10. ปายาสิราชญฺญสุตฺตวณฺณนา

[406] ภควตา เอวํ คหิตนามตฺตาติ โยชนาฯ ยสฺมา ราชปุตฺตา โลเก ‘‘กุมาโร’’ติ โวหรียนฺติฯ อยญฺจ รญฺโญ กิตฺติมปุตฺโต, ตสฺมา อาห ‘‘รญฺโญ…เป.… สญฺชานิํสู’’ติฯ

อสฺสาติ เถรสฺสฯ ปุญฺญานิ กโรนฺโต กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ อุปฺปชฺชิตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ อินฺทฺริยานํ อปริปกฺกตฺตาฯ ตติยทิวเสติ ปพฺพตํ อารุฬฺหทิวสโต ตติเย ทิวเสฯ

เตสํ สาวกโพธิยา นิยตตาย, ปุญฺญสมฺภารสฺส จ สาติสยตฺตา วินิปาตํ อคนฺตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ…เป.… อนุภวนฺตานํฯ เทวตายาติ ปุพฺเพ สหธมฺมจารินิยา สุทฺธาวาสเทวตายฯ

‘‘กุลทาริกาย กุจฺฉิมฺหิ อุปฺปนฺโน’’ติ วตฺวา ตํ เอวสฺส อุปฺปนฺนภาวํ มูลโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘สา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาติ กุลทาริกาฯ จ-สทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, เตน วุจฺจมานํ วิเสสํ โชเตติฯ กุลฆรนฺติ ปติกุลเคหํฯ คพฺภนิมิตฺตนฺติ คพฺภสฺส สณฺฐิตภาวนิมิตฺตํฯ สติปิ วิสาขาย จ สาวตฺถิวาสิกุลปริยาปนฺนตฺเต ตสฺสา ตตฺถ ปธานภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘วิสาขญฺจา’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘พฺราหฺมณา อาคตา วาสิฏฺโฐปิ อาคโต’’ติฯ เทวตาติ อิธปิ สา เอว สุทฺธาวาสเทวตาฯ ปญฺเหติ ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขุ อยํ วมฺมิโก’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.249) อาคเต ปนฺนรสปญฺเหฯ

เสตพฺยาติ อิตฺถิลิงฺควเสน ตสฺส นครสฺส นามํฯ อุตฺตเรนาติ เอน-สทฺทโยเคน ‘‘เสตพฺย’’นฺติ อุปโยควจนํ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ อตฺถวจเนน ปน อุตฺตรสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา เสตพฺยโตติ นิสฺสกฺกปฺปโยโค กโตฯ อนภิสิตฺตกราชาติ ขตฺติยชาติโก อภิเสกํ อปฺปตฺโตฯ

ปายาสิราชญฺญวตฺถุวณฺณนา

[407] ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตนฺติ คต-สทฺเทน ปทวฑฺฒนมาห, ทิฏฺฐิยา วา คตมตฺตํ ทิฏฺฐิคตํ, อยาถาวคฺคาหิตาย คนฺตพฺพาภาวโต ทิฏฺฐิยา คหณมตฺตํ, เกวโล มิจฺฉาภินิเวโสติ อตฺโถ, ตํ ปน ทิฏฺฐิคตํ ตสฺส อโยนิโสมนสิการาทิวเสน อุปฺปชฺชิตฺวา ปฏิปกฺขสมฺมุขีภาวาภาวโต, อนุรูปาหารลาภโต จ สมุทาจารปฺปตฺตํ ชาตนฺติ ปาฬิยํ ‘‘อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ ตํ การณํ อปทิสิตฺวาติ ตโต อิธาคจฺฉนกสฺส, อิโต ตตฺถ คจฺฉนกสฺส จ อปทิสนโต ‘‘ตตฺถ ตตฺเถว สตฺตานํ อุจฺฉิชฺชนโต’’ติ เอวมาทิ ตํ ตํ การณํ ปฏิรูปกํ อปทิสิตฺวาฯ

[408] อาปนฺนานธิปฺเปตตฺถวิสเย อยํ ปุรา-สทฺทปโยโคติ อาห ‘‘ปุรา…เป.… สญฺญาเปตีติ ยาว น สญฺญาเปตี’’ติฯ

จนฺทิมสูริยอุปมาวณฺณนา

[411] ยถา จนฺทิมสูริยา อุฬารวิปุโลภาสตาย อญฺเญน โอภาเสน อนภิภวนียา, เอวมยมฺปิ ปญฺญาโอภาเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จนฺทิม…เป.… อญฺเญนา’’ติอาทิมาหฯ อาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘กิตฺตเก ฐาเน เอเต ปวตฺเตนฺติ, กิตฺตกญฺจ ฐานํ เนสํ อาภา ผรตี’’ติ เอวมาทิมฺปิ โจทนํ สงฺคณฺหาติฯ ปลิเวเฐสฺสตีติ อาพนฺธิสฺสติ, อนุยุญฺชิสฺสตีติ อตฺโถฯ นิพฺเพเฐตุํ ตํ วิสฺสชฺเชตุํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาวุตฺตํ โจทนํ นิพฺเพเฐตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมาฯ อตฺตโน อนิจฺฉิตํ สงฺฆาตนํ ปกฺขํ ปฏิชานนฺโต ‘‘ปรสฺมิํ โลเก, น อิมสฺมิ’’นฺติอาทิมาหฯ

กถํ ปนายํ นตฺถิกทิฏฺฐิ ‘‘เทโว’’ติ ปฏิชานาตีติ ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เทวาปิ เทวตฺตภาเวเนว อุจฺฉิชฺชนฺติ, มนุสฺสาปิ มนุสฺสตฺตภาเวเนว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ เอวํ วา อสฺส ทิฏฺฐิ, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘เทวา เต, น มนุสฺสา’’ติ วจนญฺจ น วิรุชฺฌติฯ เอวํ จนฺเทติ จนฺทวิมาเน, น จ จนฺเท วา กถิยนฺเตฯ

[412] อาพาโธ เอเตสํ อตฺถีติ อาพาธิกาฯ ทุกฺขํ สญฺชาตํ เอเตสนฺติ ทุกฺขิตาฯ สทฺธาย อยิตพฺพา สทฺธายิกา, สทฺธาย ปวตฺติฏฺฐานภูตาฯ เตนาห ‘‘อหํ ตุมฺเห’’ติอาทิฯ ปจฺจโย ปตฺติยายนํ เอเตสุ อตฺถีติ ปจฺจยิกาฯ