โจรอุปมาวณฺณนา

[413] อุทฺทิสิตฺวาติ อุเปจฺจ ทสฺเสตฺวาฯ กมฺมการณิกสตฺเตสูติ เนรยิกานํ สงฺฆาตนกสตฺเตสุฯ กมฺมเมวาติ เตหิ เตหิ เนรยิเกหิ กตกมฺมเมวฯ กมฺมการณํ กโรตีติ อายูหนานุรูปํ ตํ ตํ การณํ กโรติ, ตถา ทุกฺขํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ นิรยปาลาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ตตฺถ สพฺพํ นิรยกณฺฑปาฬิํ (ม. นิ. 3.259) สงฺคณฺหาติฯ เอวํ สุตฺตโต (ม. นิ. 3.259) นิรยปาลานํ อตฺถิภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยุตฺติโตปิ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เนรยิเก นิรเย ปาเลนฺติ ตโต นิคฺคนฺตุํ อปฺปทานวเสน รกฺขนฺตีติ นิรยปาลาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปปญฺจสูทนีฏีกายํ คเหตพฺพํฯ

คูถกูปปุริสอุปมาวณฺณนา

[415] นิมฺมชฺชถาติ นิรวเสสโต มชฺชถ โสเธถฯ ตํ ปน ตสฺส ตสฺส คูถสฺส ตถา โสธนํ อปนยนํ โหตีติ อาห ‘‘อปเนถา’’ติฯ

อสุจีติ อสุทฺโธ, โส ปน ยสฺมา มนวฑฺฒนโก มโนหโร น โหติ, ตสฺมา อาห ‘‘อมนาโป’’ติฯ อสุจิสงฺขาตํ อสุจิภาคตํ อตฺตโน สภาวตํ คโต ปตฺโตติ อสุจิสงฺขาโตติ อาห ‘‘อสุจิโกฏฺฐาสภูโต’’ติฯ ทุคฺคนฺโธติ ทุฏฺฐคนฺโธ อนิฏฺฐคนฺโธ, โส ปน น โย โกจิ, อถ โข ปูติคนฺโธติ อาห ‘‘กุณปคนฺโธ’’ติฯ ชิคุจฺฉิตพฺพยุตฺโตติ หีฬิตพฺพยุตฺโตฯ ปฏิกูโล ฆานินฺทฺริยสฺส ปฏิกูลรูโปฯ อุพฺพาธตีติ อุปรูปริ พาธติฯ มนุสฺสานํ คนฺโธ…เป.… พาธติ อติวิย อสุจิสภาวตฺตา, อสุจิมฺหิเยว ชาตสํวทฺธนภาวโต, เทวานญฺจ ฆานปสาทสฺส ติกฺขวิสทภาวโตฯ

[416] ทูเร นิพฺพตฺตา ปรนิมฺมิตวสวตฺติอาทโยฯ

[419] สุนฺทรธมฺเมติ โสภนคุเณฯ สุคติสุขนฺติ สุคติ เจว ตปฺปริยาปนฺนํ สุขญฺจฯ

คพฺภินีอุปมาวณฺณนา

[420] ปุญฺญกมฺมโต เอติ อุปฺปชฺชตีติ อโย, สุขํฯ ตปฺปฏิปกฺขโต อนโย, ทุกฺขํ ฯ อปกฺกนฺติ น สิทฺธํ น นิฏฺฐานปฺปตฺตํฯ น ปริปาเจนฺติ น นิฏฺฐานํ ปาเปนฺติฯ น อุปจฺฉินฺทนฺติ อตฺตวินิปาตสฺส สาวชฺชภาวโตฯ อาคเมนฺตีติ อุทิกฺขนฺติฯ นิพฺพิสนฺติ ยสฺส ปน ตํ กมฺมผลํ นิพฺพิสนฺโต นิยุญฺชนฺโต, นิพฺพิสนฺติ วา นิพฺเพสํ เวตนํ ปฏิกงฺขนฺโต ภตปุริโส ยถาฯ

[421] อุพฺภินฺทิตฺวาติ อุปสคฺเคน ปทวฑฺฒนมตฺตนฺติ อาห ‘‘ภินฺทิตฺวา’’ติฯ

สุปินกอุปมาวณฺณนา

[422] ‘‘นิกฺขมนฺตํ วา ปวิสนฺตํ วา ชีว’’นฺติ อิทํ ตสฺส อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํฯ โส หิ ‘‘สตฺตานํ สุปินทสฺสนกาเล อตฺตภาวโต ชีโว พหิ นิกฺขมิตฺวา ตํตํอารามรามเณยฺยกทสฺสนาทิวเสน อิโต จิโต จ ปริพฺภมิตฺวา ปุนเทว อตฺตภาวํ อนุปวิสตี’’ติ เอวํ ปวตฺตมิจฺฉาคาหวิปลฺลตฺตจิตฺโตฯ อถสฺส เถโร ขุทฺทกาย อาณิยา วิปุลํ อาณิํ นีหรนฺโต วิย ชีวสมญฺญามุเขน อุจฺเฉททิฏฺฐิํ นีหริตุกาโม ‘‘อปิ นุ ตา ตุยฺหํ ชีวํ ปสฺสนฺติ ปวิสนฺตํ วา นิกฺขมนฺตํ วา’’ติ อาหฯ ยตฺถ ปน ตถารูปา ชีวสมญฺญา, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิตฺตาจารํ ชีวนฺติ คเหตฺวา อาหา’’ติ วุตฺตํฯ

[423] เวเฐตฺวาติ เวขทานสงฺเขเปน เวเฐตฺวาฯ จวนกาเลติ จวนสฺส จุติยา ปตฺตกาเล, น จวมานกาเลฯ รูปกฺขนฺธมตฺตเมวาติ กติปยรูปธมฺมสงฺฆาตมตฺตเมวฯ อุตุสมุฏฺฐานรูปธมฺมสมูหมตฺตเมว หิ ตทา ลพฺภติ, มตฺต-สทฺโท วา วิเสสนิวตฺติอตฺโถ, เตน กมฺมชาทิติสนฺตติรูปวิเสสํ นิวตฺเตติฯ อปฺปวตฺตา โหนฺตีติ อปฺปวตฺติกา โหนฺติ, น อุปลพฺภตีติ อตฺโถฯ วิญฺญาเณ ปน ชีวสญฺญี, ตสฺมา ‘‘วิญฺญาณกฺขนฺโธ คจฺฉตี’’ติ อาห, ตตฺถ อนุปลพฺภนโตติ อธิปฺปาโยฯ

สนฺตตฺตอโยคุฬอุปมาวณฺณนา

[424] วูปสนฺตเตชนฺติ วิคตุสฺมํฯ