โพธิสตฺตอภินิเวสวณฺณนา

[57] กามํ ภควา พุทฺโธ หุตฺวา สตฺตสตฺตาหานิ ตตฺเถว วสิ, สพฺพปฐมํ ปน วิสาขปุณฺณมํ สนฺธาย ‘‘เอกรตฺติวาสํ อุปคตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ รโหคตสฺสาติ รโห ชนวิวิตฺตํ ฐานํ อุปคตสฺส, เตน คณสงฺคณิกาภาเวน มหาสตฺตสฺส กายวิเวกมาหฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ นานารมฺมณจารโต จิตฺตสฺส นิวตฺติยา ปติ สมฺมเทว นิลีนสฺส ตตฺถ อวิสฏจิตฺตสฺส, เตน จิตฺตสงฺคณิกาภาเวนสฺส ปุพฺพภาคิยํ จิตฺตวิเวกมาหฯ ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิมูลกํ ทุกฺขํฯ กามํ จุตูปปาตาปิ ชาติมรณานิ เอว, มรณชาติโยว ‘‘ชายติ มียตี’’ติ ปน วตฺวา ‘‘จวติ อุปปชฺชตี’’ติ วจนํ น เอกภวปริยาปนฺนานํ เนสํ คหณํ, อถ โข นานาภวปริยาปนฺนานํ เอกชฺฌํ คหณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ ทฺวยํ…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ กสฺมา ปน โลกสฺส กิจฺฉาปตฺติปริวิตกฺกเน ‘‘ชรามรณสฺสา’’ติ ชรามรณวเสน นิยมนํ กตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิฯ ชรามรณเมว อุปฏฺฐาติ อาทิโตติ อธิปฺปาโยฯ อภินิวิฏฺฐสฺสาติ อารทฺธสฺสฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนารมฺเภ ตสฺส ชรามรณโต ปฏฺฐาย อภินิเวโส อคฺคโต ยาว มูลํ โอตรณํ วิยาติ อาห ‘‘ภวคฺคโต โอตรนฺตสฺส วิยา’’ติฯ

อุปายมนสิการาติ อุปาเยน มนสิกรณโต มนสิการสฺส ปวตฺตนโตฯ อิทานิ ตํ อุปายมนสิการปริยายํ โยนิโสมนสิการํ สรูปโต, ปวตฺติอาการโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อนิจฺจาทีนิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โยนิโสมนสิกาโร นาม โหตีติ ยาถาวโต มนสิการภาวโตฯ อนิจฺจาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ทุกฺขานตฺตอสุภาทีนํ คหณํฯ อยนฺติ ‘‘เอตทโหสี’’ติ เอวํ วุตฺโต ‘‘กิมฺหิ นุ โข สตี’’ติอาทินยปฺปวตฺโต มนสิกาโรฯ เตสํ อญฺญตโรติ เตสุ อนิจฺจาทิมนสิกาเรสุ อญฺญตโร เอโกฯ โก ปน โสติ? อนิจฺจมนสิกาโรว, ตตฺถ การณมาห ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ปวตฺตตฺตา’’ติฯ ยญฺหิ อุปฺปชฺชติ เจว จวติ จ, ตํ อนิจฺจํ อุทยวยปริจฺฉินฺนตฺตา อทฺธุวนฺติ กตฺวาฯ ตสฺส ปน ตพฺภาวทสฺสนํ ยาถาวมนสิการตาย โยนิโสมนสิกาโร ฯ อิโต โยนิโสมนสิการาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ตสฺส อิมินา ‘‘อุปายมนสิกาเรนา’’ติ เหตุมฺหิ กรณวจเนน อตฺถมาหฯ