โส ภิกฺขูติ โย ‘‘ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิต’’นฺติ วุตฺโต, โส ภิกฺขุฯ อุปสํหรติ สทิสตํฯ ‘‘อยมฺปิ โข’’ติอาทิ อุปสํหรณาการทสฺสนํฯ อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปเนตฺถ วิญฺญาณคติกเมวฯ อุสฺมาติ กมฺมชเตโชฯ เอวํ ปูติกสภาโวเยวาติ เอวํ อติวิย ทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลปูภิกสภาโว เอว, น อายุอาทีนํ อวิคเม วิย มตฺตโสติ อธิปฺปาโยฯ เอทิโส ภวิสฺสตีติ เอวํภาวีติ อาห ‘‘เอวํ อุทฺธุมาตาทิเภโท ภวิสฺสตี’’ติฯ

ลุญฺจิตฺวา ลุญฺจิตฺวาติ อุปฺปาเฏตฺวา อุปฺปาเฏตฺวาฯ สาวเสสมํสโลหิตยุตฺตนฺติ สพฺพโส อขาทิตตฺตา ตหํ ตหํ เสเสน อปฺปาวเสเสน มํสโลหิเตน ยุตฺตํฯ ‘‘อญฺเญน หตฺถฏฺฐิก’’นฺติ อวิเสเสน หตฺถฏฺฐิกานํ วิปฺปกิณฺณตา โชติตาติ อนวเสสโต เตสํ วิปฺปกิณฺณตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุสฏฺฐิเภทมฺปี’’ติอาทิมาห ฯ

เตโรวสฺสิกานีติ ติโรวสฺสํ คตานิ, ตานิ ปน สํวจฺฉรํ วีติวตฺตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘อติกฺกนฺตสํวจฺฉรานี’’ติฯ ปุราณตาย ฆนภาววิคเมน วิจุณฺณตา อิธ ปูติภาโวติ โส ยถา โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อพฺโภกาเส’’ติอาทิมาหฯ เตโรวสฺสิกาเนวาติ สํวจฺฉรมตฺตาติกฺกนฺตานิ เอวฯ ขชฺชมานตาทิวเสน ทุติยสิวถิกปพฺพาทีนํ ววตฺถาปิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ขชฺชมานตาทีนํ วเสน โยชนา กาตพฺพา’’ติฯ

นวสิวถิกปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิมาเนว ทฺเวติ อวธารเณน อปฺปนากมฺมฏฺฐานํ ตตฺถ นิยเมติ อญฺญปพฺเพสุ ตทภาวโตฯ ยโต หิ เอว-กาโร, ตโต อญฺญตฺถ นิยเมติ, เตน ปพฺพทฺวยสฺส วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานตาปิ อปฺปฏิสิทฺธา ทฏฺฐพฺพา อนิจฺจตาทิทสฺสนโตฯ สงฺขาเรสุ อาทีนววิภาวนานิ สิวถิกปพฺพานีติ อาห ‘‘สิวถิกานํ อาทีนวานุปสฺสนาวเสน วุตฺตตฺตา’’ติฯ อิริยาปถปพฺพาทีนํ อปฺปนาวหตา ปากฏา เอวาติ ‘‘เสสานิ ทฺวาทสปี’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

กายานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เวทนานุปสฺสนาวณฺณนา

[380] สุขํ เวทนนฺติ เอตฺถ สุขยตีติ สุขาฯ สมฺปยุตฺตธมฺเม, กายญฺจ ลทฺธสฺสาเท กโรตีติ อตฺโถฯ สุฏฺฐุ วา ขาทติ, ขนติ วา กายิกํ, เจตสิกญฺจาพาธนฺติ สุขาฯ ‘‘สุกรํ โอกาสทานํ เอติสฺสาติ สุขา’’ติ อปเรฯ เวทยติ อารมฺมณรสํ อนุภวตีติ เวทนาฯ เวทยมาโนติ อนุภวมาโนฯ ‘‘กาม’’นฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ อิริยาปถปพฺเพ วุตฺตนยเมวฯ สมฺปชานสฺส เวทิยนํ สมฺปชานเวทิยนํฯ

วตฺถุอารมฺมณาติ รูปาทิอารมฺมณาฯ รูปาทิอารมฺมณญฺเหตฺถ เวทนาย ปวตฺติฏฺฐานตาย ‘‘วตฺถู’’ติ อธิปฺเปตํ ฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ ธมฺมวินิมุตฺตสฺส กตฺตุ อภาวโต ธมฺมสฺเสว กตฺตุภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เวทนาว เวทยตี’’ติ อาหฯ ‘‘โวหารมตฺตํ โหตี’’ติ เอเตน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยมาโน สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ อิทํ โวหารมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ

นิตฺถุนนฺโตติ พลวโต เวทนาเวคสฺส นิโรธเน อาทีนวํ ทิสฺวา ตสฺส อวสรทานวเสน นิตฺถุนนฺโต ฯ เวคสนฺธารเณ หิ อติมหนฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตีติ อญฺญมฺปิ วิการํ อุปฺปาเทยฺย, เตน เถโร อปราปรํ ปริวตฺตติฯ วีริยสมถํ โยเชตฺวาติ อธิวาสนวีริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ตสฺส หาปนวเสน สมาธินา สมรสตาปาทเนน วีริยสมถํ โยเชตฺวาฯ สห ปฏิสมฺภิทาหีติ โลกุตฺตรปฏิสมฺภิทาหิ สหฯ อริยมคฺคกฺขเณ หิ ปฏิสมฺภิทานํ อสมฺโมหวเสน อธิคโม, อตฺถปฏิสมฺภิทาย ปน อารมฺมณกรณวเสนปิฯ โลกิยานมฺปิ วา สติ อุปฺปตฺติกาเล ตตฺถ สมตฺถตํ สนฺธายาห ‘‘สห ปฏิสมฺภิทาหี’’ติฯ สมสีสีติ วารสมสีสี หุตฺวา, ปจฺจเวกฺขณวารสฺส อนนฺตรวาเร ปรินิพฺพายีติ อตฺโถฯ

ยถา จ สุขํ, เอวํ ทุกฺขนฺติ ยถา ‘‘สุขํ โก เวทยตี’’ติอาทินา สมฺปชานเวทิยนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอวํ ทุกฺขมฺปิฯ ตตฺถ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา, สมฺปยุตฺตธมฺเม, กายญฺจ ปีเฬติ วิพาธตีติ อตฺโถฯ ทุฏฺฐุํ วา ขาทติ, ขนติ กายิกํ, เจตสิกญฺจ สาตนฺติ ทุกฺขาฯ ‘‘ทุกฺกรํ โอกาสทานํ เอติสฺสาติ ทุกฺขา’’ติ อปเรฯ อรูปกมฺมฏฺฐานนฺติ อรูปปริคฺคหํ, อรูปธมฺมมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสนนฺติ อตฺโถฯ น ปากฏํ โหติ ผสฺสสฺส, จิตฺตสฺส จ อวิภูตาการตฺตาฯ เตนาห ‘‘อนฺธการํ วิย ขายตี’’ติฯ

‘‘น ปากฏํ โหตี’’ติ จ อิทํ ตาทิเส ปุคฺคเล สนฺธาย วุตฺตํ, เตสํ อาทิโต เวทนาว วิภูตตรา หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ เอวญฺหิ ยํ วุตฺตํ สกฺกปญฺหวณฺณนา ทีสุ ‘‘ผสฺโส ปากโฏ โหติ, วิญฺญาณํ ปากฏํ โหตี’’ติ, (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.359) ตํ อวิโรธิตํ โหติฯ เวทนาวเสน กถิยมานํ กมฺมฏฺฐานํ ปากฏํ โหตีติ โยชนาฯ ‘‘เวทนานํ อุปฺปตฺติปากฏตายา’’ติ จ อิทํ สุขทุกฺขเวทนานํ วเสน วุตฺตํฯ ตาสญฺหิ ปวตฺติ โอฬาริกา, น อิตรายฯ ตทุภยคฺคหณมุเขน วา คเหตพฺพตฺตา อิตรายปิ ปวตฺติ วิญฺญูนํ ปากฏา เอวาติ ‘‘เวทนาน’’นฺติ อวิเสสคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ สกฺกปญฺเห วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ, ตสฺมา ตตฺถ วตฺตพฺโพ อตฺถวิเสโส ตตฺถ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺโพฯ

ปุพฺเพ ‘‘วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยตี’’ติ เวทนาย อารมฺมณาธีนวุตฺติตาย จ อนตฺตตาย จ ปชานนํ วุตฺตํ, อิทานิ ตสฺสา อนิจฺจตาทิปชานนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ อปโรปิ ปชานนปริยาโย’’ติ อาหฯ ยถา เอกสฺมิํ ขเณ จิตฺตทฺวยสฺส อสมฺภโว เอกชฺฌํ อเนกนฺตปจฺจยาภาวโต, เอวํ เวทนาทฺวยสฺส วิสิฏฺฐารมฺมณวุตฺติโต จาติ อาห ‘‘สุขเวทนากฺขเณ ทุกฺขาย เวทนาย อภาวโต’’ติฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ ตทา อุเปกฺขาเวทนายปิ อภาวโต, เตน สุขเวทนากฺขเณ ภูตปุพฺพานํ อิตรเวทนานํ หุตฺวาอภาวปชานเนน สุขเวทนายปิ หุตฺวา อภาโว ญาโต เอว โหตีติ ตสฺสา ปากฏภาวเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมิสฺสา จ สุขาย เวทนาย อิโต ปฐมํ อภาวโต’’ติ อาห, เอเตเนว จ ตาสมฺปิ เวทนานํ ปากฏภาโว ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘เวทนา นาม อนิจฺจา อธุวา วิปริณามธมฺมา’’ติฯ อนิจฺจคฺคหเณน หิ เวทนานํ วิทฺธํสนภาโว ทสฺสิโต วิทฺธสฺเต อนิจฺจตาย สุวิญฺเญยฺยตฺตาฯ อธุวคฺคหเณน ปากฏภาโว ตสฺส อสทาภาวิตาทิภาวนโตฯ วิปริณามคฺคหเณน ทุกฺขภาโว ตสฺส อญฺญถตฺตทีปนโต, เตน สุขาปิ เวทนา ทุกฺขา, ปเคว อิตราติ ติสฺสนฺนมฺปิ เวทนานํ ทุกฺขตา ทสฺสิตา โหติฯ อิติ ‘‘ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ, ตํ เอกนฺตโต อนตฺตา’’ติ ตีสุปิ เวทนาสุ ลกฺขณตฺตยปชานนา โชติตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหตี’’ติฯ

อิทานิ ตมตฺถํ สุตฺเตน (ม. นิ. 2.205) สาเธตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เนว ตสฺมิํ สมเย ทุกฺขํ เวทนํ เวเทตีติ ตสฺมิํ สุขเวทนาสมงฺคิสมเย เนว ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ นิรุทฺธตฺตา, อนุปฺปนฺนตฺตา จ ยถากฺกมํ อตีตานาคตานํฯ ปจฺจุปฺปนฺนาย ปน อสมฺภโว วุตฺโต เอวฯ สกิจฺจกฺขณมตฺตาวฏฺฐานโต อนิจฺจาฯ สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตตฺตา สงฺขตาฯ วตฺถารมฺมณาทิปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาฯ ขยวยปลุชฺชนนิรุชฺฌนปกติตาย ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กิเลเสหิ อามสิตพฺพโต อามิสํ นาม, ปญฺจ กามคุณา, อารมฺมณกรณวเสน สห อามิเสหีติ สามิสํฯ เตนาห ‘‘ปญฺจกามคุณามิสนิสฺสิตา’’ติฯ

อิโต ปรนฺติ ‘‘อตฺถิ เวทนา’’ติ เอวมาทิ ปาฬิํ สนฺธายาห ‘‘กายานุปสฺสนายํ วุตฺตนยเมวา’’ติฯ

เวทนานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จิตฺตานุปสฺสนาวณฺณนา

[381] สมฺปโยควเสน ปวตฺตมาเนน สห ราเคนาติ สราคํฯ เตนาห ‘‘โลภสหคต’’นฺติฯ วีตราคนฺติ เอตฺถ กามํ สราคปทปฏิโยคินา วีตราคปเทน ภวิตพฺพํ, สมฺมสนจารสฺส ปน อธิปฺเปตตฺตา เตภูมกสฺเสว คหณนฺติ ‘‘โลกิยกุสลาพฺยากต’’นฺติ วตฺวา ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทินา ตเมว อธิปฺปายํ วิวรติฯ เสสานิ ทฺเว โทสมูลานิ, ทฺเว โมหมูลานีติ จตฺตาริ อกุสลจิตฺตานิฯ เตสญฺหิ ราเคน สมฺปโยคาภาวโต นตฺเถว สราคตา, ตํนิมิตฺตกตาย ปน สิยา ตํสหิตกาเล โสติ นตฺเถว วีตราคตาปีติ ทุกฺขวินิมุตฺตตา เอเวตฺถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘เนว ปุริมปทํ น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺตี’’ติฯ ยทิ เอวํ ปเทสิกํ ปชานนํ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ทุกนฺตรปริยาปนฺนตฺตา เตสํฯ เย ปน ‘‘ปฏิปกฺขภาเว อคยฺหมาเน สมฺปโยคาภาโว เอเวตฺถ ปมาณํ เอกจฺจอพฺยากตานํ วิยา’’ติ อิจฺฉนฺติ, เตสํ มเตน เสสากุสลจิตฺตานมฺปิ ทุติยปทสงฺคโห เวทิตพฺโพ ฯ ทุติยทุเกปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อกุสลมูเลสุ สห โมเหเนว วตฺตตีติ สโมหนฺติ อาห ‘‘วิจิกิจฺฉาสหคตญฺเจว อุทฺธจฺจสหคตญฺจา’’ติฯ ยสฺมา เจตฺถ ‘‘สเหว โมเหนาติ สโมห’’นฺติ ปุริมปทาวธารณมฺปิ ลพฺภติเยว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ ยถา ปน อติมูฬฺหตาย ปาฏิปุคฺคลิกนเยน สวิเสสโมหวนฺตตาย ‘‘โมมูหจิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพโต วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจสหคตทฺวยํ วิเสสโต ‘‘สโมห’’นฺติ วุจฺจติ, น ตถา เสสากุสลจิตฺตานีติ ‘‘วฏฺฏนฺติเยวา’’ติ สาสงฺกํ วทติฯ สมฺปโยควเสน ถินมิทฺเธน อนุปติตํ อนุคตนฺติ ถินมิทฺธานุปติตํ, ปญฺจวิธํสสงฺขาริกากุสลจิตฺตํ สงฺกุจิตจิตฺตํ, สงฺกุจิตจิตฺตํ นาม อารมฺมเณ สงฺโกจนวเสน ปวตฺตนโตฯ ปจฺจยวิเสสวเสน ถามชาเตน อุทฺธจฺเจน สหคตํ สํสฏฺฐนฺติ อุทฺธจฺจสหคตํ, อญฺญถา สพฺพมฺปิ อกุสลจิตฺตํ อุทฺธจฺจสหคตเมวาติฯ ปสฏจิตฺตํ นาม อารมฺมเณ สวิเสสํ วิกฺเขปวเสน วิสฏภาเวน ปวตฺตนโตฯ

กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย วิปุลผลตาย จ ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ คตํ, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทาทีหิ คตํ ปฏิปนฺนนฺติ มหคฺคตํ, ตํ ปน รูปารูปภูมิคตํ ตโต มหนฺตสฺส โลเก อภาวโตฯ เตนาห ‘‘รูปารูปาวจร’’นฺติฯ ตสฺส เจตฺถ ปฏิโยคี ปริตฺตํ เอวาติ อาห ‘‘อมหคฺคตนฺติ กามาวจร’’นฺติฯ อตฺตานํ อุตฺตริตุํ สมตฺเถหิ สห อุตฺตเรหีติ สอุตฺตรํฯ ตปฺปฏิปกฺเขน อนุตฺตรํฯ ตทุภยํ อุปาทายุปาทาย เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สอุตฺตรนฺติ กามาวจรนฺติอาทิฯ ปฏิปกฺขวิกฺขมฺภนสมตฺเถน สมาธินา สมฺมเทว อาหิตํ สมาหิตํฯ เตนาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิฯ ยสฺสาติ ยสฺส จิตฺตสฺสฯ ยถาวุตฺเตน สมาธินา น สมาหิตนฺติ อสมาหิตํฯ เตนาห ‘‘อุภยสมาธิรหิต’’นฺติฯ ตทงฺควิมุตฺติยา วิมุตฺตํ, กามาวจรกุสลจิตฺตํ, วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา วิมุตฺตํ, มหคฺคตจิตฺตนฺติ ตทุภยํ สนฺธายาห ‘‘ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺตีหิ วิมุตฺต’’นฺติฯ ยตฺถ ตทุภยวิมุตฺติ นตฺถิ, ตํ อุภยวิมุตฺติรหิตนฺติ คยฺหมาเน โลกุตฺตรจิตฺเตปิ สิยาสงฺกาติ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘สมุจฺเฉท…เป.… โอกาโสว นตฺถี’’ติ อาหฯ โอกาสภาโว จ สมฺมสนจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา เวทิตพฺโพฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ

จิตฺตานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธมฺมานุปสฺสนา