ทฺเวสตฺถวาหอุปมาวณฺณนา

[430] หริตกปตฺตนฺติ หริตพฺพปตฺตํ, อปฺปปตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อนฺตมโส’’ติอาทิฯ สนฺนทฺธธนุกลาปนฺติ เอตฺถ กลาปนฺติ ตูณีรมาห, ตญฺจ สนฺนยฺหโต ธนุนา วินา น สนฺนยฺหตีติ อาห ‘‘สนฺนทฺธธนุกลาป’’นฺติฯ อาสิตฺโตทกานิ วฏุมานีติ คมนมคฺคา เจว ตํตํอุทกมคฺคา จ สมฺมเทว เทเวน ผุฏฺฐตฺตา ตหํ ตหํ ปคฺฆริตอุทก สนฺทมานอุทกาฯ เตนาห ‘‘ปริปุณฺณสลิลา มคฺคา จ กนฺทรา จา’’ติฯ

ยถาภเตนาติ สกเฏสุ ยถาฐปิเตน, ยถา ‘‘อมฺม อิโต กโรหี’’ติ วุตฺเต ฐเปสีติ อตฺโถ กรณกิริยาย กิริยาสามญฺญวาจีภาวโตฯ ตสฺมา ยถาโรปิเตน, ยถาคหิเตนาติ อตฺโถ วุตฺโตฯ

อกฺขธุตฺตกอุปมาวณฺณนา

[434] ปราชยคุฬนฺติ เยน คุเฬน, ยาย สลากาย ฐิตาย จ ปราชโย โหติ, ตํ อทสฺสนํ คเมนฺโต คิลติฯ ปชฺโชหนนฺติ ปกาเรหิ ชุหนกมฺมํฯ ตํ ปน พลิทานวเสน กรียตีติ อาห ‘‘พลิกมฺม’’นฺติฯ

สาณภาริกอุปมาวณฺณนา

[436] คามปตฺตนฺติ คาโม เอว หุตฺวา อาปชฺชิตพฺพํ, สุญฺญภาเวน อนาวสิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘วุฏฺฐิตคามปเทโส’’ติฯ คามปทนฺติ ยถา ปุริสสฺส ปาทนิกฺขิตฺตฏฺฐานํ อธิคตปริจฺเฉทํ ‘‘ปท’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ คามวาสีหิ อาวสิตฏฺฐานํ อธิคตนิวุตฺถาคารํ ‘‘คามปท’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติฯ สุสนฺนทฺโธติ สุเขน คเหตฺวา คมนโยคฺยตาวเสน สุฏฺฐุ สชฺชิโตฯ ตํ ปน สุสชฺชนํ สุฏฺฐุ พนฺธนวเสเนวาติ อาห ‘‘สุพทฺโธ’’ติฯ

อยาทีนมฺปิ โลหภาเว สติปิ โลห-สทฺโท สาสเน ตมฺพโลเห นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘โลหนฺติ ตมฺพโลห’’นฺติฯ

สรณคมนวณฺณนา

[437] อภิรทฺโธติ อาราธิตจิตฺโต, สาสนสฺส อาราธิตจิตฺตตา ปสีทนวเสนาติ อาห ‘‘อภิปฺปสนฺโน’’ติฯ ปญฺหุปฏฺฐานานีติ ปญฺเหสุ อุปฏฺฐานานิ มยา ปุจฺฉิตตฺเถสุ ตุมฺหากํ วิสฺสชฺชนวเสน ญาณุปฏฺฐานานิฯ

ยญฺญกถาวณฺณนา

[438] สงฺฆาตนฺติ สํ-สทฺโท ปทวฑฺฒนมตฺตนฺติ อาห ‘‘ฆาต’’นฺติฯ วิปากผเลนาติ สทิสผเลนฯ มหปฺผโล น โหติ ควาทิปาณฆาเตน อุปกฺกิลิฏฺฐภาวโตฯ คุณานิสํเสนาติ อุทฺทยผเลนฯ อานุภาวชุติยาติ ปฏิปกฺขวิคมนชนิเตน สภาวสงฺขาเตน เตเชนฯ น มหาชุติโก โหติ อปริสุทฺธภาวโตฯ วิปากวิปฺผารตายาติ วิปากผลสฺส วิปุลตาย, ปาริปูริยาติ อตฺโถฯ ทุฏฺฐุเขตฺเตติ อุสภาทิโทเสหิ ทูสิตเขตฺเต, ตํ ปน วปฺปาภาวโต อสารํ โหตีติ อาห ‘‘นิสฺสารเขตฺเต’’ติฯ ทุพฺภูเมติ กุจฺฉิตภูมิภาเค, สฺวาสฺส กุจฺฉิตภาโว อสารตาย วา สิยา นินฺนตาทิโทสวเสน วาฯ ตตฺถ ปฐโม ปกฺโข ปฐมปเทน ทสฺสิโตติ อิตรํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิสมภูมิภาเค’’ติ อาหฯ ทณฺฑาภิฆาตาทินา ฉินฺนภินฺนานิฯ ปูตีนีติ โคมยเลปทานาทิสุเขน อสุกฺขาปิตตฺตา ปูติภาวํ คตานิฯ ตานิ ปน ยสฺมา สารวนฺตานิ น โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นิสฺสารานี’’ติฯ วาตาตปหตานีติ วาเตน จ อาตเปน จ วินฏฺฐพีชสามตฺถิยานิฯ เตนาห ‘‘ปริยาทินฺนเตชานี’’ติฯ ยํ ยถาชาตวีหิอาทิคเตน ตณฺฑุเลน องฺกุรุปฺปาทนโยคฺยพีชสามตฺถิยํ, ตํ ตณฺฑุลสาโร, ตสฺส อาทานํ คหณํ ตถาอุปฺปชฺชนเมวฯ เอตานิ ปน พีชานิ น ตาทิสานิ ขณฺฑาทิโทสวนฺตตายฯ ธาราย เขตฺเต อนุปฺปเวสนํ นาม วสฺสนเมว, ตํ ปฏิกฺเขปวเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น สมฺมา วสฺเสยฺยา’’ติฯ องฺกุรมูลปตฺตาทีหีติ เจตฺถ องฺกุรกนฺทาทีหิ อุทฺธํ วุทฺธิํ, มูลชฏาทีหิ เหฏฺฐา วิรุฬฺหิํ, ปตฺตปุปฺผาทีหิ สมนฺตโต จ เวปุลฺลนฺติ โยชนาฯ

อปรูปฆาเตนาติ ปเรสํ วิพาธเนนฯ อุปฺปนฺนปจฺจยโตติ นิพฺพตฺติตฆาสจฺฉาทนาทิเทยฺยธมฺมโตฯ ควาทิฆาเตนปิ หิ ตตฺถ ปฏิคฺคาหกานํ ฆาโส สงฺกียติฯ