9. มหาสติปฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา

อุทฺเทสวารกถาวณฺณนา

[373] ‘‘กสฺมา ภควา อิทํ สุตฺตมภาสี’’ติ อสาธารณํ สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ, สาธารณํ ปน ‘‘ปากฏ’’นฺติ อนามสิตฺวา ‘‘กุรุรฏฺฐวาสีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สมุฏฺฐานนฺติ หิ เทสนานิทานํ, ตํ สาธารณาสาธารณเภทโต ทุวิธํ, สาธารณมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิรเภทโต ทุวิธํฯ ตตฺถ สาธารณํ อชฺฌตฺติกํ สมุฏฺฐานํ นาม ภควโต มหากรุณาฯ ตาย หิ สมุสฺสาหิตสฺส ภควโต เวเนยฺยานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺตํ อุทปาทิฯ ยถาห ‘‘สตฺเตสุ จ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกสี’’ติอาทิฯ (ที. นิ. 2.69; ม. นิ. 1.283; 2.339; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 9) พาหิรํ ปน สาธารณํ สมุฏฺฐานํ นาม ทสสหสฺสมหาพฺรหฺมปริวารสฺส สหมฺปติมหาพฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํฯ ตถา จาห ‘‘พฺรหฺมุโน จ อชฺเฌสนํ วิทิตฺวา’’ติฯ (ที. นิ. 2.69; ม. นิ. 1.283; 2.339; สํ. นิ. 1.179; มหาว. 9) ตทชฺเฌสนุตฺตรกาลญฺหิ ธมฺมปจฺจเวกฺขณาชนิตํ อปฺโปสฺสุกฺกตํ ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา ภควา ธมฺมํ เทเสตุํ อุสฺสาหชาโต อโหสิฯ ยถา จ มหากรุณา, เอวํ ทสพลญาณาทโย จ เทสนาย อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานภาเว วตฺตพฺพาฯ สพฺพญฺหิ เญยฺยธมฺมํ, เตสํ เทเสตพฺพปฺปการํ, สตฺตานญฺจ อาสยานุสยาทิํ ยาถาวโต ชานิตฺวา ภควา ฐานาฏฺฐานาทีสุ โกสลฺเลน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิจิตฺตนยเทสนํ ปวตฺเตสีติฯ อสาธารณมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิรเภทโต ทุวิธเมวฯ ตตฺถ อชฺฌตฺติกํ ยาย มหากรุณาย, เยน จ เทสนาญาเณน อิทํ สุตฺตํ ปวตฺติตํ, ตทุภยํ เวทิตพฺพํ, พาหิรํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘กุรุรฏฺฐวาสีน’’นฺติอาทิมาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อสาธารณํ สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉตี’’ติ, เตน ‘‘อตฺตชฺฌาสยาทีสุ จตูสุ สุตฺตนิกฺเขเปสุ กตโรย’’นฺติ สุตฺตนิกฺเขโป ปุจฺฉิโต โหตีติ อิตโร ‘‘กุรุรฏฺฐวาสีน’’นฺติอาทินา ‘‘ปรชฺฌาสโยยํ สุตฺตนิกฺเขโป’’ติ ทสฺเสติฯ

กุรุรฏฺฐํ กิร ตทา ตํนิวาสิสตฺตานํ โยนิโสมนสิการวนฺตตาทินา เยภุยฺเยน สุปฺปฏิปนฺนตาย, ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตาพเลน ตทา อุตุอาทิสมฺปตฺติยุตฺตเมว อโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุตุปจฺจยาทิสมฺปนฺนตฺตา’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน โภชนาทิสมฺปตฺติํ สงฺคณฺหาติฯ

