เมนู

มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[402] อญฺญมคฺคปฏิกฺเขปนตฺถนฺติ ติตฺถิเยหิ ปริกปฺปิตสฺส มคฺคสฺส ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาภาวปฏิกฺเขปนตฺถํ, อญฺญสฺส วา มคฺคภาวปฏิกฺเขโป อญฺญมคฺคปฏิกฺเขโป, ตทตฺถํฯ ‘‘อย’’นฺติ ปน อตฺตโน, เตสุ จ ภิกฺขูสุ เอกจฺจานํ ปจฺจกฺขภาวโต อาสนฺนปจฺจกฺขวจนํฯ อารกตฺตาติ นิรุตฺตินเยน อริยสทฺทสิทฺธิมาหฯ อริยภาวกรตฺตาติ อริยกรโณ อริโยติ อุตฺตรปทโลเปน, ปุคฺคลสฺส อริยภาวกรตฺตา อริยํ กโรตีติ วา อริโย, อริยผลปฏิลาภกรตฺตา วา อริยํ ผลํ ลภาเปติ ชเนตีติ อริโยฯ ปุริเมน เจตฺถ อตฺตโน กิจฺจวเสน, ปจฺฉิเมน ผลวเสน อริยนามลาโภ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ จตุสจฺจปฏิเวธาวหํ กมฺมฏฺฐานํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ , จตุสจฺจํ วา อุทฺทิสฺส ปวตฺตํ ภาวนากมฺมํ โยคิโน สุขวิเสสานํ ฐานภูตนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํฯ ปุริมานิ ทฺเว สจฺจานิ วฏฺฏํ ปวตฺติเหตุภาวโตฯ ปจฺฉิมานิ วิวฏฺฏํ นิวตฺติตทธิคมุปายภาวโตฯ วฏฺเฏ กมฺมฏฺฐานาภินิเวโส สรูปโต ปริคฺคหสพฺภาวโตฯ วิวฏฺเฏ นตฺถิ อวิสยตฺตา, วิสยตฺเต จ ปโยชนาภาวโตฯ ปุริมานิ ทฺเว สจฺจานิ อุคฺคณฺหิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ กมฺมฏฺฐานปาฬิยา หิ ตทตฺถสลฺลกฺขเณน วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโหฯ เตนาห ‘‘วาจาย ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตนฺโต’’ติฯ อิฏฺฐํ กนฺตนฺติ นิโรธมคฺเคสุ นินฺนภาวํ ทสฺเสติ, น อภินนฺทนํ, ตนฺนินฺนภาโวเยว จ ตตฺถ กมฺมกรณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอกปฏิเวเธเนวาติ เอกญาเณเนว ปฏิวิชฺฌเนนฯ ปฏิเวโธ ปฏิฆาตาภาเวน วิสเย นิสฺสงฺคจารสงฺขาตํ นิพฺพิชฺฌนํฯ อภิสมโย อวิรชฺฌิตฺวา วิสยสฺส อธิคมสงฺขาโต อวโพโธฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานนเมว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ ปริญฺญาปฏิเวโธ, เตนฯ อิทญฺจ ยถา ตสฺมิํ ญาเณ ปวตฺเต ปจฺฉา ทุกฺขสฺส สรูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺติํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปน มคฺคญาณสฺส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 2.484; 3.104) ปวตฺตนโตฯ ปหีนสฺส ปุน อปฺปหาตพฺพตาย ปกฏฺฐํ หานํ จชนํ สมุจฺฉินฺทนํ, ปหานเมว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ ปหานปฏิเวโธ, เตนฯ อยมฺปิ ยสฺมิํ กิเลเส อปฺปหียมาเน มคฺคภาวนาย น ภวิตพฺพํ, อสติ จ มคฺคภาวนาย โย อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส กิเลสสฺส ปฏิฆาตํ กโรนฺตสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺตสฺส ญาณสฺส ตถาปวตฺติยํ ปฏิฆาตาภาเวน นิสฺสงฺคจารํ อุปาทาย เอวํ วุตฺโตฯ สจฺฉิกิริยา ปจฺจกฺขกรณํ อนุสฺสวาการปริวิตกฺกาทิเก มุญฺจิตฺวา สรูปโต อารมฺมณกรณํ ‘‘อิทํ ต’’นฺติ ยถาสภาวโต คหณํ, สา เอว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ, เตนฯ อยํ ปนสฺส อาวรณสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต ญาณํ นิโรธํ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺส สมุจฺฉินฺทนโต ตํ สรูปโต วิภาเวนฺตเมว ปวตฺตตีติ เอวํ วุตฺโตฯ ภาวนา อุปฺปาทนา, วฑฺฒนา จฯ ตตฺถ ปฐมมคฺเค อุปฺปาทนฏฺเฐน, ทุติยาทีสุ วฑฺฒนฏฺเฐน, อุภยตฺถาปิ วา อุภยถาปิ เวทิตพฺพํฯ ปฐมมคฺเคปิ หิ ยถารหํ วุฏฺฐานคามินิยํ ปวตฺตํ ปริชานนาทิํ วฑฺเฒนฺโต ปวตฺโตติ วฑฺฒนฏฺเฐน ภาวนา สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ทุติยาทีสุปิ อปฺปหีนกิเลสปฺปหานโต, ปุคฺคลนฺตรภาวสาธนโต จ อุปฺปาทนฏฺเฐน ภาวนา สกฺกา วิญฺญาตุํ, สา เอว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ ภาวนาปฏิเวโธ, เตนฯ

อยมฺปิ หิ ยถา ญาเณ ปวตฺเต ปจฺฉา มคฺคธมฺมานํ สรูปปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺติเมว คเหตฺวา วุตฺโตฯ

ติฏฺฐนฺตุ ตาว ยถาธิคตา มคฺคธมฺมา, ยถาปวตฺเตสุ ผลธมฺเมสุปิ อยํ ยถาธิคตสจฺจธมฺเมสุ วิย วิคตสมฺโมโหว โหติฯ เตเนวาห ‘‘ทิฏฺฐธมฺโม ปตฺตธมฺโม วิทิตธมฺโม ปริโยคาฬฺหธมฺโม’’ติ (มหาว. 18; ที. นิ. 1.299; ม. นิ. 2.69) ยโต สจสฺส ธมฺมตาสญฺโจทิตา ยถาธิคตสจฺจธมฺมาลมฺพนิโย มคฺควีถิโต ปรโต มคฺคผลปหีนาวสิฏฺฐกิเลสนิพฺพานานํ ปจฺจเวกฺขณา ปวตฺตนฺติ, ทุกฺขสจฺจมฺโมปิ สกฺกายทิฏฺฐิอาทโยฯ อยญฺจ อตฺถวณฺณนา ‘‘ปริญฺญาภิสมเยนา’’ติอาทีสุปิ วิภาเวตพฺพาฯ เอกาภิสมเยน อภิสเมตีติ เอตฺถาห วิตณฺฑวาที ‘‘อริยมคฺคญาณํ จตูสุ สจฺเจสุ นานาภิสมยวเสน กิจฺจกร’’นฺติ, โส อภิธมฺเม (กถา. 274) โอธิโสกถาย สญฺญาเปตพฺโพฯ อิทานิ ตเมว เอกาภิสมยํ วิตฺถารวเสน วิภาเวตุํ ‘‘เอวมสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปุพฺพภาเค…เป.… ปฏิเวโธ โหตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ปฏิเวโธ ปุพฺพภาคิโย น โหตีติ? สจฺจเมตํ นิปฺปริยายโต, อิธ ปน อุคฺคหาทิวเสน ปวตฺโต อวโพโธ ปริยายโต ตถา วุตฺโตฯ ปฏิเวธนิมิตฺตตฺตา วา อุคฺคหาทิวเสน ปวตฺตํ ทุกฺขาทีสุ ปุพฺพภาเค ญาณํ ‘‘ปฏิเวโธ’’ติ วุตฺตํ, น ปฏิวิชฺฌนสภาวํฯ กิจฺจโตติ ปุพฺพภาเคหิ ทุกฺขาทิญาเณหิ กาตพฺพกิจฺจสฺส อิธ นิปฺผตฺติโต, อิมสฺเสว วา ญาณสฺส ทุกฺขาทิปฺปกาสนกิจฺจโต, ปริญฺญาทิโตติ อตฺโถฯ อารมฺมณปฏิเวโธติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธมาหฯ สาติ ปจฺจเวกฺขณาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ฐาเนฯ อุคฺคหาทีสุ วุจฺจมาเนสุ น วุตฺตา อนวสรตฺตาฯ อธิคเม หิ สติ ตสฺสา สิยา อวสโรฯ

ตํเยว หิ อนวสรํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺส จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุพฺเพ ปริคฺคหโตติ กมฺมฏฺฐานปริคฺคหโต ปุพฺเพฯ อุคฺคหาทิวเสน สจฺจานํ ปริคฺคณฺหนญฺหิ ปริคฺคโหฯ ตถา ตานิ ปริคฺคณฺหนโต มนสิการทฬฺหตาย ปุพฺพภาคิยา ทุกฺขปริญฺญาทโย โหนฺติ เยวาติ อาห ‘‘ปริคฺคหโต ปฏฺฐาย โหตี’’ติฯ อปรภาเคติ มคฺคกฺขเณฯ ทุทฺทสตฺตาติ อตฺตโน ปวตฺติกฺขณวเสน ปากฏานิปิ ปกติญาเณน สภาวรสโต ทฏฺฐุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ

คมฺภีเรเนว จ ภาวนาญาเณน, ตถาปิ มตฺถกปฺปตฺเตน อริยมคฺคญาเณเนว ยาถาวโต ปสฺสิตพฺพตฺตา คมฺภีรานิ ฯ เตนาห ‘‘ลกฺขณปฏิเวธโต ปน อุภยมฺปิ คมฺภีร’’นฺติฯ อิตรานิ อสํกิลิฏฺฐอสํกิเลสิกตาย อจฺจนฺตสุขปฺปตฺตาย อนุปฺปตฺติภวตาย, อนุปฺปนฺนปุพฺพตาย จ ปวตฺติวเสน อปากฏตฺตา จ ปรมคมฺภีรตฺตา, ตถา ปรมคมฺภีรญาเณเนว ปสฺสิตพฺพตาย ปกติญาเณน ทฏฺฐุํ น สกฺกุเณยฺยานีติ ทุทฺทสานิฯ เตนาห ‘‘อิตเรสํ ปนา’’ติอาทิฯ ปโยโคติ กิริยา, วายาโม วาฯ ตสฺส มหนฺตตรสฺส อิจฺฉิตพฺพตํ, ทุกฺกรตรตญฺจ อุปมาหิ ทสฺเสติ ‘‘ภวคฺคคฺคหณตฺถ’’นฺติอาทินาฯ ปฏิเวธกฺขเณติ อริยสฺส มคฺคสฺส จตุสจฺจสมฺปฏิเวธกฺขเณฯ เอกเมว ตํ ญาณนฺติ ทุกฺขาทีสุ ปริญฺญาทิกิจฺจสาธนวเสน เอกเมว ตํ มคฺคญาณํ โหติฯ

อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสูติ อิเมสุ วิรมิตพฺพตาวเสน โชติเตสุ ตีสุ กามพฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺกวตฺถูสุฯ วิสุํ วิสุํ อุปฺปนฺนสฺส ติวิธอกุสลสงฺกปฺปสฺสฯ ปทปจฺเฉทโตติ เอตฺถ คตมคฺโค ‘‘ปท’’นฺติ วุจฺจติ, เยน จ อุปาเยน การเณน กามวิตกฺโก อุปฺปชฺชติ, โส ตสฺส คตมคฺโคติ ตสฺส ปจฺเฉโท ฆาโต ปทปจฺเฉโท, ตโต ปทปจฺเฉทโตฯ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนํ อนุปฺปตฺติสาธนํ, ตสฺส วเสนฯ มคฺคกิจฺจสาธเนน มคฺคงฺคํ ปูรยมาโน เอโกว ติวิธกิจฺจสาธโน กุสลสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติฯ ติวิธากุสลสงฺกปฺปสมุจฺเฉทนเมว เหตฺถ ติวิธกิจฺจสาธนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมินา นเยน ‘‘อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสู’’ติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

มุสาวาทาเวรมณิอาทโยติ เอตฺถ ยสฺมา สิกฺขาปทวิภงฺเค (วิภ. 703) วิรติเจตนา, สพฺเพ สมฺปยุตฺตธมฺมา จ สิกฺขาปทานีติ อาคตานีติ ตตฺถ ปธานานํ วิรติเจตนานํ วเสน ‘‘วิรติโยปิ โหนฺติ เจตนาโยปี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 703) สมฺโมหวิโนทนิยํ วุตฺตํ, ตสฺมา เกจิ ‘‘อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ ปิสุณวาจา เวรมณิอาทีนํเยว สงฺคโห, อถ โข ตาทิสานํ เจตนานมฺปิ สงฺคโห’’ติ วทนฺติ, ตํ ปุพฺพภาควเสน วุจฺจมานตฺตา ยุชฺเชยฺย, มุสาวาทาทีหิ วิรมณกาเล วา วิรติโย, สุภาสิตาทิวาจาภาสนาทิกาเล จ เจตนาโย โยเชตพฺพา, มคฺคกฺขเณ ปน วิรติโยว อิจฺฉิตพฺพา เจตนานํ อมคฺคงฺคตฺตาฯ เอกสฺส ญาณสฺส ทุกฺขาทิญาณตา วิย, เอกาย วิรติยา มุสาวาทาทิวิรติภาโว วิย จ เอกาย เจตนาย สมฺมาวาจาทิกิจฺจตฺตยสาธนสภาวาภาวา สมฺมาวาจาทิภาวาสิทฺธิโต, ตํสิทฺธิยํ องฺคตฺตยตาสิทฺธิโต จฯ

ภิกฺขุสฺส อาชีวเหตุกํ กายวจีทุจฺจริตํ นาม อโยนิโส อาหารปริเยสนเหตุกเมว สิยาติ อาห ‘‘ขาทนีย…เป.… ทุจฺจริต’’นฺติฯ กายวจีทุจฺจริตคฺคหณญฺจ กายวจีทฺวาเรเยว อาชีวปโกโป, น มโนทฺวาเรติ ทสฺสนตฺถํฯ เตนาห ‘‘อิเมสุเยว สตฺตสุ ฐาเนสู’’ติฯ

อนุปฺปนฺนานนฺติ อสมุทาจารวเสน วา อนนุภูตารมฺมณวเสน วา อนุปฺปนฺนานํฯ อญฺญถา หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา นาม น สนฺติฯ เตนาห ‘‘เอกสฺมิํ ภเว’’ติอาทิฯ ยสฺมิํ ภเว อยํ อิมํ วีริยํ อารภติ, ตสฺมิํ เอกสฺมิํ ภเวฯ ชเนตีติ อุปฺปาเทติฯ ตาทิสํ ฉนฺทํ กุรุมาโน เอวํ ฉนฺทํ ชเนติ นามฯ วายามํ กโรตีติ ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติฯ วีริยํ ปวตฺเตตีติ กายิกเจตสิกวีริยํ ปการโต วตฺเตติฯ วีริเยน จิตฺตํ ปคฺคหิตํ กโรตีติ เตเนว สหชาตวีริเยน จิตฺตํ อุกฺขิเปนฺโต โกสชฺชปาตโต นิเสธเนน ปคฺคหิตํ กโรติฯ ปทหนํ ปวตฺเตตีติ ปธานํ วีริยํ กโรติฯ ปฏิปาฏิยา ปเนตานิ จตฺตาริ ปทานิ อาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมสาตจฺจกิริยาหิ โยเชตพฺพานิฯ

อุปฺปนฺนปุพฺพานนฺติ สทิสโวหาเรน วุตฺตํฯ ภวติ หิ ตํสทิเสสุ ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติริ, ตานิ เอว โอสธานี’’ติฯ เตนาห ‘‘อิทานิ ตาทิเส’’ติฯ อุปฺปนฺนานนฺติ ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ อวตฺตพฺพตํ อาปนฺนานํฯ ปหานายาติ ปชหนตฺถายฯ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานนฺติ เอตฺถ กุสลาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อธิปฺเปตา, เตสญฺจ อุปฺปาโท นาม อธิคโม ปฏิลาโภ, ตปฺปฏิกฺเขเปน อนุปฺปาโท อปฺปฏิลาโภติ อาห ‘‘อปฺปฏิลทฺธานํ ปฐมชฺฌานาทีน’’นฺติฯ ‘‘ฐิติยา วีริยํ อารภตี’’ติ วุตฺเต น ขณฐิติ อธิปฺเปตา ตทตฺถํ วีริยารพฺเภน ปโยชนาภาวโต, อถ โข ปพนฺธฐิติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติปพนฺธวเสน ฐิตตฺถ’’นฺติฯ สมฺมุสฺสนํ ปฏิปกฺขธมฺมวเสน อทสฺสนมุปคมนนฺติ ตปฺปฏิกฺเขเปน อสมฺมุสฺสนํ อสมฺโมโสติ อาห ‘‘อสมฺโมสายาติ อวินาสนตฺถ’’นฺติฯ ภิยฺโยภาโว ปุนปฺปุนํ ภวนํ, โส ปน อุปรูปริ อุปฺปตฺตีติ อาห ‘‘อุปริภาวายา’’ติฯ เวปุลฺลํ อภิณฺหปฺปวตฺติยา ปคุณพลวภาวาปตฺตีติ วุตฺตํ ‘‘เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวายา’’ติ, มหนฺตภาวายาติ อตฺโถฯ ภาวนาย ปริปูรณตฺถนฺติ ฌานาทิภาวนาปริพฺรูหนตฺถํฯ

จตูสุ ฐาเนสูติ อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุฯ กิจฺจสาธนวเสนาติ จตุพฺพิธสฺสปิ กิจฺจสฺส เอกชฺฌํ นิปฺผาทนวเสนฯ

ฌานานิ ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ นานาติ ยทิปิ สมาธิอุปการเกหิ อภินิโรปนานุมชฺชนสมฺปิยายนพฺรูหนสนฺตสุขสภาเวหิ วิตกฺกาทีหิ สมฺปโยคเภทโต ภาวนาติสยปฺปวตฺตานํ จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน สมฺมาสมาธิ วิภตฺโต, ตถาปิ วายาโม วิย อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิจตุวายามกิจฺจํ, สติ วิย จ อสุภาสุขานิจฺจานตฺเตสุ กายาทีสุ สุภาทิสญฺญาปฺปหานจตุสติกิจฺจํ, เอโก สมาธิ จตุฌานสมาธิกิจฺจํ น สาเธตีติ ปุพฺพภาเคปิ ปฐมชฺฌานสมาธิ เอว มคฺคกฺขเณปิ, ตถา ปุพฺพภาเคปิ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ เอว มคฺคกฺขเณ ปีติ อตฺโถฯ นานามคฺควเสนาติ ปฐมมคฺคาทินานามคฺควเสน ฌานานิ นานาฯ ทุติยาทโยปิ มคฺคา ทุติยาทีนํ ฌานานํฯ อยํ ปนสฺสาติ เอตฺถ มคฺคภาเวน จตุพฺพิธมฺปิ เอกตฺเตน คเหตฺวา ‘‘อสฺสา’’ติ วุตฺตํ, อสฺส มคฺคสฺสาติ อตฺโถฯ อยนฺติ ปน อยํ ฌานวเสน สพฺพสทิสสพฺพาสทิเสกจฺจสทิสตา วิเสโสฯ

