อปโร นโย น โข ปเนตนฺติ ยเมตํ ‘‘อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ เอวํ ปหีนสมุทเยสุ อริเยสุ วิชฺชมานํ อชาติธมฺมตฺตํ, ปรินิพฺพุเตสุ จ วิชฺชมานํ ชาติยา อนาคมนํ อิจฺฉิตํ, ตํ อิจฺฉนฺตสฺสาปิ มคฺคภาวนาย วินา อปฺปตฺตพฺพโต , อนิจฺฉนฺตสฺสาปิ ภาวนาย ปตฺตพฺพโต น อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ นาม โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ วกฺขมานตฺถสมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโทติ อาห ‘‘อุปริ เสสานิ อุปาทาย ปิ-กาโร’’ติฯ ยนฺติ เหตุอตฺเถ กรเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘เยนปิ ธมฺเมนา’’ติฯ เหตุอตฺโถ หิ อยํ ธมฺม-สทฺโท , อลพฺภเนยฺยภาโว เอตฺถ เหตุ เวทิตพฺโพฯ ตนฺติ วา อิจฺฉิตสฺส วตฺถุโน อลพฺภนํ, เอวเมตฺถ ‘‘ยมฺปีติ เยนปี’’ติ วิภตฺติวิปลฺลาเสน อตฺโถ วุตฺโตฯ ยทา ปน ยํ-สทฺโท ‘‘อิจฺฉ’’นฺติ เอตํ อเปกฺขติ, ตทา อลาภวิสิฏฺฐา อิจฺฉา วุตฺตา โหติฯ ยทา ปน ‘‘น ลภตี’’ติ เอตํ อเปกฺขติ, ตทา อิจฺฉาวิสิฏฺโฐ อลาโภ วุตฺโต โหติ, โส ปน อตฺถโต อญฺโญ ธมฺโม นตฺถิ, ตถาปิ อลพฺภเนยฺยวตฺถุคตา อิจฺฉาว วุตฺตา โหติฯ สพฺพตฺถาติ ‘‘ชราธมฺมาน’’นฺติอาทินา อาคเตสุ สพฺพวาเรสุฯ

สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[400] ปุนพฺภวกรณํ ปุโนพฺภโว อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา มโน-สทฺทสฺส วิย ปุริมปทสฺส โอ-การนฺตตา ทฏฺฐพฺพาฯ อถ วา สีลนฏฺเฐน อิก-สทฺเทน คมิตตฺถตฺตา กิริยาวาจกสฺส สทฺทสฺส อทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํ ยถา ‘‘อสูปภกฺขนสีโล อสูปิโก’’ติฯ สมฺโมหวิโนทนิยํ ปน ‘‘ปุนพฺภวํ เทติ, ปุนพฺภวาย สํวตฺตติ, ปุนปฺปุนํ ภเว นิพฺพตฺเตตีติ โปโนพฺภวิกา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 203) อตฺโถ วุตฺโต โส ‘‘ตทฺธิตา’’ อิติ พหุวจนนิทฺเทสโต, วิจิตฺตตฺตา วา ตทฺธิตวุตฺติยา, อภิธานลกฺขณตฺตา วา ตทฺธิตานํ เตสุปิ อตฺเถสุ โปโนพฺภวิกสทฺทสิทฺธิ สมฺภเวยฺยาติ กตฺวา วุตฺโตฯ ตตฺถ กมฺมุนา สหชาตา ปุนพฺภวํ เทติ, อสหชาตา กมฺมสหายภูตา ปุนพฺภวาย สํวตฺตติ, ทุวิธาปิ ปุนปฺปุนํ ภเว นิพฺพตฺเตตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ นนฺทนฏฺเฐน, รญฺชนฏฺเฐน จ นนฺทีราโค, โย จ นนฺทีราโค, ยา จ ตณฺหายนฏฺเฐน ตณฺหา, อุภยเมตํ เอกตฺถํ, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ ตณฺหา ‘‘นนฺทีราเคน สทฺธิํ อตฺถโต เอกตฺตเมว คตา’’ติ วุตฺตาฯ ตพฺภาวตฺโถ เหตฺถ สห-สทฺโท ‘‘สนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา 9) วิยฯ ตสฺมา นนฺทีราคสหคตาติ นนฺทีราคภาวํ คตา สพฺพาสุปิ อวตฺถาสุ นนฺทีราคภาวสฺส อปจฺจกฺขาย วตฺตนโตติ อตฺโถฯ ราคสมฺพนฺเธน อุปฺปนฺนสฺสาติ วุตฺตํฯ รูปารูปภวราคสฺส วิสุํ วุจฺจมานตฺตา กามภเว เอว ภวปตฺถนุปฺปตฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปิยรูเป ปฐมุปฺปตฺติวเสน ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ, ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ‘‘นิวิสตี’’ติฯ ปริยุฏฺฐานานุสยวเสน วา อุปฺปตฺตินิเวสา โยเชตพฺพาฯ สมฺปตฺติยนฺติ มนุสฺสโสภคฺเค, เทวตฺเต จฯ อตฺตโน จกฺขุนฺติ สวตฺถุกํ จกฺขุํ วทติ, สปสาทํ วา มํสปิณฺฑํฯ วิปฺปสนฺนํ ปญฺจปสาทนฺติ ปริสุทฺธสุปฺปสนฺนนีลปีตโลหิตกณฺหโอทาตวณฺณวนฺตํฯ รชตปนาฬิกํ วิย ฉิทฺทํ อพฺภนฺตเร โอทาตตฺตาฯ ปามงฺคสุตฺตํ วิย อาลมฺพกณฺณพทฺธํฯ ตุงฺคา อุจฺจา ทีฆา นาสิกา ตุงฺคนาสา, เอวํ ลทฺธโวหารํ อตฺตโน ฆานํฯ ‘‘ลทฺธโวหารา’’ติ วา ปาโฐ, ตสฺมิํ สติ ตุงฺคา นาสา เยสํ เต ตุงฺคนาสา, เอวํ ลทฺธโวหารา สตฺตา อตฺตโน ฆานนฺติ โยชนา กาตพฺพาฯ ชิวฺหํ…เป.… มญฺญนฺติ วณฺณสณฺฐานโต, กิจฺจโต จฯ กายํ…เป.… มญฺญนฺติ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยาฯ มนํ…เป.… มญฺญนฺติ อตีตาทิอตฺถจินฺตนสมตฺถํฯ อตฺตนา ปฏิลทฺธานิ อชฺฌตฺตญฺจ สรีรคนฺธาทีนิ, พหิทฺธา จ วิเลปนคนฺธาทีนิฯ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตีติ ยทา อุปฺปชฺชมานา โหติ, ตทา เอตฺถ อุปฺปชฺชตีติ สามญฺเญน คหิตา อุปฺปาทกิริยา ลกฺขณภาเวน วุตฺตา, วิสยวิสิฏฺฐา จ ลกฺขิตพฺพภาเวนฯ น หิ สามญฺญวิเสเสหิ นานตฺตโวหาโร น โหตีติฯ อุปฺปชฺชมานาติ วา อนิจฺฉิโต อุปฺปาโท เหตุภาเวน วุตฺโต, อุปฺปชฺชตีติ นิจฺฉิโต ผลภาเวน ยทิ อุปฺปชฺชมานา โหติ, เอตฺถ อุปฺปชฺชตีติฯ

นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[401] ‘‘สพฺพานิ นิพฺพานเววจนาเนวา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘นิพฺพานญฺหี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อาคมฺมาติ นิมิตฺตํ กตฺวาฯ นิพฺพานเหตุโก หิ ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธฯ ขยคมนวเสน วิรชฺชติฯ อปฺปวตฺติคมนวเสน นิรุชฺฌติฯ อนเปกฺขตาย จชนวเสน, หานิวเสน วา จชียติฯ ปุน ยถา นปฺปวตฺตติ, ตถา ทูร ขิปนวเสน ปฏินิสฺสชฺชียติฯ พนฺธนภูตาย โมจนวเสน มุจฺจติฯ อสํกิเลสวเสน น อลฺลียติฯ กสฺมา ปเนตํ นิพฺพานํ เอกเมว สมานํ นานานาเมหิ วุจฺจตีติ? ปฏิปกฺขนานตายาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกเมว หี’’ติอาทิมาหฯ สงฺขตธมฺมวิธุรสภาวตฺตา นิพฺพานสฺส นามานิปิ คุณเนมิตฺติกตฺตา สงฺขตธมฺมวิธุราเนว โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพสงฺขตานํ นามปฏิปกฺขวเสนา’’ติฯ อเสสํ วิรชฺชติ ตณฺหา เอตฺถาติ อเสสวิราโคติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อยํ ปน วิเสโส – นตฺถิ เอตสฺส อุปฺปาโท, น วา เอตสฺมิํ อธิคเต ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโทติ อนุปฺปาโท, อสงฺขตธมฺโมฯ ‘‘อปฺปวตฺต’’นฺติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อายูหนํ สมุทโย, ตปฺปฏิปกฺขวเสน อนายูหนํฯ

ตณฺหา อปฺปหีเน สติ ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ปหาเน ปน สติ ตตฺถ ตตฺเถวสฺสา อภาโว สุทสฺสิโตติ อาห ‘‘ตตฺเถว อภาวํ ทสฺเสตุ’’นฺติฯ อปญฺญตฺตินฺติ อปญฺญาปนํ, ‘‘ติตฺต อลาพุ อตฺถี’’ติ โวหาราภาวํ วาฯ ติตฺตอลาพุวลฺลิยา อปฺปวตฺติํ อิจฺฉนฺโต ปุริโส วิย อริยมคฺโค, ตสฺส ตสฺสา อปฺปวตฺตินินฺนจิตฺตสฺส มูลจฺเฉทนํ วิย มคฺคสฺส นิพฺพานารมฺมณสฺส ตณฺหาย ปหานํ, ตทปฺปวตฺติ วิย ตณฺหาย อปฺปวตฺติภูตํ นิพฺพานํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทุติยอุปมายํ ทกฺขิณทฺวารํ วิย นิพฺพานํ, โจรฆาตกา วิย มคฺโคฯ ทกฺขิณทฺวาเร ฆาติตาปิ โจรา ปจฺฉา ‘‘อฏวิยํ โจรา ฆาติตา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธาปิ ตณฺหา ‘‘จกฺขาทีสุ นิรุทฺธา’’ติ วุจฺจติ ตตฺถ กิจฺจกรณาภาวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริมา วา อุปมา มคฺเคน นิรุทฺธาย ‘‘ปิยรูปสาตรูเปสุ นิรุทฺธา’’ติ วตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตา, ปจฺฉิมา นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธาย ‘‘ปิยรูปสาตรูเปสุ นิรุทฺธา’’ติ วตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตาติ อยํ เอตาสํ วิเสโสฯ