ชิณฺณปุริสวณฺณนา

[44] โคปานสิวงฺกนฺติ วงฺกโคปานสี วิยฯ วงฺกานญฺหิ วงฺกภาวสฺส นิทสฺสนตฺถํ อวงฺกโคปานสีปิ คยฺหติฯ อาโภคฺควงฺกนฺติ อาทิโต ปฏฺฐาย อพฺภุคฺคตาย กุฏิลสรีรตาย วงฺกํฯ เตนาห ‘‘ขนฺเธ’’ติอาทิฯ ทณฺฑปรํ ทณฺฑคฺคหณปรํ อยนํ คมนํ เอตสฺสาติ ทณฺฑปรายนํ, ทณฺโฑ วา ปรํ อายนํ คมนการณํ เอตสฺสาติ ทณฺฑปรายนํฯ ฐานาทีสุ ทณฺโฑ คติ อวสฺสโย เอตสฺส เตน วินา อปฺปวตฺตนโตติ ทณฺฑคติกํ, คจฺฉติ เอเตนาติ วา คติ, ทณฺโฑ คติ คมนการณํ เอตสฺสาติ ทณฺฑคติกํฯ ทณฺฑปฏิสรณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ชราตุรนฺติ ชราย กิลนฺตํ อสฺสวสํฯ ยทา รโถ ปุรโต โหตีติ ทฺเวธาปเถ สมฺปตฺเต ปุรโต คจฺฉนฺเต พลกาเย ตตฺถ เอกํ สณฺฐานํ อารุฬฺโห มชฺเฌ คจฺฉนฺโต โพธิสตฺเตน อารุฬฺโห รโถ อิตรํ สณฺฐานํ คจฺฉนฺโต ยทา ปุรโต โหติฯ ปจฺฉา พลกาโยติ ตทา ปจฺฉา โหติ สพฺโพ พลกาโยฯ ตาทิเส โอกาเสติ ตาทิเส วุตฺตปฺปกาเร มคฺคปฺปเทเสฯ ตํ ปุริสนฺติ ตํ ชิณฺณปุริสํฯ สุทฺธาวาสาติ สิทฺธตฺถาทีนํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สาสเน พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา สุทฺธาวาสภูมิยํ นิพฺพตฺตพฺรหฺมาโนฯ เต หิ ตทา ตตฺถ ติฏฺฐนฺติฯ ‘‘กิํ ปเนโส ชิณฺโณ นามา’’ติ เอโส ตยา วุจฺจมาโน กิํ อตฺถโต, ตํ เม นิทฺธาเรตฺวา กเถหีติ ทสฺเสติฯ อนิทฺธาริตสรูปตฺตา หิ ตสฺส อตฺตโน โพธิสตฺโต ลิงฺคสพฺพนาเมน ตํ วทนฺโต ‘‘กิ’’นฺติ อาหฯ ‘‘ยถา กิํ เต ชาต’’นฺติ ทฺวยเมว หิ โลเก เยภุยฺยโต ชายติ อิตฺถี วา ปุริโส วา, ตถาปิ ตํ ลิงฺคสพฺพนาเมน วุจฺจติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘กิํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ ตสฺส อนิทฺธาริตสรูปตํเยว วิภาเวติฯ

‘‘เตน หี’’ติอาทิ ‘‘อยญฺจ ชิณฺณภาโว สพฺพสาธารณตฺตา มยฺหมฺปิ อุปริ อาปตฺติโต เอวา’’ติ มหาสตฺตสฺส สํวิชฺชนาการวิภาวนํฯ รถํ สาเรตีติ สารถิฯ กีฬาวิหารตฺถํ อุยฺยุตฺตา ยนฺติ อุปคจฺฉนฺติ เอตนฺติ อุยฺยานํฯ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํฯ นามาติ ครหเณ นิปาโต ‘‘กถญฺหินามา’’ติอาทีสุ (ปารา. 39, 42, 87, 88, 90, 166, 170; ปาจิ. 1, 13, 36) วิยฯ

ชาติยา อาทีนวทสฺสนตฺถํ ตํมูลสฺส อุมฺมูลนํ วิย โหตีติ, ตสฺส จ อวสฺสิตภาวโต ‘‘ชาติยา มูลํ ขณนฺโต นิสีที’’ติ อาหฯ สิทฺเธ หิ การเณ ผลํ สิทฺธเมว โหตีติฯ ปีฬํ ชเนตฺวา อนฺโตตุทนวเสน สพฺพปฐมํ หทยํ อนุปวิสฺส ฐิตตฺตา ปฐเมน สลฺเลน หทเย วิทฺโธ วิย นิสีทีติ โยชนาฯ

พฺยาธิปุริสวณฺณนา

[47] ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สุทฺธาวาสา กิรา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺเตเนว นเยนฯ อาพาธิกนฺติ อาพาธวนฺตํฯ ทุกฺขิตนฺติ สญฺชาตทุกฺขํฯ อชาตนฺติ อชาตภาโว, นิพฺพานํ วาฯ

กาลกตปุริสวณฺณนา

[50] ภนฺตเนตฺตกุปฺปลาทิ วิวิธํ กตฺวา ลาตพฺพโต วิลาโต, วยฺหํ, สิวิกา จาติ อาห ‘‘วิลาตนฺติ สิวิก’’นฺติฯ สิวิกาย ทิฏฺฐปุพฺพตฺตา มหาสตฺโต จิตกปญฺชรํ ‘‘สิวิก’’นฺติ อาหฯ อิโต ปฏิคตนฺติ อิโต ภวโต อปคตํ ฯ กตกาลนฺติ ปริโยสาปิตชีวนกาลํฯ เตนาห ‘‘ยตฺตก’’นฺติอาทิฯ

ปพฺพชิตวณฺณนา

[53] ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมจรโณ, ตสฺส ภาโว ธมฺมจรณภาโวติ ธมฺมจริยเมว วทติฯ เอวํ เอเกกสฺส ปทสฺสาติ ยถา ‘‘สาธุธมฺมจริยาติ ปพฺพชิโต’’ติ โยชนา, เอวํ ‘‘สาธุสมจริยาติ ปพฺพชิโต’’ติอาทินา เอเกกสฺส ปทสฺส โยชนา เวทิตพฺพาฯ สพฺพานีติ ‘‘สาธุธมฺมจริยา’’ติอาทีสุ อาคตานิ สพฺพานิ ธมฺมสมกุสลปุญฺญปทานิฯ ทสกุสลกมฺมปถเววจนานีติ ทานาทีนิ ทสกุสลธมฺมปริยายปทานิฯ