เมนู

โอทาตตาย อุปมา, น มุทุตาย ฯ อุณฺณา หิ ตโตปิ สาติสยํ มุทุตราฯ เตนาห‘‘สปฺปิ มณฺเฑ’’ติอาทิฯ รชตปุพฺพุฬกนฺติ รชตมยตารกมาหฯ

ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ วุตฺตนฺติ ยสฺมา พุทฺธา, จกฺกวตฺติโน จ ปริปุณฺณนลาฏตาย, ปริปุณฺณสีสพิมฺพตาย จ ‘‘อุณฺหีสสีสา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา เต ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ ‘‘อุณฺหีสสีโส’’ติ อิทํ วุตฺตํฯ อิทานิ ตํ อตฺถทฺวยํ มหาปุริเส สุปฺปติฏฺฐิตนฺติ ‘‘มหาปุริสสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สณฺหตมตาย, สุวณฺณวณฺณตาย, ปภสฺสรตาย, ปริปุณฺณตาย จ รญฺโญ พนฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ วิย วิโรจติฯ กปิสีสาติ ทฺวิธาภูตสีสาฯ ผลสีสาติ ผลิตสีสาฯ อฏฺฐิสีสาติ มํสสฺส อภาวโต อติวิย อฏฺฐิตาย, ปตนุภาวโต วา ตโจนทฺธอฏฺฐิมตฺตสีสาฯ ตุมฺพสีสาติ ลาพุสทิสสีสาฯ ปพฺภารสีสาติ ปิฏฺฐิภาเคน โอลมฺพมานสีสาฯ ปุริมนเยนาติ ปริปุณฺณนลาฏตาปกฺเขนฯ อุณฺหีสเวฐิตสีโส วิยาติ อุณฺหีสปฏฺเฏน เวฐิตสีสปเทโส วิยฯ อุณฺหีสํ วิยาติ เฉเกน สิปฺปินา วิรจิตอุณฺหีสมณฺฑลํ วิยฯ

วิปสฺสีสมญฺญาวณฺณนา

[37] ตสฺส วิตฺถาโรติ ตสฺส ลกฺขณปริคฺคณฺหเน เนมิตฺตกานํ สนฺตปฺปนสฺส วิตฺถาโร วิตฺถารกถาฯ คพฺโภกฺกนฺติยํ นิมิตฺตภูต สุปินปฏิคฺคาหกสนฺตปฺปเน วุตฺโตเยวฯ นิทฺโทเสนาติ ขาริกโลณิกาทิโทสรหิเตนฯ ธาติโยติ ถญฺญปายิกา ธาติโยฯ ตา หิ ธาเปนฺติ ถญฺญํ ปาเยนฺตีติ ธาติโยฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘สฏฺฐิ’’นฺติ ปทํ อุปสํหรติ , เสสาปีติ นฺหาปิกา, ธาริกา, ปริหาริกาติ อิมา ติวิธาฯ ตาปิ ทหนฺติ วิทหนฺติ นฺหานํ ทหนฺติ ธาเรนฺตีติ ‘‘ธาติโย’’ ตฺเวว วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ ธารณํ อุรสา, อูรุนา, หตฺเถหิ วา สุจิรํ เวลํ สนฺธารณํฯ ปริหรณํ อญฺญสฺส องฺกโต อตฺตโน องฺกํ, อญฺญสฺส พาหุโต อตฺตโน พาหุํ อุปสํหรนฺเตหิ หรณํ สมฺปาปนํฯ

[38] มญฺชุสฺสโรติ สณฺหสฺสโรฯ โย หิ สณฺโห, โส ขโร น โหตีติ อาห ‘‘อขรสฺสโร’’ติฯ วคฺคุสฺสโรติ มโนรมฺมสฺสโร, มโนรมฺมตา จสฺส จาตุริยเน ปุญฺญโยคโตติ อาห ‘‘เฉกนิปุณสฺสโร’’ติฯ มธุรสฺสโรติ โสตสุขสฺสโร, โสตสุขตา จสฺส อติวิย อิฏฺฐภาเวนาติ อาห ‘‘สาตสฺสโร’’ติฯ

