เมนู

อายตนปพฺพวณฺณนา

[384] ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสูติ ‘‘ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ ฉสุ พาหิเรสู’’ติ ‘‘ฉสู’’ติ ปทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ กสฺมา ปเนตานิ อุภยานิ ฉเฬว วุตฺตานิ? ฉวิญฺญาณกายุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโตฯ จกฺขุวิญฺญาณวีถิยา ปริยาปนฺนสฺส หิ วิญฺญาณกายสฺส จกฺขายตนเมว อุปฺปตฺติทฺวารํ, รูปายตนเมว จ อารมฺมณํ, ตถา อิตรานิ อิตเรสํ, ฉฏฺฐสฺส ปน ภวงฺคมนสงฺขาโต มนายตเนกเทโส อุปฺปตฺติทฺวารํ, อสาธารณญฺจ ธมฺมายตนํ อารมฺมณํฯ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ, วิภาเวติ จาติ อตฺโถฯ สุณาตีติ โสตํฯ ฆายตีติ ฆานํฯ ชีวิตนิมิตฺตตาย รโส ชีวิตํ, ตํ ชีวิตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหาฯ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโย อุปฺปตฺติเทโสติ กาโยฯ มุนาติ อารมฺมณํ วิชานาตีติ มโนฯ รูปยติ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ รูปํฯ สปฺปติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ หรียติ โสตวิญฺเญยฺยภาวํ คมียตีติ สทฺโทฯ คนฺธยติ อตฺตโน วตฺถุํ สูเจตีติ คนฺโธ ฯ รสนฺติ ตํ สตฺตา อสฺสาเทนฺตีติ รโสฯ ผุสียตีติ โผฏฺฐพฺพํฯ อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมาฯ สพฺพานิ ปน อายานํ ตนนาทิอตฺเถน อายตนานิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. 2.510, 511, 512; วิสุทฺธิ. ฏี. 2.510) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

จกฺขุญฺจ ปชานาตีติ (ที. นิ. 2.384; ม. นิ. 1.117) เอตฺถ จกฺขุ นาม ปสาทจกฺขุ, น สสมฺภารจกฺขุ, นาปิ ทิพฺพจกฺขุอาทิกนฺติ อาห จกฺขุปสาทนฺติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท’’ติฯ (ธ. ส. 596) -สทฺโท วกฺขมานตฺถสมุจฺจยตฺโถฯ ยาถาวสรสลกฺขณวเสนาติ อวิปรีตสฺส อตฺตโน รสสฺส เจว ลกฺขณสฺส จ วเสน, รูเปสุ อาวิญฺฉนกิจฺจสฺส เจว รูปาภิฆาตารหภูตปสาทลกฺขณสฺส จ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปสาทลกฺขณสฺส จ วเสนาติ อตฺโถฯ อถ วา ยาถาวสรสลกฺขณวเสนาติ ยาถาวสรสวเสน เจว ลกฺขณวเสน จ, ยาถาวสรโสติ จ อวิปรีตสภาโว เวทิตพฺโพฯ โส หิ รสียติ อวิรทฺธปฏิเวธวเสน อสฺสาทียติ รมียตีติ ‘‘รโส’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา สลกฺขณวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ ลกฺขณวเสนาติ อนิจฺจาทิสามญฺญลกฺขณวเสนฯ

‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.204, 400; ม. นิ. 3.421, 425, 426; สํ. นิ. 2.43, 45; 2.4.60) สมุทิตานิเยว รูปายตนานิ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุ, น วิสุํ วิสุนฺติ อิมสฺส อตฺถสฺส โชตนตฺถํ ‘‘รูเป จา’’ติ ปุถุวจนคฺคหณํ, ตาย เอว จ เทสนาคติยา กามํ อิธาปิ ‘‘รูเป จ ปชานาตี’’ติ วุตฺตํ, รูปภาวสามญฺเญน ปน สพฺพํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา พหิทฺธา จตุสมุฏฺฐานิกรูปญฺจาติ เอกวจนวเสน อตฺโถฯ สรสลกฺขณ วเสนาติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิสยภาวกิจฺจสฺส วเสน เจว จกฺขุปฏิหนนลกฺขณสฺส วเสน จาติ โยเชตพฺพํฯ

อุภยํ ปฏิจฺจาติ จกฺขุํ อุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ปจฺจยภูตํ, รูเป อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยวเสน ปจฺจยภูเต จ ปฏิจฺจฯ

กามํ อยํ สุตฺตนฺตสํวณฺณนา, นิปฺปริยายกถา นาม อภิธมฺมสนฺนิสฺสิตา เอวาติ อภิธมฺมนเยเนว สํโยชนานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามราค…เป.… อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ กาเมสุ ราโค, กาโม จ โส ราโค จาติ วา กามราโคฯ โส เอว พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนํฯ อยญฺหิ ยสฺส สํวิชฺชติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมิํ สํโยเชติ พนฺธติ อิติ ทุกฺเขน สตฺตํ, ภวาทิเก วา ภวนฺตราทีหิ, กมฺมุนา วา วิปากํ สํโยเชติ พนฺธตีติ สํโยชนํฯ เอวํ ปฏิฆสํโยชํอาทีนมฺปิ ยถารหมตฺโถ วตฺตพฺโพฯ สรสลกฺขณวเสนาติ เอตฺถ ปน สตฺตสฺส วฏฺฏโต อนิสฺสชฺชนสงฺขาตสฺส อตฺตโน กิจฺจสฺส เจว ยถาวุตฺตพนฺธนสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส จ วเสนาติ โยเชตพฺพํฯ