เกจิ ปน ‘‘ปุพฺเพ ปวตฺตกุรุวตฺตธมฺมานุฏฺฐานวาสนาย อุตฺตรกุรุ วิย เยภุยฺเยน อุตุอาทิสมฺปนฺนเมว โหนฺตํ ภควโต กาเล สาติสยํ อุตุสปฺปายาทิยุตฺตํ ตํ รฏฺฐํ อโหสี’’ติ วทนฺติฯ จิตฺตสรีรกลฺลตายาติ จิตฺตสฺส, สรีรสฺส จ อโรคตายฯ อนุคฺคหิตปญฺญาพลาติ ลทฺธูปการญาณานุภาวา, อนุ อนุ วา อาจิณฺณปญฺญาเตชาฯ เอกวีสติยา ฐาเนสุติ กายานุปสฺสนาวเสน จุทฺทสสุ ฐาเนสุ, เวทนานุปสฺสนาวเสน เอกสฺมิํ ฐาเน, ตถา จิตฺตานุปสฺสนาวเสน, ธมฺมานุปสฺสนาวเสน ปญฺจสุ ฐาเนสูติ เอวํ เอกวีสติยา ฐาเนสุฯ กมฺมฏฺฐานํ อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวาติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ยถา อรหตฺตํ ปาเปติ, เอวํ เทสนาวเสน อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวาฯ สุวณฺณจงฺโกฏกสุวณฺณมญฺชูสาสุ ปกฺขิตฺตานิ สุมนจมฺปกาทินานาปุปฺผานิ, มณิมุตฺตาทิสตฺตรตนานิ จ ยถา ภาชนสมฺปตฺติยา สวิเสสํ โสภนฺติ, กิจฺจกรานิ จ โหนฺติ มนุญฺญภาวโต, เอวํ สีลทสฺสนาทิสมฺปตฺติยา ภาชนวิเสสภูตาย กุรุรฏฺฐวาสิปริสาย เทสิตา ภควโต อยํ เทสนา ภิยฺโยโส มตฺตาย โสภติ, กิจฺจการี จ โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยถา หิ ปุริโส’’ติอาทินาฯ เอตฺถาติ กุรุรฏฺเฐฯ

ปกติยาติ สรสโตปิ, อิมิสฺสา สติปฏฺฐานสุตฺตเทสนาย ปุพฺเพปีติ อธิปฺปาโยฯ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ สตฺถุ เทสนานุสารโต ภาวนานุโยคํฯ

วิสฺสฏฺฐอตฺตภาเวนาติ อนิจฺจาทิวเสน กิสฺมิญฺจิ โยนิโสมนสิกาเร จิตฺตํ อนิโยเชตฺวา รูปาทิอารมฺมเณ อภิรติวเสน วิสฺสฏฺฐจิตฺเตน ภวิตุํ น วฏฺฏติ, ปมาทวิหารํ ปหาย อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

เอกายโนติ เอตฺถ อยน-สทฺโท มคฺคปริยาโยฯ น เกวลํ อยนเมว, อถ โข อญฺเญปิ พหู มคฺคปริยายาติ ปทุทฺธารํ กโรนฺโต ‘‘มคฺคสฺส หี’’ติ อาทิํ วตฺวา ยทิ มคฺคปริยาโย อยน-สทฺโท, กสฺมา ปุน ‘‘มคฺโค’’ติ วุตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอกมคฺโคติ เอโก เอว มคฺโคฯ น หิ นิพฺพานคามิมคฺโค อญฺโญ อตฺถีติฯ นนุ สติปฏฺฐานํ อิธ มคฺโคติ อธิปฺเปตํ, ตทญฺเญ จ พหู มคฺคธมฺมา อตฺถีติ? สจฺจํ อตฺถิ, เต ปน สติปฏฺฐานคฺคหเณเนว คหิตา ตทวินาภาวโตฯ

ตถา หิ ญาณวีริยาทโย นิทฺเทเส คหิตา, อุทฺเทเส ปน สติยา เอว คหณํ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘น ทฺวิธาปถภูโต’’ติ อิมินา อิมสฺส มคฺคสฺส อเนกมคฺคภาวาภาวํ วิย อนิพฺพานคามิภาวาภาวญฺจ ทสฺเสติฯ เอเกนาติ อสหาเยนฯ อสหายตา จ ทุวิธา อตฺตทุติยตาภาเวน วา, ยา ‘‘วูปกฏฺฐกายตา’’ติ วุจฺจติ, ตณฺหาทุติยตาภาเวน วา, ยา ‘‘ปวิวิตฺตจิตฺตตา’’ติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘วูปกฏฺเฐน ปวิวิตฺตจิตฺเตนา’’ติฯ เสฏฺโฐปิ โลเก ‘‘เอโก’’ติ วุจฺจติ ‘‘ยาว ปเร เอกาหํ โว กโรมี’’ติอาทีสูติ อาห ‘‘เอกสฺสาติ เสฏฺฐสฺสา’’ติฯ ยทิ สํสารโต นิสฺสรณฏฺโฐ อยนฏฺโฐ, อญฺเญสมฺปิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ สาธารณโต, กถํ ภควโตติ อาห ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ อิมสฺมิํ โขติ เอตฺถ โข-สทฺโท อวธารเณ, ตสฺมา อิมสฺมิํ เยวาติ อตฺโถฯ เทสนาเภโทเยว เหโส, ยทิทํ ‘‘มคฺโค’’ติ วา ‘‘อยโน’’ติ วาฯ อยน-สทฺโท วา กมฺมกรณาทิวิภาโคฯ เตนาห ‘‘อตฺถโต ปน เอโก วา’’ติฯ