เปมนียสฺสโรติ ปิยายิตพฺพสฺสโร, ปิยายิตพฺพตา จสฺส สุณนฺตานํ อตฺตนิ ภตฺติสมุปฺปาทเนนาติ อาห ‘‘เปมชนกสฺสโร’’ติฯ กรวีกสฺสโรติฯ กรวีกสทฺโท เยสํ สตฺตานํ โสตปถํ อุปคจฺฉติ, เต อตฺตโน สรสมฺปตฺติยา ปกติํ ชหาเปตฺวา อวเส กโรนฺโต อตฺตโน วเส วตฺเตติ, เอวํ มธุโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺริท’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘กรวีกสกุเณ’’ติอาทิ ตสฺส สภาวกถนํฯ ลฬิตนฺติ ปีติเวคสมุฏฺฐิตํ ลีฬํฯ ฉฑฺเฑตฺวาติ ‘‘สงฺขรณมฺปิ มธุรสทฺทสวนนฺตรายกร’’นฺติ ติณานิ อปเนตฺวาฯ อนิกฺขิปิตฺวาติ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวา อากาสคตเมว กตฺวาฯ อนุพทฺธมิคา วาฬมิเคหิฯ ตโต มรณภยํ หิตฺวาฯ ปกฺเข ปสาเรตฺวาติ ปกฺเข ยถาปสาริเต กตฺวา อปตนฺตา ติฏฺฐนฺติ

สุวณฺณปญฺชรํ วิสฺสชฺเชสิ โยชนปฺปมาเณ อากาเส อตฺตโน อาณาย ปวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘โส ราชาณายา’’ติอาทิฯ ลฬิํสูติ ลฬิตํ กาตุํ อารภิํสุฯ ตํ ปีตินฺติ ตํ พุทฺธคุณารมฺมณํ ปีติํ เตเนว นีหาเรน ปุนปฺปุนํ ปวตฺตํ ปีติํ อวิชหิตฺวา วิกฺขมฺภิตกิเลสา เถรานํ สนฺติเก ลทฺธธมฺมสฺสวนสปฺปายา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ปริปกฺกญาณตาย สตฺตหิ…เป.… ปติฏฺฐาสิฯ สตฺตสตมตฺเตน โอโรธชเนน สทฺธิํ ปทสาว เถรานํ สนฺติกํ อุปคตตฺตา ‘‘สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ สทฺธิ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตโตติ กรวีกสทฺทโตฯ สตภาเคน…เป.… เวทิตพฺโพ อเนกกปฺปโกฏิสตสมฺภูตปุญฺญสมฺภารสมุทาคตวตฺถุสมฺปตฺติภาวโตฯ

[39] กมฺมวิปากชนฺติ สาติสยสุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธํ ทูเรปิ อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ กมฺมวิปาเกน สหชาตํ, กมฺมสฺส วา วิปากภาเวน ชาตํ ปสาทจกฺขุฯ ทุวิธญฺหิ ทิพฺพจกฺขุํ กมฺมมยํ, ภาวนามยนฺติฯ ตตฺริทํ กมฺมมยนฺติ อาห ‘‘น ภาวนามย’’นฺติฯ ภาวนามยํ ปน โพธิมูเล อุปฺปชฺชิสฺสติฯ อยํ ‘‘โส’’ติ สลฺลกฺขณํ กามํ มโนวิญฺญาเณน โหติ, จกฺขุวิญฺญาเณน ปน ตสฺส ตถา วิภาวิตตฺตา มโนวิญฺญาณสฺส ตตฺถ ตถาปวตฺตีติ อาห ‘‘เยน นิมิตฺตํ…เป.… สกฺโกตี’’ติฯ

[40] วจนตฺโถติ สทฺทตฺโถฯ นิมีลนนฺติ นิมีลนทสฺสนํ นวิสุทฺธํ, ตถา จ อกฺขีนิ อวิวฏานิ นิมีลทสฺสนสฺส น วิสุทฺธิภาวโตฯ ตพฺพิปริยายโต ปน ทสฺสนํ วิสุทฺธํ, วิวฏญฺจาติ อาห ‘‘อนฺตรนฺตรา’’ติอาทิฯ

[41] นี-อิติ – ชานนตฺถํ ธาตุํ คเหตฺวา อาห ‘‘ปนยติ ชานาตี’’ติฯ ยโต วุตฺตํ ‘‘อนิมิตฺตา น นายเร’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.174; สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.20), ‘‘วิทูภิ เนยฺยํ นรวรสฺสา’’ติ (เนตฺติ. สงฺคหวาร) จฯ นี-อิติ ปน ปวตฺตนตฺถํ ธาตุํ คเหตฺวา ‘‘นยติ ปวตฺเตตี’’ติฯ อปฺปมตฺโต อโหสิ เตสุ เตสุ กิจฺจกรณีเยสุฯ

[42] วสฺสาวาโส วสฺสํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺมา วสฺสํ, วสฺเส วา, สนฺนิวาสผาสุตาย อรหตีติ วสฺสิโก, ปาสาโทฯ มาสา ปน วสฺเส อุตุมฺหิ ภวาติ วสฺสิกาฯ อิตเรสูติ เหมนฺติกํ คิมฺหิกนฺติ อิเมสุฯ เอเสว นโยติ อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทสํ อติทิสติฯ

นาติอุจฺโจ โหติ นาตินีโจติ คิมฺหิโก วิย อุจฺโจ, เหมนฺติโก วิย นีโจ น โหติ, อถ โข ตทุภยเวมชฺฌลกฺขณตาย นาติอุจฺโจ โหติ, นาตินีโจฯ อสฺสาติ ปาสาทสฺสฯ นาติพหูนีติ คิมฺหิกสฺส วิย น อติพหูนิฯ นาติตนูนีติ เหมนฺติกสฺส วิย น ขุทฺทกานิ, ตนุตรชาลานิ จฯ มิสฺสกาเนวาติ เหมนฺติเก วิย น อุณฺหนิยาเนว, คิมฺหิเก วิย จ น สีตนิยาเนว, อถ โข อุภยมิสฺสกาเนวฯ ตนุกานีติ น ปุถุลานิฯ อุณฺหปฺปเวสนตฺถายาติ สูริยสนฺตาปานุปฺปเวสายฯ ภิตฺตินิยูหานีติ ทกฺขิณปสฺเส ภิตฺตีสุ นิยูหานิฯ สินิทฺธนฺติ สิเนหวนฺตํ, สินิทฺธคฺคหเณเนว จสฺส ครุกตาปิ วุตฺตา เอวฯ กฏุกสนฺนิสฺสิตนฺติ ติกฏุกาทิกฏุกทฺรพฺพูปสญฺหิตํฯ อุทกยนฺตานีติ อุทกธาราวิสฺสนฺทยนฺตานิฯ ยถา ชลยนฺตานิ, เอวํ หิมยนฺตานิปิ ตตฺถ กโรนฺติ เอวฯ ตสฺมา เหมนฺเต วิย หิมานิ ปตนฺตานิเยว โหนฺตีติ จ เวทิตพฺพํฯ

สพฺพฏฺฐานานิปีติ สพฺพานิ ปฏิกิริยานฺหานโภชนกีฬาสญฺจรณาทิฏฺฐานานิปิ, น นิวาสฏฺฐานานิเยวฯ เตนาห ‘‘โทวาริกาปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ราชา กิรา’’ติอาทิฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ชิณฺณปุริสวณฺณนา

[44] โคปานสิวงฺกนฺติ วงฺกโคปานสี วิยฯ วงฺกานญฺหิ วงฺกภาวสฺส นิทสฺสนตฺถํ อวงฺกโคปานสีปิ คยฺหติฯ อาโภคฺควงฺกนฺติ อาทิโต ปฏฺฐาย อพฺภุคฺคตาย กุฏิลสรีรตาย วงฺกํฯ เตนาห ‘‘ขนฺเธ’’ติอาทิฯ ทณฺฑปรํ ทณฺฑคฺคหณปรํ อยนํ คมนํ เอตสฺสาติ ทณฺฑปรายนํ, ทณฺโฑ วา ปรํ อายนํ คมนการณํ เอตสฺสาติ ทณฺฑปรายนํฯ ฐานาทีสุ ทณฺโฑ คติ อวสฺสโย เอตสฺส เตน วินา อปฺปวตฺตนโตติ ทณฺฑคติกํ, คจฺฉติ เอเตนาติ วา คติ, ทณฺโฑ คติ คมนการณํ เอตสฺสาติ ทณฺฑคติกํฯ ทณฺฑปฏิสรณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ชราตุรนฺติ ชราย กิลนฺตํ อสฺสวสํฯ ยทา รโถ ปุรโต โหตีติ ทฺเวธาปเถ สมฺปตฺเต ปุรโต คจฺฉนฺเต พลกาเย ตตฺถ เอกํ สณฺฐานํ อารุฬฺโห มชฺเฌ คจฺฉนฺโต โพธิสตฺเตน อารุฬฺโห รโถ อิตรํ สณฺฐานํ คจฺฉนฺโต ยทา ปุรโต โหติฯ ปจฺฉา พลกาโยติ ตทา ปจฺฉา โหติ สพฺโพ พลกาโยฯ ตาทิเส โอกาเสติ ตาทิเส วุตฺตปฺปกาเร มคฺคปฺปเทเสฯ ตํ ปุริสนฺติ ตํ ชิณฺณปุริสํฯ สุทฺธาวาสาติ สิทฺธตฺถาทีนํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สาสเน พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา สุทฺธาวาสภูมิยํ นิพฺพตฺตพฺรหฺมาโนฯ เต หิ ตทา ตตฺถ ติฏฺฐนฺติฯ ‘‘กิํ ปเนโส ชิณฺโณ นามา’’ติ เอโส ตยา วุจฺจมาโน กิํ อตฺถโต, ตํ เม นิทฺธาเรตฺวา กเถหีติ ทสฺเสติฯ อนิทฺธาริตสรูปตฺตา หิ ตสฺส อตฺตโน โพธิสตฺโต ลิงฺคสพฺพนาเมน ตํ วทนฺโต ‘‘กิ’’นฺติ อาหฯ ‘‘ยถา กิํ เต ชาต’’นฺติ ทฺวยเมว หิ โลเก เยภุยฺยโต ชายติ อิตฺถี วา ปุริโส วา, ตถาปิ ตํ ลิงฺคสพฺพนาเมน วุจฺจติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘กิํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ ตสฺส อนิทฺธาริตสรูปตํเยว วิภาเวติฯ

‘‘เตน หี’’ติอาทิ ‘‘อยญฺจ ชิณฺณภาโว สพฺพสาธารณตฺตา มยฺหมฺปิ อุปริ อาปตฺติโต เอวา’’ติ มหาสตฺตสฺส สํวิชฺชนาการวิภาวนํฯ รถํ สาเรตีติ สารถิฯ กีฬาวิหารตฺถํ อุยฺยุตฺตา ยนฺติ อุปคจฺฉนฺติ เอตนฺติ อุยฺยานํฯ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํฯ นามาติ ครหเณ นิปาโต ‘‘กถญฺหินามา’’ติอาทีสุ (ปารา. 39, 42, 87, 88, 90, 166, 170; ปาจิ. 1, 13, 36) วิยฯ