จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา

[386] ยถาสภาวโตติ อวิปรีตสภาวโตฯ พาธนกฺขณโต โย โย วา สภาโว ยถาสภาโว, ตโต, รุปฺปนาทิ กกฺขฬาทิสภาวโตติ อตฺโถฯ ชนิกํ สมุฏฺฐาปิกนฺติ ปวตฺตลกฺขณสฺส ทุกฺขสฺส ชนิกํ นิมิตฺตลกฺขณสฺส สมุฏฺฐาปิกํฯ ปุริมตณฺหนฺติ ยถาปริคฺคหิตสฺส ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรํ สิทฺธํ ตณฺหํฯ สิทฺเธ หิ การเณ ตสฺส ผลุปฺปตฺติฯ อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ปชานาตีติ โยชนาฯ อยํ ทุกฺขนิโรโธติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อุภินฺนํ อปฺปวตฺตินฺติ ทุกฺขํ, สมุทโย จาติ ทฺวินฺนํ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, ตทุภยํ น ปวตฺติ เอตายาติ อปฺปวตฺติ, อสงฺขตา ธาตุฯ ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ ปริชานาติ ปริญฺญาภิสมยวเสน ปริจฺฉินฺทตีติ ทุกฺขปริชานโน, อริยมคฺโค, ตํ ทุกฺขปริชานนํฯ เสสปททฺวเยปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[388] เอวํ วุตฺตาติ เอวํ อุทฺเทสวเสน วุตฺตาฯ สพฺพสตฺตานํ ปริยาทานวจนํ พฺยาปนิจฺฉาวเสน อาเมฑิตนิทฺเทสภาวโตฯ สตฺตนิกาเยติ สตฺตานํ นิกาเย, สตฺตฆเฏ สตฺตสมูเหติ อตฺโถฯ เทวมนุสฺสาทิเภทาสุ หิ คตีสุ ภุมฺมเทวาทิขตฺติยาทิหตฺถิอาทิขุปฺปิปาสิกาทิตํตํชาติวิสิฏฺโฐ สตฺตสมูโห สตฺตนิกาโยฯ นิปฺปริยายโต ขนฺธานํ ปฐมาภินิพฺพตฺติ ชาตีติ กตฺวา ‘‘ชนนํ ชาตี’’ติ วตฺวา สฺวายํ อุปฺปาทวิกาโร อปรินิปฺผนฺโน เยสุ ขนฺเธสุ อิจฺฉิตพฺโพ, เต เตเนว สทฺธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวิการาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สวิการานนฺติ อุปฺปาทสงฺขาเตน วิกาเรน สวิการานํฯ ชาติอาทีนิ หิ ตีณิ ลกฺขณานิ ธมฺมานํ วิการวิเสสาติฯ ‘‘อุปสคฺคมณฺฑิตเววจน’’นฺติ อิมินา เกวลํ อุปสคฺเคน ปทวฑฺฒนํ กตนฺติ ทสฺเสติฯ อนุปวิฏฺฐากาเรนาติ อณฺฑโกสํ, วตฺถิโกสญฺจ โอคาหนากาเรนฯ นิพฺพตฺติสงฺขาเตนาติ อายตนานํ ปาริปูริสํสิทฺธิสงฺขาเตนฯ

อถ วา ชนนํ ชาตีติ อปริปุณฺณายตนํ ชาติมาหฯ สญฺชาตีติ สมฺปุณฺณายตนํฯ สมฺปุณฺณา หิ ชาติ สญฺชาติฯ

โอกฺกมนฏฺเฐน โอกฺกนฺตีติ อณฺฑชชลาพุชวเสน ชาติฯ เต หิ อณฺฑโกสํ, วตฺถิโกสญฺจ โอกฺกมนฺตา ปวิสนฺตา วิย ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ อภินิพฺพตฺตนฏฺเฐน อภินิพฺพตฺตีติ สํเสทชโอปปาติกวเสนฯ เต หิ ปากฏา เอว หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติฯ อภิพฺยตฺตา นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติฯ ‘‘ชนนํ ชาตี’’ติอาทิ อายตนวเสน, โยนิวเสน จ ทฺวีหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวา ชาติํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป.… อภินิพฺพตฺตี’’ติ สตฺตวเสน วุตฺตตฺตา สมฺมุติกถาฯ ปาตุภาโวติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ‘‘อายตนานํ ปฏิลาโภ’’ติ อิมสฺส ปทสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อยมฺปิ หิ ปรมตฺถกถาติฯ เอกโวการภวาทีสูติ เอกจตุปญฺจโวการภเวสุฯ ตสฺมิํ ขนฺธานํ ปาตุภาเว สติฯ อายตนานํ ปฏิลาโภติ เอกจตุโวการภเวสุ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อายตนานํ วเสน, เสเสสุ รูปธาตุยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชมานานํ ปญฺจนฺนํ, กามธาตุยํ วิกลาวิกลินฺทฺริยานํ วเสน สตฺตนฺนํ, นวนฺนํ, ทสนฺนํ, ปุนทสนฺนํ, เอกาทสนฺนญฺจ อายตนานํ วเสน สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ปาตุภวนฺตาเนว, น กุโตจิ อาคตานิฯ ปฏิลทฺธานิ นาม โหนฺติ สตฺตสนฺตานสฺส ตสฺส สํวิชฺชมานตฺตาฯ อายตนานํ ปฏิลาโภติ วา อายตนานํ อตฺตลาโภ เวทิตพฺโพฯ

