คพฺภินีอุปมาวณฺณนา

[420] ปุญฺญกมฺมโต เอติ อุปฺปชฺชตีติ อโย, สุขํฯ ตปฺปฏิปกฺขโต อนโย, ทุกฺขํ ฯ อปกฺกนฺติ น สิทฺธํ น นิฏฺฐานปฺปตฺตํฯ น ปริปาเจนฺติ น นิฏฺฐานํ ปาเปนฺติฯ น อุปจฺฉินฺทนฺติ อตฺตวินิปาตสฺส สาวชฺชภาวโตฯ อาคเมนฺตีติ อุทิกฺขนฺติฯ นิพฺพิสนฺติ ยสฺส ปน ตํ กมฺมผลํ นิพฺพิสนฺโต นิยุญฺชนฺโต, นิพฺพิสนฺติ วา นิพฺเพสํ เวตนํ ปฏิกงฺขนฺโต ภตปุริโส ยถาฯ

[421] อุพฺภินฺทิตฺวาติ อุปสคฺเคน ปทวฑฺฒนมตฺตนฺติ อาห ‘‘ภินฺทิตฺวา’’ติฯ

สุปินกอุปมาวณฺณนา

[422] ‘‘นิกฺขมนฺตํ วา ปวิสนฺตํ วา ชีว’’นฺติ อิทํ ตสฺส อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํฯ โส หิ ‘‘สตฺตานํ สุปินทสฺสนกาเล อตฺตภาวโต ชีโว พหิ นิกฺขมิตฺวา ตํตํอารามรามเณยฺยกทสฺสนาทิวเสน อิโต จิโต จ ปริพฺภมิตฺวา ปุนเทว อตฺตภาวํ อนุปวิสตี’’ติ เอวํ ปวตฺตมิจฺฉาคาหวิปลฺลตฺตจิตฺโตฯ อถสฺส เถโร ขุทฺทกาย อาณิยา วิปุลํ อาณิํ นีหรนฺโต วิย ชีวสมญฺญามุเขน อุจฺเฉททิฏฺฐิํ นีหริตุกาโม ‘‘อปิ นุ ตา ตุยฺหํ ชีวํ ปสฺสนฺติ ปวิสนฺตํ วา นิกฺขมนฺตํ วา’’ติ อาหฯ ยตฺถ ปน ตถารูปา ชีวสมญฺญา, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิตฺตาจารํ ชีวนฺติ คเหตฺวา อาหา’’ติ วุตฺตํฯ

[423] เวเฐตฺวาติ เวขทานสงฺเขเปน เวเฐตฺวาฯ จวนกาเลติ จวนสฺส จุติยา ปตฺตกาเล, น จวมานกาเลฯ รูปกฺขนฺธมตฺตเมวาติ กติปยรูปธมฺมสงฺฆาตมตฺตเมวฯ อุตุสมุฏฺฐานรูปธมฺมสมูหมตฺตเมว หิ ตทา ลพฺภติ, มตฺต-สทฺโท วา วิเสสนิวตฺติอตฺโถ, เตน กมฺมชาทิติสนฺตติรูปวิเสสํ นิวตฺเตติฯ อปฺปวตฺตา โหนฺตีติ อปฺปวตฺติกา โหนฺติ, น อุปลพฺภตีติ อตฺโถฯ วิญฺญาเณ ปน ชีวสญฺญี, ตสฺมา ‘‘วิญฺญาณกฺขนฺโธ คจฺฉตี’’ติ อาห, ตตฺถ อนุปลพฺภนโตติ อธิปฺปาโยฯ

สนฺตตฺตอโยคุฬอุปมาวณฺณนา

[424] วูปสนฺตเตชนฺติ วิคตุสฺมํฯ

[425] อามโตติ เอตฺถ อา-สทฺโท อามิส-สทฺโท วิย อุปฑฺฒปริยาโยติ อาห ‘‘อทฺธมโต’’ติ, อามโตติ วา อีสํ ทรเถน อุสฺมนา ยุตฺตมรโณ มรนฺโตติ อตฺโถฯ มียมาโน หิ อวิคตุสฺโม โหติ, น มโต วิย วิคตุสฺโมฯ เตนาห ‘‘มริตุํ อารทฺโธ โหตี’’ติฯ ตถา รูปสฺส โอธุนนํ นามสฺส โอรโต ปริวตฺตนเมวาติ อาห ‘‘โอรโต กโรถา’’ติฯ โอรโต กาตุกามสฺส ปน สํปริวตฺตนํ สนฺธุนนํ, ตํ ปน ปรโต กรณนฺติ อาห ‘‘ปรโต กโรถา’’ติฯ ปรมุขํ กตสฺส อิโต จิโต ปริวตฺตนํ นิทฺธุนนนฺติ อาห ‘‘อปราปรํ กโรถา’’ติฯ อินฺทฺริยานิ อปริภินฺนานีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตญฺจายตนํ น ปฏิสํเวเทตี’’ติ วุตฺตํฯ

สงฺขธมอุปมาวณฺณนา

[426] สงฺขํ ธมติ, ธมาเปตีติ วา สงฺขธโมฯ อุปลาเปตฺวาติ อุปรูปริ สทฺทโยควเสน สลฺลาเปตฺวา, สทฺทยุตฺตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ตํ ปน อตฺถโต ธมนเมวาติ อาห ‘‘ธมิตฺวา’’ติฯ

อคฺคิกชฏิลอุปมาวณฺณนา

[428] อาหิโต อคฺคิ เอตสฺส อตฺถีติ อคฺคิโก, สฺวาสฺส อคฺคิกภาโว ยสฺมา อคฺคิหุตมาลาเวทิสมฺปาทเนหิ เจว อินฺธนธูมพริหิสสปฺปิเตลูปหรเณหิ พลิปุปฺผธูมคนฺธาทิอุปหาเรหิ จ ตสฺส ปยิรุปาสนาย อิจฺฉิโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อคฺคิปริจารโก’’ติฯ อายุํ ปาปุณาเปยฺยนฺติ ยถา จิรชีวี โหติ, เอวํ อายุํ ปจฺฉิมวยํ ปาเปยฺยํฯ วฑฺฒิํ คเมยฺยนฺติ สรีราวยเว, คุณาวยเว จ ผาติํ ปาเปยฺยํฯ อรณี ยุคฬนฺติ อุตฺตรารณี, อธรารณีติ อรณีทฺวยํฯ

[429] เอวนฺติ ‘‘พาโล ปายาสิราชญฺโญ’’ติอาทิปฺปกาเรนฯ ตยาติ เถรํ สนฺธาย วทติฯ วุตฺตยุตฺตการณมกฺขลกฺขเณนาติ วุตฺตยุตฺตการณสฺส มกฺขนสภาเวนฯ ยุคคฺคาหลกฺขเณนาติ สมธุรคฺคหณลกฺขเณนฯ ปลาเสนาติ ปลาเสตีติ ปลาโส, ปรสฺส คุเณ อุตฺตริตเร ฑํสิตฺวา วิย ฉฑฺเฑนฺโต อตฺตโน คุเณหิ สเม กโรตีติ อตฺโถฯ สมกรณรโส หิ ปลาโส, เตน ปลาเสนฯ