ปาทกชฺฌานนิยเมน โหตีติ อิธ ปาทกชฺฌานนิยมํ ธุรํ กตฺวา วุตฺตํ, ยถา เจตฺถ, เอวํ สมฺโมหวิโนทนิยมฺปิ (วิภ. อฏฺฐ. 205)ฯ อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 350) ปน วิปสฺสนานิยโม วุตฺโต สพฺพวาทาวิโรธโต, อิธ ปน สมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสยวาทนิวตฺตนโต ปาทกชฺฌานนิยโม วุตฺโตฯ วิปสฺสนานิยโม ปน สาธารณตฺตา อิธาปิ น ปฏิกฺขิตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อญฺเญ จ อาจริยวาทา ปรโต วกฺขมานา วิภชิตพฺพาติ ยถาวุตฺตเมว ตาว ปาทกชฺฌานนิยมํ วิภชนฺโต อาห ‘‘ปาทกชฺฌานนิยเมน ตาวา’’ติฯ ปฐมชฺฌานิโก โหติ, ยสฺมา อาสนฺนปเทเส วุฏฺฐิตสมาปตฺติ มคฺคสฺส อตฺตโน สทิสภาวํ กโรติ ภูมิวณฺโณ วิย โคธาวณฺณสฺสฯ ปริปุณฺณาเนว โหนฺตีติ อฏฺฐ สตฺต จ โหนฺตีติ อตฺโถฯ สตฺต โหนฺติ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภาวโตฯ ฉ โหนฺติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อภาวโตฯ มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคานํ สตฺตฉภาวํ อติทิสติ ‘‘เอส นโย’’ติฯ อรูเป จตุกฺกปญฺจกชฺฌานํ…เป.… วุตฺตํ อฏฺฐสาลินิยนฺติ อธิปฺปาโยฯ

นนุ ตตฺถ ‘‘อรูเป ติกจตุกฺกชฺฌานํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 350) วุตฺตํ , น ‘‘จตุกฺกปญฺจกชฺฌาน’’นฺติ? สจฺจเมตํ, เยสุ ปน สํสโย อตฺถิ, เตสํ อุปฺปตฺติทสฺสเนน , เตน อตฺถโต ‘‘จตุกฺกปญฺจกชฺฌานํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตเมว โหตีติ เอวมาหาติ เวทิตพฺพํฯ สมุทายญฺจ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ตญฺจ โลกุตฺตรํ, น โลกิย’’นฺติ อาห ‘‘อวยเวกตฺตํ ลิงฺคสมุทายสฺส วิเสสกํ โหตี’’ติฯ จตุตฺถชฺฌานเมว หิ ตตฺถ โลกิยํ อุปฺปชฺชติ, น จตุกฺกํ, ปญฺจกํ วาติฯ เอตฺถ กถนฺติ ปาทกชฺฌานสฺส อภาวา กถํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตํฌานิกาวสฺส ตตฺถ ตโย มคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ, ตชฺฌานิกํปฐมผลาทิํ ปาทกํ กตฺวา อุปริมคฺคภาวนายาติ อธิปฺปาโยฯ ติกจตุกฺกชฺฌานิกํ ปน มคฺคํ ภาเวตฺวา ตตฺถ อุปฺปนฺนสฺส อรูปจตุตฺถชฺฌานํ, ตชฺฌานิกํ ผลญฺจ ปาทกํ กตฺวา อุปริมคฺคภาวนาย อญฺญฌานิกาปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ, ฌานงฺคาทินิยามิกา ปุพฺพาภิสงฺขารสมาปตฺติปาทกํ, น สมฺมสิตพฺพาติ ผลสฺสาปิ ปาทกตา ทฏฺฐพฺพาฯ

เกจิ ปนาติ โมรวาปีมหาทตฺตตฺเถรํ สนฺธายาหฯ ปุน เกจีติ ติปิฏกจูฬาภยตฺเถรํ ฯ ตติยวาเร เกจีติ ‘‘ปาทกชฺฌานเมว นิยเมตี’’ติ เอวํ วาทินํ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรญฺเจว อนนฺตรํ วุตฺเต ทฺเว จ เถเร ฐเปตฺวา อิตเร เถเร สนฺธาย วทติฯ

[403] สสนฺตติปริยาปนฺนานํ ทุกฺขสมุทยานํ อปฺปวตฺติภาเวน ปริคฺคยฺหมาโน นิโรโธปิ สสนฺตติปริยาปนฺโน วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน วา จตฺตาริ สจฺจานี’’ติฯ ปรสฺส วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เตนาห ภควา ‘‘อิมสฺมิํเยว พฺยามมตฺเต กเฬวเร สสญฺญิมฺหิ สมนเก โลกญฺจ ปญฺญาเปมิ, โลกสมุทยญฺจ ปญฺญาเปมิ, โลกนิโรธญฺจ ปญฺญาเปมิ, โลกนิโรธคามินิปฏิปทญฺจ ปญฺญาเปมี’’ติ (สํ. นิ. 1.107; อ. นิ. 4.45) กถํ ปน อาทิกมฺมิโก นิโรธมคฺคสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ? อนุสฺสวาทิสิทฺธมาการํ ปริคฺคณฺหาติฯ เอวญฺจ กตฺวา โลกุตฺตรโพชฺฌงฺเค อุทฺทิสฺสาปิ ปริคฺคโห น วิรุชฺฌติฯ ยถาสมฺภวโตติ สมฺภวานุรูปํ, ฐเปตฺวา นิโรธสจฺจํ เสสสจฺจวเสน สมุทยวยาติ เวทิตพฺพาติ อตฺโถฯ

จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธมฺมานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[404] ‘‘อฏฺฐิกสงฺขลิกํ สมํส’’นฺติอาทิกา สตฺต สิวถิกา อฏฺฐิกกมฺมฏฺฐานตาย อิตราสํ อุทฺธุมาตกาทีนํ สภาเวเนวาติ นวนฺนํ สิวถิกานํ อปฺปนากมฺมฏฺฐานตา วุตฺตาฯ ทฺเวเยวาติ อานาปานํ, ทฺวตฺติํสากาโรติ อิมานิ ทฺเวเยวฯ อภินิเวโสติ วิปสฺสนาภินิเวโส, โส ปน สมฺมสนิยธมฺมปริคฺคโหฯ อิริยาปถา, อาโลกิตาทโย จ รูปธมฺมานํ อวตฺถาวิเสสมตฺตตาย น สมฺมสนุปคา วิญฺญตฺติอาทโย วิยฯ นีวรณโพชฺฌงฺคา อาทิโต น ปริคฺคเหตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘อิริยาปถ…เป.… น ชายตี’’ติฯ เกสาทิอปเทเสน ตทุปาทานธมฺมา วิย อิริยาปถาทิอปเทเสน ตทวตฺถา รูปธมฺมา ปริคฺคยฺหนฺติ, นีวรณาทิมุเขน จ ตํสมฺปยุตฺตา, ตํนิสฺสยธมฺมาติ อธิปฺปาเยน มหาสิวตฺเถโร จ อิริยาปถาทีสุปิ ‘‘อภินิเวโส ชายตี’’ติ อโวจฯ ‘‘อตฺถิ นุ โข เม’’ติอาทิ ปน สภาวโต อิริยาปถาทีนํ อาทิกมฺมิกสฺส อนิจฺฉิตภาวทสฺสนํฯ อปริญฺญาปุพฺพิกา หิ ปริญฺญาติฯ