[389] สภาวนิทฺเทโสติ สรูปนิทฺเทโสฯ สรูปญฺเหตํ ชิณฺณตาย, ยทิทํ ‘‘ชรา’’ติ, ‘‘วโยหานีติ วาฯ ชีรณเมว ชีรณตา, ชีรนฺตสฺส วา อากาโร ตา-สทฺเทน วุตฺโตติ อาห ‘‘อาการภาวนิทฺเทโส’’ติฯ ขณฺฑิตทนฺตา ขณฺฑิตา นาม อุตฺตรปทโลเปนฯ ยสฺส วิการสฺส วเสน สตฺโต ‘‘ขณฺฑิโต’’ติ วุจฺจติ, ตํ ขณฺฑิจฺจํฯ ตถา ปลิตานิ อสฺส สนฺตีติ ‘‘ปลิโต’’ติ วุจฺจติ, ตํ ปาลิจฺจํฯ วลิตฺตจตาย วา วลิ ตโจ อสฺสาติ วลิตฺตโจฯ

ผลูปจาเรนาติ ผลโวหาเรนฯ

[390] จวนเมว จวนตา, จวนฺตสฺส วา อากาโร ตา-สทฺเทน วุตฺโตฯ ขนฺธา ภิชฺชนฺตีติ เอกภวปริยาปนฺนสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส ปริโยสานภูตา ขนฺธา ภิชฺชนฺติ, เตเนว เภเทน นิโรธนํ อทสฺสนํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา เภโท อนฺตรธานํ มรณํฯ มจฺจุมรณนฺติ มจฺจุสงฺขาตํ เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทภูตํ มรณํฯ เตนาห ‘‘น ขณิกมรณ’’นฺติฯ

‘‘มจฺจุ มรณ’’นฺติ สมาสํ อกตฺวา โย ‘‘มจฺจู’’ติ วุจฺจติ เภโท, ยญฺจ มรณํ ปาณจาโค, อิทํ วุจฺจติ มรณนฺติ วิสุํ สมฺพนฺโธ น น ยุชฺชติฯ กาลกิริยาติ มรณกาโล, อนติกฺกมนียตฺตา วิเสเสน ‘‘กาโล’’ติ วุตฺโตติ ตสฺส กิริยา, อตฺถโต จุติขนฺธานํ เภทปฺปตฺติเยว, กาลสฺส วา อนฺตกสฺส กิริยาติ ยา โลเก วุจฺจติ, สา จุติ, มรณนฺติ อตฺโถฯ อยํ สพฺพาปิ สมฺมุติกถาว ‘‘ยํ เตสํ เตสํ สตฺตาน’’นฺติอาทินา สตฺตวเสน วุตฺตตฺตาฯ อยํ ปรมตฺถกถา ปรมตฺถโต ลพฺภมานานํ รุปฺปนาทิสภาวานํ ธมฺมานํ วินสฺสนโชตนาภาวโตฯ

อตฺตาติ ภวติ เอตฺถ จิตฺตนฺติ อตฺตภาโว, ขนฺธสมูโห, ตสฺส นิกฺเขโป นิกฺขิปนํ, ปาตนํ วินาโสติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํปน ‘‘มรณํ ปตฺตสฺสา’’ติอาทินา นิกฺเขปเหตุตาย ปตนํ ‘‘นิกฺเขโป’’ติ ผลูปจาเรน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘ขนฺธานํ เภโท’’ติ ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานสฺส ธมฺมสมูหสฺส วินาสโชตนาติ เอกเทสโต ปรมตฺถกถา, ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท’’ติ ปเนตฺถ น โกจิ โวหารเลโส ปีติ อาห ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท ปน สพฺพาการโต ปรมตฺถโต มรณ’’นฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ ยสฺส ขนฺธเภทสฺส ปวตฺตตฺตา ‘‘ติสฺโส มโต, ผุสฺโส มโต’’ติ โวหาโร โหติ, โส เภโท ขนฺธปฺปพนฺธสฺส อนุปจฺฉินฺนตาย ‘‘สมฺมุติมรณ’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ อาห ‘‘เอตเทว สมฺมุติมรณนฺติปิ วุจฺจตี’’ติฯ เตนาห ‘‘ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทเมว หี’’ติอาทิฯ สพฺพโส ปพนฺธสมุจฺเฉโท หิ สมุจฺเฉทมรณนฺติฯ

[391] พฺยสเนนาติ อนตฺเถนฯ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 721) วิย ธมฺม-สทฺโท เหตุปริยาโยติ อาห ‘‘ทุกฺขการเณนา’’ติฯ โสจนนฺติ ลกฺขิตพฺพตาย โสจนลกฺขโณฯ โสจิตสฺส โสจนกสฺส ปุคฺคลสฺส, จิตฺตสฺส วา ภาโว โสจิตภาโวฯ อพฺภนฺตเรติ อตฺตภาวสฺส อนฺโตฯ อตฺตโน ลูขสภาวตาย โสเสนฺโตฯ ถามคมเนน สมนฺตโต โสสนวเสน ปริโสเสนฺโตฯ

[392] ‘‘อาทิสฺส อาทิสฺส เทวนฺติ ปริเทวนฺติ เอเตนาติ อาเทโว’’ติ อาเทวน-สทฺทํ กตฺวา อสฺสุโมจนาทิวิการํ อาปชฺชนฺตานํ ตพฺพิการาปตฺติยา โส สทฺโท การณภาเวน วุตฺโตฯ ตํ ตํ วณฺณนฺติ ตํ ตํ คุณํฯ ตสฺเสวาติ อาเทวปริเทวสฺเสวฯ ภาวนิทฺเทสาติ ‘‘อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺต’’นฺติ ภาวนิทฺเทสาฯ

[393] นิสฺสยภูโต กาโย เอตสฺส อตฺถีติ กายิกํฯ เตนาห ‘‘กายปสาทวตฺถุก’’นฺติฯ ทุกฺกรํ ขมนํ เอตสฺสาติ ทุกฺขมนํ, โส เอว อตฺโถ สภาโวติ ทุกฺขมนฏฺโฐ, เตนฯ สาตวิธุรตาย อสาตํฯ

[394] เจตสิ ภวนฺติ เจตสิกํ, ตํ ปน ยสฺมา จิตฺเตน สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตํ, ตสฺมา อาห ‘‘จิตฺตสมฺปยุตฺต’’นฺติฯ

[395] สพฺพวิสยปฏิปตฺตินิวารณวเสน สมนฺตโต สีทนํ สํสีทนํฯ อุฏฺฐาตุมฺปิ อสกฺกุเณยฺยตากรณวเสน อติพลวํ, วิรูปํ วา สีทนํ วิสีทนํฯ จิตฺตกิลมโถติ วิสีทนากาเรน จิตฺตสฺส ปริเขโทฯ อุปายาโส, สยํ น ทุกฺโข โทสตฺตา, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนธมฺมนฺตรตฺตา วาฯ เย ปน โทมนสฺสเมว ‘‘อุปายาโส’’ติ วเทยฺยุํ, เต ‘‘อุปายาโส ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สมฺปยุตฺโต, เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺโต’’ติ (ธาตุ. 249)ฯ อิมาย ปาฬิยา ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ อุป-สทฺโท ภุสตฺโถติ อาห ‘‘พลวตรํ อายาโส อุปายาโส’’ติฯ ธมฺมมตฺตตาทีปโน ภาวนิทฺเทโส ธมฺมโต อญฺญสฺส กตฺตุอภาวโชตโน, อสติ จ กตฺตริ เตน กตฺตพฺพสฺส, ปริคฺคเหตพฺพสฺส จ อภาโว เอวาติ อาห ‘‘อตฺตตฺตนิยาภาวทีปกาภาวนิทฺเทสา’’ติฯ

[398] ชาติธมฺมานนฺติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท ปกติปริยาโยติ อาห ‘‘ชาติสภาวาน’’นฺติ, ชายนปกติกานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ มคฺคภาวนาย มคฺคภาวนิจฺฉาเหตุกตา อิจฺฉิตพฺพาติ ตาทิสํ อิจฺฉํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘วินา มคฺคภาวน’’นฺติ อาหฯ

อปโร นโย น โข ปเนตนฺติ ยเมตํ ‘‘อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ เอวํ ปหีนสมุทเยสุ อริเยสุ วิชฺชมานํ อชาติธมฺมตฺตํ, ปรินิพฺพุเตสุ จ วิชฺชมานํ ชาติยา อนาคมนํ อิจฺฉิตํ, ตํ อิจฺฉนฺตสฺสาปิ มคฺคภาวนาย วินา อปฺปตฺตพฺพโต , อนิจฺฉนฺตสฺสาปิ ภาวนาย ปตฺตพฺพโต น อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ นาม โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ วกฺขมานตฺถสมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโทติ อาห ‘‘อุปริ เสสานิ อุปาทาย ปิ-กาโร’’ติฯ ยนฺติ เหตุอตฺเถ กรเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘เยนปิ ธมฺเมนา’’ติฯ เหตุอตฺโถ หิ อยํ ธมฺม-สทฺโท , อลพฺภเนยฺยภาโว เอตฺถ เหตุ เวทิตพฺโพฯ ตนฺติ วา อิจฺฉิตสฺส วตฺถุโน อลพฺภนํ, เอวเมตฺถ ‘‘ยมฺปีติ เยนปี’’ติ วิภตฺติวิปลฺลาเสน อตฺโถ วุตฺโตฯ ยทา ปน ยํ-สทฺโท ‘‘อิจฺฉ’’นฺติ เอตํ อเปกฺขติ, ตทา อลาภวิสิฏฺฐา อิจฺฉา วุตฺตา โหติฯ ยทา ปน ‘‘น ลภตี’’ติ เอตํ อเปกฺขติ, ตทา อิจฺฉาวิสิฏฺโฐ อลาโภ วุตฺโต โหติ, โส ปน อตฺถโต อญฺโญ ธมฺโม นตฺถิ, ตถาปิ อลพฺภเนยฺยวตฺถุคตา อิจฺฉาว วุตฺตา โหติฯ สพฺพตฺถาติ ‘‘ชราธมฺมาน’’นฺติอาทินา อาคเตสุ สพฺพวาเรสุฯ

สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[400] ปุนพฺภวกรณํ ปุโนพฺภโว อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา มโน-สทฺทสฺส วิย ปุริมปทสฺส โอ-การนฺตตา ทฏฺฐพฺพาฯ อถ วา สีลนฏฺเฐน อิก-สทฺเทน คมิตตฺถตฺตา กิริยาวาจกสฺส สทฺทสฺส อทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํ ยถา ‘‘อสูปภกฺขนสีโล อสูปิโก’’ติฯ สมฺโมหวิโนทนิยํ ปน ‘‘ปุนพฺภวํ เทติ, ปุนพฺภวาย สํวตฺตติ, ปุนปฺปุนํ ภเว นิพฺพตฺเตตีติ โปโนพฺภวิกา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 203) อตฺโถ วุตฺโต โส ‘‘ตทฺธิตา’’ อิติ พหุวจนนิทฺเทสโต, วิจิตฺตตฺตา วา ตทฺธิตวุตฺติยา, อภิธานลกฺขณตฺตา วา ตทฺธิตานํ เตสุปิ อตฺเถสุ โปโนพฺภวิกสทฺทสิทฺธิ สมฺภเวยฺยาติ กตฺวา วุตฺโตฯ ตตฺถ กมฺมุนา สหชาตา ปุนพฺภวํ เทติ, อสหชาตา กมฺมสหายภูตา ปุนพฺภวาย สํวตฺตติ, ทุวิธาปิ ปุนปฺปุนํ ภเว นิพฺพตฺเตตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ นนฺทนฏฺเฐน, รญฺชนฏฺเฐน จ นนฺทีราโค, โย จ นนฺทีราโค, ยา จ ตณฺหายนฏฺเฐน ตณฺหา, อุภยเมตํ เอกตฺถํ, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ ตณฺหา ‘‘นนฺทีราเคน สทฺธิํ อตฺถโต เอกตฺตเมว คตา’’ติ วุตฺตาฯ ตพฺภาวตฺโถ เหตฺถ สห-สทฺโท ‘‘สนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา 9) วิยฯ ตสฺมา นนฺทีราคสหคตาติ นนฺทีราคภาวํ คตา สพฺพาสุปิ อวตฺถาสุ นนฺทีราคภาวสฺส อปจฺจกฺขาย วตฺตนโตติ อตฺโถฯ ราคสมฺพนฺเธน อุปฺปนฺนสฺสาติ วุตฺตํฯ รูปารูปภวราคสฺส วิสุํ วุจฺจมานตฺตา กามภเว เอว ภวปตฺถนุปฺปตฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