ปายาสิราชญฺญวตฺถุวณฺณนา

[407] ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตนฺติ คต-สทฺเทน ปทวฑฺฒนมาห, ทิฏฺฐิยา วา คตมตฺตํ ทิฏฺฐิคตํ, อยาถาวคฺคาหิตาย คนฺตพฺพาภาวโต ทิฏฺฐิยา คหณมตฺตํ, เกวโล มิจฺฉาภินิเวโสติ อตฺโถ, ตํ ปน ทิฏฺฐิคตํ ตสฺส อโยนิโสมนสิการาทิวเสน อุปฺปชฺชิตฺวา ปฏิปกฺขสมฺมุขีภาวาภาวโต, อนุรูปาหารลาภโต จ สมุทาจารปฺปตฺตํ ชาตนฺติ ปาฬิยํ ‘‘อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ ตํ การณํ อปทิสิตฺวาติ ตโต อิธาคจฺฉนกสฺส, อิโต ตตฺถ คจฺฉนกสฺส จ อปทิสนโต ‘‘ตตฺถ ตตฺเถว สตฺตานํ อุจฺฉิชฺชนโต’’ติ เอวมาทิ ตํ ตํ การณํ ปฏิรูปกํ อปทิสิตฺวาฯ

[408] อาปนฺนานธิปฺเปตตฺถวิสเย อยํ ปุรา-สทฺทปโยโคติ อาห ‘‘ปุรา…เป.… สญฺญาเปตีติ ยาว น สญฺญาเปตี’’ติฯ

จนฺทิมสูริยอุปมาวณฺณนา

[411] ยถา จนฺทิมสูริยา อุฬารวิปุโลภาสตาย อญฺเญน โอภาเสน อนภิภวนียา, เอวมยมฺปิ ปญฺญาโอภาเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จนฺทิม…เป.… อญฺเญนา’’ติอาทิมาหฯ อาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘กิตฺตเก ฐาเน เอเต ปวตฺเตนฺติ, กิตฺตกญฺจ ฐานํ เนสํ อาภา ผรตี’’ติ เอวมาทิมฺปิ โจทนํ สงฺคณฺหาติฯ ปลิเวเฐสฺสตีติ อาพนฺธิสฺสติ, อนุยุญฺชิสฺสตีติ อตฺโถฯ นิพฺเพเฐตุํ ตํ วิสฺสชฺเชตุํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาวุตฺตํ โจทนํ นิพฺเพเฐตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมาฯ อตฺตโน อนิจฺฉิตํ สงฺฆาตนํ ปกฺขํ ปฏิชานนฺโต ‘‘ปรสฺมิํ โลเก, น อิมสฺมิ’’นฺติอาทิมาหฯ

กถํ ปนายํ นตฺถิกทิฏฺฐิ ‘‘เทโว’’ติ ปฏิชานาตีติ ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เทวาปิ เทวตฺตภาเวเนว อุจฺฉิชฺชนฺติ, มนุสฺสาปิ มนุสฺสตฺตภาเวเนว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ เอวํ วา อสฺส ทิฏฺฐิ, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘เทวา เต, น มนุสฺสา’’ติ วจนญฺจ น วิรุชฺฌติฯ เอวํ จนฺเทติ จนฺทวิมาเน, น จ จนฺเท วา กถิยนฺเตฯ

[412] อาพาโธ เอเตสํ อตฺถีติ อาพาธิกาฯ ทุกฺขํ สญฺชาตํ เอเตสนฺติ ทุกฺขิตาฯ สทฺธาย อยิตพฺพา สทฺธายิกา, สทฺธาย ปวตฺติฏฺฐานภูตาฯ เตนาห ‘‘อหํ ตุมฺเห’’ติอาทิฯ ปจฺจโย ปตฺติยายนํ เอเตสุ อตฺถีติ ปจฺจยิกาฯ

โจรอุปมาวณฺณนา

[413] อุทฺทิสิตฺวาติ อุเปจฺจ ทสฺเสตฺวาฯ กมฺมการณิกสตฺเตสูติ เนรยิกานํ สงฺฆาตนกสตฺเตสุฯ กมฺมเมวาติ เตหิ เตหิ เนรยิเกหิ กตกมฺมเมวฯ กมฺมการณํ กโรตีติ อายูหนานุรูปํ ตํ ตํ การณํ กโรติ, ตถา ทุกฺขํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ นิรยปาลาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ตตฺถ สพฺพํ นิรยกณฺฑปาฬิํ (ม. นิ. 3.259) สงฺคณฺหาติฯ เอวํ สุตฺตโต (ม. นิ. 3.259) นิรยปาลานํ อตฺถิภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยุตฺติโตปิ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เนรยิเก นิรเย ปาเลนฺติ ตโต นิคฺคนฺตุํ อปฺปทานวเสน รกฺขนฺตีติ นิรยปาลาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปปญฺจสูทนีฏีกายํ คเหตพฺพํฯ

คูถกูปปุริสอุปมาวณฺณนา

[415] นิมฺมชฺชถาติ นิรวเสสโต มชฺชถ โสเธถฯ ตํ ปน ตสฺส ตสฺส คูถสฺส ตถา โสธนํ อปนยนํ โหตีติ อาห ‘‘อปเนถา’’ติฯ

อสุจีติ อสุทฺโธ, โส ปน ยสฺมา มนวฑฺฒนโก มโนหโร น โหติ, ตสฺมา อาห ‘‘อมนาโป’’ติฯ อสุจิสงฺขาตํ อสุจิภาคตํ อตฺตโน สภาวตํ คโต ปตฺโตติ อสุจิสงฺขาโตติ อาห ‘‘อสุจิโกฏฺฐาสภูโต’’ติฯ ทุคฺคนฺโธติ ทุฏฺฐคนฺโธ อนิฏฺฐคนฺโธ, โส ปน น โย โกจิ, อถ โข ปูติคนฺโธติ อาห ‘‘กุณปคนฺโธ’’ติฯ ชิคุจฺฉิตพฺพยุตฺโตติ หีฬิตพฺพยุตฺโตฯ ปฏิกูโล ฆานินฺทฺริยสฺส ปฏิกูลรูโปฯ อุพฺพาธตีติ อุปรูปริ พาธติฯ มนุสฺสานํ คนฺโธ…เป.… พาธติ อติวิย อสุจิสภาวตฺตา, อสุจิมฺหิเยว ชาตสํวทฺธนภาวโต, เทวานญฺจ ฆานปสาทสฺส ติกฺขวิสทภาวโตฯ

[416] ทูเร นิพฺพตฺตา ปรนิมฺมิตวสวตฺติอาทโยฯ

[419] สุนฺทรธมฺเมติ โสภนคุเณฯ สุคติสุขนฺติ สุคติ เจว ตปฺปริยาปนฺนํ สุขญฺจฯ