นานามุขภาวนานยปฺปวตฺโตติ กายานุปสฺสนาทิมุเขน ตตฺถาปิ อานาปานาทิมุเขน ภาวนานเยน ปวตฺโตฯ เอกายนนฺติ เอกคามินํ, นิพฺพานคามินนฺติ อตฺโถฯ นิพฺพานญฺหิ อทุติยภาวโต, เสฏฺฐภาวโต จ ‘‘เอก’’นฺติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘เอกญฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถี’’ติ (สุ. นิ. 890)ฯ ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา วิราโค เตสํ อคฺคํ อกฺขายตี’’ติฯ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) ขโย เอว อนฺโตติ ขยนฺโต, ชาติยา ขยนฺตํ ทิฏฺฐวาติ ชาติขยนฺตทสฺสีฯ อวิภาเคน สพฺเพปิ สตฺเต หิเตน อนุกมฺปตีติ หิตานุกมฺปีฯ อตริํสูติ ตริํสุฯ ปุพฺเพติ ปุริมกา พุทฺธา, ปุพฺเพ วา อตีตกาเลฯ

ตนฺติ เตสํ วจนํ, ตํ วา กิริยาวุตฺติวาจกตฺตํ น ยุชฺชติฯ น หิ สงฺเขยฺยปฺปธานตาย สตฺตวาจิโน เอกสทฺทสฺส กิริยาวุตฺติวาจกตา อตฺถิฯ ‘‘สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺเฉยฺยา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 7.72) วิย สกิํ อยโนติ อิมินา พฺยญฺชเนน ภวิตพฺพํฯ เอวมตฺถํ โยเชตฺวาติ ‘‘เอกํ อยนํ อสฺสา’’ติ เอวํ สมาสปทตฺถํ โยเชตฺวาฯ อุภยถาปีติ ปุริมนเยน, ปจฺฉิมนเยน จฯ น ยุชฺชติ อิธาธิปฺเปตมคฺคสฺส อเนกวารํ ปวตฺติสพฺภาวโตฯ เตนาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิฯ ‘‘อเนกวารมฺปิ อยตี’’ติ ปุริมนยสฺส อยุตฺตตาทสฺสนํ, ‘‘อเนกญฺจสฺส อยนํ โหตี’’ติ ปจฺฉิมนยสฺสฯ

อิมสฺมิํ ปเทติ ‘‘เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค’’ติ อิมสฺมิํ วากฺเย, อิมสฺมิํ วา ‘‘ปุพฺพภาคมคฺโค, โลกุตฺตรมคฺโค’’ติ วิธานปเทฯ มิสฺสกมคฺโคติ โลกิเยน มิสฺสโก โลกุตฺตรมคฺโค ฯ วิสุทฺธิอาทีนํ นิปฺปริยายเหตุกํ สงฺคณฺหนฺโต อาจริยตฺเถโร ‘‘มิสฺสกมคฺโค’’ติ อาหฯ อิตโร ปริยายเหตุ อิธาธิปฺเปโตติ ‘‘ปุพฺพภาคมคฺโค’’ติ อโวจฯ

สทฺทํ สุตฺวาติ ‘‘กาโล ภนฺเต ธมฺมสวนายา’’ติ กาลาโรจนสทฺทํ ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปราย จ สุตฺวาฯ เอวํ อุกฺขิปิตฺวาติ เอวํ ‘‘สุนฺทรํ มโนหรํ อิมํ กถํ ฉฑฺเฑมา’’ติ อฉฑฺเฑนฺตา อุจฺฉุภารํ วิย ปคฺคเหตฺวา น วิจรนฺติฯ อาลุเฬตีติ วิลุฬิโต อากุโล โหตีติ อตฺโถฯ เอกายนมคฺโค วุจฺจติ ปุพฺพภาคสติปฏฺฐานมคฺโคติ เอตฺตาวตา อิธาธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธ ตสฺเสว อลงฺการตฺถํ โส ปน ยสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคานฏฺฐงฺคิโก’’ติอาทิกา คาถาปิ ปฏิสมฺภิทามคฺคโตว อาเนตฺวา ฐปิตาฯ