ภวสฺสาททิฏฺฐิสฺสาทนิวตฺตนตฺถํ กามสฺสาทคฺคหณํฯ อสฺสาทยโตติ อภิรมนฺตสฺสฯ อภินนฺทโตติ สปฺปีติกตณฺหาวเสน นนฺทนฺตสฺสฯ ปททฺวเยนาปิ พลวโต กามราคสฺส ปจฺจยภูตา กามราคุปฺปตฺติ วุตฺตาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อนิฏฺฐารมฺมเณติ เอตฺถ ‘‘อาปาถคเต’’ติ วิภตฺติวิปริณามนวเสน ‘‘อาปาถคต’’นฺติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอตํ อารมฺมณนฺติ เอตํ เอวํสุขุมํ เอวํทุพฺพิภาคํ อารมฺมณํฯ ‘‘นิจฺจํ ธุว’’นฺติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํฯ ‘‘อุจฺฉิชฺชิสฺสติ วินสฺสิสฺสตีติ คณฺหโต’’ติ เอวมาทีนมฺปิ สงฺคโห อิจฺฉิตพฺโพฯ ปฐมาย สกฺกายทิฏฺฐิยา อนุโรธวเสน ‘‘สตฺโต นุ โข’’ติ, อิตราย อนุโรธวเสน ‘‘สตฺตสฺส นุ โข’’ติ วิจิกิจฺฉโตฯ อตฺตตฺตนิยาทิคาหานุคตา หิ วิจิกิจฺฉา ทิฏฺฐิยา อสติ อภาวโตฯ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺสาติ ‘‘อีทิเส สมฺปตฺติภเว ยสฺมา อมฺหากํ อิทํ อิฏฺฐํ รูปารมฺมณํ สุลภํ ชาตํ, ตสฺมา อายติมฺปิ เอทิโส, อิโต วา อุตฺตริตโร สมฺปตฺติภโว ภเวยฺยา’’ติ ภวํ นิกาเมนฺตสฺสฯ เอวรูปนฺติ เอวรูปํ รูปํฯ ตํสทิเส หิ ตพฺโพหารวเสเนวํ วุตฺตํฯ ภวติ หิ ตํสทิเสสุ ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติรี, ตานิ เอว โอสธานี’’ติฯ อุสูยโตติ อุสูยํ อิสฺสํ อุปฺปาทยโตฯ อญฺญสฺส มจฺฉรายโตติ อญฺเญน อสาธารณภาวกรเณน มจฺฉริยํ กโรโตฯ สพฺเพเหว ยถาวุตฺเตหิ นวหิ สํโยชเนหิฯ

ตญฺจ การณนฺติ สุภนิมิตฺตปฏิฆนิมิตฺตาทิวิภาคํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิรูปารมฺมณญฺเจว ตชฺชาโยนิโสมนสิการญฺจาติ ตสฺส ตสฺส สํโยชนสฺส การณํฯ อวิกฺขมฺภิตาสมูหตภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ ตํ สนฺธาย ‘‘อปฺปหีนฏฺเฐน อุปฺปนฺนสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ วตฺตมานุปฺปนฺนตา สมุทาจารคฺคหเณเนว คหิตาฯ

เยน การเณนาติ เยน วิปสฺสนาสมถภาวนาสงฺขาเตน การเณน ฯ ตญฺหิ ตสฺส ตทงฺควเสน เจว วิกฺขมฺภนวเสน จ ปหานการณํฯ อิสฺสามจฺฉริยานํ อปายคมนียตาย ปฐมมคฺควชฺฌตา วุตฺตาฯ ยทิ เอวํ ‘‘ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหตี’’ติ (อ. นิ. 4.241) สุตฺตปทํ กถนฺติ? ตํ สุตฺตนฺตปริยาเยน วุตฺตํฯ ยถานุโลมสาสนา หิ สุตฺตนฺตเทสนา, อยํ ปน อภิธมฺมนเยน สํวณฺณนาติ นายํ โทโสติฯ โอฬาริกสฺสาติ ถูลสฺส, ยโต อภิณฺหสมุปฺปตฺติปริยุฏฺฐานติพฺพตาว โหติฯ อณุสหคตสฺสาติ วุตฺตปฺปการาภาเวน อณุภาวํ สุขุมภาวํ คตสฺสฯ อุทฺธจฺจสํโยชนสฺสเปตฺถ อนุปฺปาโท วุตฺโตเยวาติ ทฏฺฐพฺโพ ยถาวุตฺตสํโยชเนหิ อวินาภาวโตฯ เอกตฺถตาย โสตาทีนํ สภาวสรสลกฺขณวเสน ปชานนา, ตปฺปจฺจยานํ สํโยชนานํ อุปฺปาทาทิปชานนา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเสว นโย’’ติ อติทิสติฯ

