุ ขนฺเธสูติ เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺเธสุฯ ‘‘ผุฏฺโฐ เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. 4.93) วจนโต ‘‘ผสฺสสมุทยา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณ’’นฺติ (วิภ. 246; ที. นิ. 2.97) วจนโต วิญฺญาณกฺขนฺเธ ‘‘นามรูปสมุทยา’’ติ วตฺตพฺพํฯ เตสํ เยวาติ ตีสุ ขนฺเธสุ ‘‘ผสฺสสฺส วิญฺญาณกฺขนฺเธ นามรูปสฺสา’’ติ ผสฺสนามรูปานํเยว วเสน อตฺถงฺคมปทมฺปิ โยเชตพฺพํ, อวิชฺชาทโย ปน รูเป วุตฺตสทิสา เอวาติ อธิปฺปาโยฯ

สมปญฺญาสลกฺขณวเสนาติ ปจฺจยโต วีสติ ขณโต ปญฺจาติ ปญฺจวีสติยา อุทยลกฺขณานํ, ปจฺจยโต วีสติ ขณโต ปญฺจาติ ปญฺจวีสติยา เอว วยลกฺขณานํ จาติ สมปญฺญาสาย อุทยวยลกฺขณานํ วเสนฯ ตตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทโย ลกฺขียติ เอเตหีติ ลกฺขณานีติ วุจฺจนฺติ อวิชฺชาทิสมุทโยติ, ตถา เตสํ อนุปฺปาทนิโรโธ ลกฺขียติ เอเตหีติ ลกฺขณานีติ วุจฺจนฺติ อวิชฺชาทีนํ อจฺจนฺตนิโรโธฯ นิพฺพตฺติวิปริณามลกฺขณานิ ปน สงฺขตลกฺขณเมวาติฯ เอวํ เอตานิ สมปญฺญาสลกฺขณานิ สรูปโต เวทิตพฺพานิฯ ยถานุกฺกเมน วฑฺฒิเตติ ยถาวุตฺตอุทยพฺพยญาเณ ติกฺเข สูเร ปสนฺเน หุตฺวา วหนฺเต ตโต ปรํ วตฺตพฺพานํ ภงฺคญาณาทีนํ อุปฺปตฺติปฏิปาฏิยา พุทฺธิปฺปตฺเต ปรมุกฺกํสคเต วิปสฺสนาญาเณฯ ปเคว หิ ฉตฺติํสโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปวตฺเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณานุจฺฉวิเกน มหาวชิรญาณสงฺขาเตน สมฺมสนญาเณน สมฺภตานุภาวํ คพฺภํ คณฺหนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิญาณํ อปริมิตกาเล สมฺภตาย ปญฺญาปารมิยา อานุภาเวน อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตํ อนุกฺกเมน วุฏฺฐานคามินิภาวํ อุปคนฺตฺวา ยทา อริยมคฺเคน ฆเฏติ, ตทา อริยมคฺคจิตฺตํ สพฺพกิเลเสหิ มคฺคปฏิปาฏิยา วิมุจฺจติ , วิมุจฺจนฺตญฺจ ตถา วิมุจฺจติ, ยถา สพฺพเญยฺยาวรณปฺปหานํ โหติฯ ยํ กิเลสานํ ‘‘สวาสนปฺปหาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตยิทํ ปหานํ อตฺถโต อนุปฺปตฺตินิโรโธติ อาห ‘‘อนุปฺปาทนิโรเธนา’’ติฯ อาสวสงฺขาเตหิ กิเลเสหีติ ภวโต อาภวคฺคํ, ธมฺมโต อาโคตฺรภุํ สวนโต ปวตฺตนโต อาสวสญฺญิเตหิ ราโค, ทิฏฺฐิ, โมโหติ อิเมหิ กิเลเสหิฯ

ลกฺขณวจนญฺเจตํ, ปาฬิยํ ยทิทํ ‘‘อาสเวหี’’ติ, ตเทกฏฺฐตาย ปน สพฺเพหิปิ กิเลเสหิ สพฺเพหิปิ ปาปธมฺเมหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติฯ อคฺคเหตฺวาติ เตสํ กิเลสานํ เลสมตฺตมฺปิ อคฺคเหตฺวาฯ

มคฺคกฺขเณ วิมุจฺจติ นาม ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ นามฯ มคฺคกฺขเณ วา วิมุตฺตญฺเจว วิมุจฺจติ จาติ อุปริมคฺคกฺขเณ เหฏฺฐิมมคฺควชฺเฌหิ วิมุตฺตญฺเจว ยถาสกํ ปหาตพฺเพหิ วิมุจฺจติ จฯ ผลกฺขเณ วิมุตฺตเมวาติ สพฺพสฺมิมฺปิ ผลกฺขเณ วิมุตฺตเมว, น วิมุจฺจติ นามฯ

สพฺพพนฺธนาติ โอรมฺภาคิยุทฺธมฺภาคิยสงฺคหิตา สพฺพสฺมาปิ ภวสญฺโญชนา, วิปฺปมุตฺโต วิเสสโต ปกาเรหิ มุตฺโตฯ สุวิกสิตจิตฺตสนฺตาโนติ สาติสยํ ญาณรสฺมิสมฺผสฺเสน สุฏฺฐุ สมฺมเทว สมฺผุลฺลจิตฺตสนฺตาโนฯ ‘‘จตฺตาริ มคฺคญาณานี’’ติอาทิ เยหิ ญาเณหิ สุวิกสิตจิตฺตสนฺตาโน, เตสํ เอกเทเสน ทสฺสนํฯ นิปฺปเทสโต ทสฺสนํ ปน ปรโต อาคมิสฺสติ, ตสฺมา ตตฺเถว ตานิ วิภชิสฺสามฯ สกเล จ พุทฺธคุเณติ อตีตํเส อปฺปฏิหตญาณาทิเก สพฺเพปิ พุทฺธคุเณฯ ยทา หิ โลกนาโถ อคฺคมคฺคํ อธิคจฺฉติ, ตทา สพฺเพ คุเณ หตฺถคเต กโรติ นามฯ ตโต ปรํ ‘‘หตฺถคเต กตฺวา ฐิโต’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘ปริปุณฺณสงฺกปฺโป’’ติ วตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺปตาปริทีปนํ อุทานํ ทสฺเสตุํ ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาทิโต ทฺวินฺนํ คาถานมตฺโถ เหฏฺฐา พฺรหฺมชาลนิทานวณฺณนายํ (ที. นิ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺโต เอวฯ ปรโต ปน อโยฆนหตสฺสาติ อโย หญฺญติ เอเตนาติ อโยฆนํ, กมฺมารานํ อโยกูฏํ, อโยมุฏฺฐิ จ, เตน อโยฆเนน หตสฺส ปหตสฺสฯ เอว-สทฺโท เจตฺถ นิปาตมตฺตํฯ ชลโต ชาตเวทโสติ ชลยมานสฺส อคฺคิสฺส, อนาทเร วา เอตํ สามิวจนํฯ อนุปุพฺพูปสนฺตสฺสาติ อนุกฺกเมน อุปสนฺตสฺส วิกฺขมฺภนฺตสฺส นิรุทฺธสฺสฯ ยถา น ญายเต คตีติ ยถา ตสฺส คติ น ญายติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อโยมุฏฺฐิกูฏาทินา ปหตตฺตา อโยฆเนน หตสฺส ปหตสฺส อโยคตสฺส, กํสภาชนาทิคตสฺส วา ชลมานสฺส อคฺคิสฺส อนุกฺกเมน อุปสนฺตสฺส ทสสุ ทิสาสุ น กตฺถจิ คติ ปญฺญายติ ปจฺจยนิโรเธน อปฺปฏิสนฺธิกนิรุทฺธตฺตาติฯ

เอวํ สมฺมาวิมุตฺตานนฺติ สมฺมา เหตุนา ญาเยน ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺติปุพฺพงฺคมาย สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา อริยมคฺเคน จตูหิปิ อุปาทาเนหิ, อาสเวหิ จ มุตฺตตฺตา สมฺมา วิมุตฺตานํ, ตโต เอว กามพนฺธนสงฺขาตํ กาโมฆภโวฆาทิเภทํ อวสิฏฺฐโอฆญฺจ ตริตฺวา ฐิตตฺตา กามพนฺโธฆตารีนํ สุฏฺฐุ ปฏิปสฺสมฺภิตสพฺพกิเลสวิปฺผนฺทิตตฺตา กิเลสาภิสงฺขารวาเตหิ อกมฺปนียตาย อจลํ นิพฺพานสงฺขาตํ สงฺขารูปสมํ สุขํ ปตฺตานํ อธิคตานํ ขีณาสวานํ คติ เทวมนุสฺสาทิเภทาสุ คตีสุ ‘‘อยํ นามา’’ติ ปญฺญาเปตพฺพตาย อภาวโต ปญฺญาเปตุํ นตฺถิ น อุปลพฺภติ, ยถาวุตฺตชาตเวโท วิย อปญฺญตฺติกภาวเมว เต คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เอวํ มนสิ กโรนฺโตติ ‘‘เอวํ อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทินา (ธ. ป. 153) อตฺตโน กตกิจฺจตฺตํ มนสิ กโรนฺโต โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโนว วิโรจิตฺถาติ โยชนาฯ

ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา

[64] ยนฺนูนาติ ปริวิตกฺกนตฺเถ นิปาโต, อหนฺติ ภควา อตฺตานํ นิทฺทิสตีติ อาห ‘‘ยทิ ปนาห’’นฺติฯ ‘‘อฏฺฐเม สตฺตาเห’’ติอาทิ ยถา อมฺหากํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทนาทิวเสน สตฺตสุ สตฺตาเหสุ ปฏิปชฺชิ, ตโต ปรญฺจ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณาทิวเสน, เอวเมว สพฺเพปิ สมฺมาสมฺพุทฺธา อภิสมฺพุทฺธกาเล ปฏิปชฺชิํสุ, เต จ สตฺตาหาทโย ตเถว ววตฺถปียนฺตีติ อยํ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ ธมฺมตาฯ ตสฺมา วิปสฺสี ภควา อภิสมฺพุทฺธกาเล ตถา ปฏิปชฺชีติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘อฏฺฐเม สตฺตาเห’’ติ อิทํ สตฺตมสตฺตาหโต ปรํ, สตฺตาหโต โอริเม จ ปวตฺตาย ปฏิปตฺติยา วเสน วุตฺตํ, น ปลฺลงฺกสตฺตาหสฺส วิย อฏฺฐมสฺส นาม สตฺตาหสฺส ววตฺถิตสฺส ลพฺภมานตฺตาฯ อนนฺตโรติ ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม’’ติอาทิโก วิตกฺโก (ที. นิ. 2.67; ม. นิ. 1.281; 2.337; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7, 8)ฯ

ปฏิวิทฺโธติ สยมฺภุญาเณน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา ปฏิมุขํ ปฏิวิชฺฌนวเสน ปวตฺโต, ยถาภูตํ อวพุทฺโธติ อตฺโถฯ