กามํ ‘‘อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขู’’ติอาทินา อุทฺเทสนิทฺเทเสสุ ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขุคฺคหณํ กตํ ตํปฏิปตฺติยา ภิกฺขุภาวทสฺสนตฺถํ, เทสนา ปน สพฺพสาธารณาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หิ โกจิ ภิกฺขเว’’ อิจฺเจว วุตฺตํ, น ภิกฺขุ เยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หิ โกจิ ภิกฺขุ วา’’ติอาทิมาหฯ ทสฺสนมคฺเคน ญาตมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา ชานนฺตี สิขาปฺปตฺตา อคฺคมคฺคปญฺญา อญฺญา นาม, ตสฺส ผลภาวโต อคฺคผลํ ปีติ อาห ‘‘อญฺญาติ อรหตฺต’’นฺติฯ

อปฺปตเรปิ กาเล สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสนฺโตติ โยชนาฯ นิยฺยาเตนฺโตติ นิคเมนฺโตฯ

มหาสติปฏฺฐานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

10. ปายาสิราชญฺญสุตฺตวณฺณนา

[406] ภควตา เอวํ คหิตนามตฺตาติ โยชนาฯ ยสฺมา ราชปุตฺตา โลเก ‘‘กุมาโร’’ติ โวหรียนฺติฯ อยญฺจ รญฺโญ กิตฺติมปุตฺโต, ตสฺมา อาห ‘‘รญฺโญ…เป.… สญฺชานิํสู’’ติฯ

อสฺสาติ เถรสฺสฯ ปุญฺญานิ กโรนฺโต กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ อุปฺปชฺชิตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ อินฺทฺริยานํ อปริปกฺกตฺตาฯ ตติยทิวเสติ ปพฺพตํ อารุฬฺหทิวสโต ตติเย ทิวเสฯ

เตสํ สาวกโพธิยา นิยตตาย, ปุญฺญสมฺภารสฺส จ สาติสยตฺตา วินิปาตํ อคนฺตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ…เป.… อนุภวนฺตานํฯ เทวตายาติ ปุพฺเพ สหธมฺมจารินิยา สุทฺธาวาสเทวตายฯ

‘‘กุลทาริกาย กุจฺฉิมฺหิ อุปฺปนฺโน’’ติ วตฺวา ตํ เอวสฺส อุปฺปนฺนภาวํ มูลโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘สา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาติ กุลทาริกาฯ -สทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, เตน วุจฺจมานํ วิเสสํ โชเตติฯ กุลฆรนฺติ ปติกุลเคหํฯ คพฺภนิมิตฺตนฺติ คพฺภสฺส สณฺฐิตภาวนิมิตฺตํฯ สติปิ วิสาขาย จ สาวตฺถิวาสิกุลปริยาปนฺนตฺเต ตสฺสา ตตฺถ ปธานภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘วิสาขญฺจา’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘พฺราหฺมณา อาคตา วาสิฏฺโฐปิ อาคโต’’ติฯ เทวตาติ อิธปิ สา เอว สุทฺธาวาสเทวตาฯ ปญฺเหติ ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขุ อยํ วมฺมิโก’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.249) อาคเต ปนฺนรสปญฺเหฯ

เสตพฺยาติ อิตฺถิลิงฺควเสน ตสฺส นครสฺส นามํฯ อุตฺตเรนาติ เอน-สทฺทโยเคน ‘‘เสตพฺย’’นฺติ อุปโยควจนํ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ อตฺถวจเนน ปน อุตฺตรสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา เสตพฺยโตติ นิสฺสกฺกปฺปโยโค กโตฯ อนภิสิตฺตกราชาติ ขตฺติยชาติโก อภิเสกํ อปฺปตฺโตฯ