อตฺตโน วา ธมฺเมสูติ อตฺตโน อชฺฌตฺติกายตนธมฺเมสุ, อตฺตโน อุภยธมฺเมสุ วาฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข อชฺฌตฺติกายตนปริคฺคณฺหเนนาติ อชฺฌตฺติกายตนปริคฺคณฺหนมุเขนาติ อตฺโถฯ เอวญฺจ อนวเสสโต สปรสนฺตาเนสุ อายตนานํ ปริคฺคโห สิทฺโธ โหติฯ ปรสฺส วา ธมฺเมสูติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ รูปายตนสฺสาติ อฑฺเฒกาทสปฺปเภทสฺส รูปสภาวสฺส อายตนสฺส รูปกฺขนฺเธ ‘‘วุตฺตนเยน นีหริตพฺโพ’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เสสกฺขนฺเธสูติ เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺเธสุฯ วุตฺตนเยนาติ อิมินา อติเทเสน รูปกฺขนฺเธ ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ วิญฺญาณกฺขนฺเธ ‘‘นามรูปสมุทยา’’ติ เสสขนฺเธสุ ‘‘ผสฺสสมุทยา’’ติ อิมํ วิเสสํ วิภาเวติ, อิตรํ ปน สพฺพตฺถ สมานนฺติ ขนฺธปพฺเพ วิย อายตนปพฺเพปิ โลกุตฺตรนิวตฺตนํ ปาฬิยํ คหิตํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘โลกุตฺตรธมฺมา น คเหตพฺพา’’ติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อายตนปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา

[385] พุชฺฌนกสตฺตสฺสาติ กิเลสนิทฺทาย ปฏิพุชฺฌนกสตฺตสฺส, อริยสจฺจานํ วา ปฏิวิชฺฌนกสตฺตสฺสฯ องฺเคสูติ การเณสุ, อวยเวสุ วา ฯ อุทยวยญาณุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย สมฺโพธิปฏิปทายํ ฐิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อารทฺธวิปสฺสกโต ปฏฺฐาย โยคาวจโรติ สมฺโพธี’’ติฯ สุตฺตนฺตเทสนา นาม ปริยายกถา, อยญฺจ สติปฏฺฐานเทสนา โลกิยมคฺควเสน ปวตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘โยคาวจโรติ สมฺโพธี’’ติ, อญฺญถา ‘‘อริยสาวโก’’ติ วเทยฺยฯ

‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา’’ติ ปทสฺส อตฺโถ ‘‘วิจิกิจฺฉาฏฺฐานียา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ นฺติ โยนิโสมนสิการํฯ ตตฺถาติ สติยํ, นิปฺผาเทตพฺเพ เจตํ ภุมฺมํฯ

สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ สติสมฺปชญฺญํฯ อถ วา สติปฺปธานํ อภิกฺกนฺตาทิสาตฺถกภาวปริคฺคณฺหนญาณํ สติสมฺปชญฺญํฯ ตํ สพฺพตฺถ สโตการีภาวาวหตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย โหติฯ ยถา ปจฺจนีกธมฺมปฺปหานํ, อนุรูปธมฺมเสวนา จ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย โหติ, เอวํ สติรหิตปุคฺคลวิวชฺชนา, สโตการีปุคฺคลเสวนา, ตตฺถ จ ยุตฺตปฺปยุตฺตตา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สติสมฺปชญฺญ’’นฺติอาทินาฯ ติสฺสทตฺตตฺเถโร นาม, โย โพธิมณฺเฑ สุวณฺณสลากํ คเหตฺวา ‘‘อฏฺฐารสสุ ภาสาสุ กตรภาสาย ธมฺมํ กเถมี’’ติ ปริสํ ปวาเรสิฯ อภยตฺเถโรติ ทตฺตาภยตฺเถรมาหฯ

ธมฺมานํ, ธมฺเมสุ วา วิจโย ธมฺมวิจโย, โส เอว สมฺโพชฺฌงฺโค, ตสฺส ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺสฯ ‘‘กุสลากุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโรติ กุสลาทีนํ ตํตํสภาวสรสลกฺขณอาทิกสฺส ยาถาวโต อวพุชฺฌนวเสน อุปฺปนฺโน ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโทฯ โส หิ อวิปรีตมนสิการตาย ‘‘โยนิโสมนสิกาโร’’ติ วุตฺโต, ตทาโภคตาย อาวชฺชนาปิ ตคฺคติกา เอว, ตสฺส อภิณฺหํ ปวตฺตนํ พหุลีกาโรฯ ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนํ ภาวายฯ เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวายฯ ปาริปูริยาติ ปริพฺรูหนายฯ

ปริปุจฺฉกตาติ ปริโยคาเหตฺวา ปุจฺฉกภาโวฯ