นิพฺพานคมนฏฺเฐนาติ นิพฺพานํ คจฺฉติ อธิคจฺฉติ เอเตนาติ นิพฺพานคมนํ,โสเยว อวิปรีตสภาวตาย อตฺโถ, เตน นิพฺพานคมนฏฺเฐน, นิพฺพานาธิคมูปายตายาติ อตฺโถฯ มคฺคนียฏฺเฐนาติ คเวสิตพฺพตายฯ ‘‘คมนียฏฺเฐนา’’ติ วา ปาโฐ, อุปคนฺตพฺพตายาติ อตฺโถฯ ‘‘ราคาทีหี’’ติ อิมินา ราคโทสโมหานํเยว คหณํ ‘‘ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มล’’นฺติ (วิภ. 924) วจนโตฯ ‘‘อภิชฺฌาวิสมโลภาทีหี’’ติ ปน อิมินา สพฺเพสมฺปิ อุปกฺกิเลสานํ สงฺคณฺหนตฺถํ เต วิสุํ อุทฺธฏาฯ ‘‘สตฺตานํ วิสุทฺธิยา’’ติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส เอกนฺติกตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา หี’’ติอาทิมาหฯ กามํ ‘‘วิสุทฺธิยา’’ติ สามญฺญโชตนา, จิตฺตสฺเสว ปน วิสุทฺธิ อิธาธิปฺเปตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปมลวเสน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น เกวลํ อฏฺฐกถาวจนเมว, อถ โข อิทํ เอตฺถ อาหจฺจ ภาสิตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา หี’’ติอาทิมาหฯ

สา ปนายํ จิตฺตวิสุทฺธิ สิชฺฌมานา ยสฺมา โสกาทีนํ อนุปฺปาทาย สํวตฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ โสจนํ ญาติพฺยสนาทินิมิตฺตํ เจตโส สนฺตาโป อนฺโตนิชฺฌานํ โสโกฯ

ญาติพฺยสนาทินิมิตฺตเมว โสกาวติณฺณโต ‘‘กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตกา’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.353, 354; สํ. นิ. 2.63) ปริเทวนวเสน วาจาวิปฺปลาโป ปริทวนํ ปริเทโวฯ อายติํ อนุปฺปชฺชนํ อิธ สมติกฺกโมติ อาห ‘‘ปหานายา’’ติฯ ตํ ปนสฺส สมติกฺกมาวหตํ นิทสฺสนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยํ ปุพฺเพ, ตํ วิโสเธหีติ อตีเตสุ ขนฺเธสุ ตณฺหาสํกิเลสวิโสธนํ วุตฺตํฯ ปจฺฉาติ ปรโต ฯ เตติ ตุยฺหํฯ มาหูติ มา อหุฯ กิญฺจนนฺติ ราคาทิกิญฺจนํ, เอเตน อนาคเตสุ ขนฺเธสุ สํกิเลสวิโสธนํ วุตฺตํฯ มชฺเฌติ ตทุภยเวมชฺเฌฯ โน เจ คเหสฺสสีติ น อุปาทิยิสฺสสิ เจ, เอเตน ปจฺจุปฺปนฺเน ขนฺธปฺปพนฺเธ อุปาทานปฺปวตฺติ วุตฺตาฯ อุปสนฺโต จริสฺสสีติ เอวํ อทฺธตฺตยคตสํกิเลสวิโสธเน สติ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตาย อุปสนฺโต หุตฺวา วิหริสฺสสีติ อรหตฺตนิกูเฏน คาถํ นิฏฺฐเปสิฯ เตนาห ‘‘อิมํ คาถ’’นฺติอาทิฯ

ปุตฺตาติ โอรสา, อญฺเญปิ วา ทินฺนกกิตฺติมาทโย เย เกจิฯ ปิตาติ ชนโก, อญฺเญปิ วา ปิตุฏฺฐานิยาฯ พนฺธวาติ ญาตกาฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ปุตฺตา วา ปิตา วา พนฺธวา วา อนฺตเกน มจฺจุนา อธิปนฺนสฺส อภิภูตสฺส มรณโต ตาณาย น โหนฺติฯ กสฺมา? นตฺถิ ญาตีสุ ตาณตาติฯ น หิ ญาตีนํ วเสน มรณโต อารกฺขา อตฺถิ, ตสฺมา ปฏาจาเร ‘‘อุโภ ปุตฺตา กาลงฺกตา’’ติอาทินา (อป. เถรี 1.498) มา นิรตฺถกํ ปริเทวิ, ธมฺมํเยว ปน ยาถาวโต ปสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตาติ ยถานุโลมํ ปวตฺติตาย สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย ปริโยสาเน สหสฺสนยปฏิมณฺฑิเต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ กถํ ปนายํ สติปฏฺฐานมคฺควเสน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ น หิ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานกถาย วินา สาวกานํ อริยมคฺคาธิคโม อตฺถิฯ ‘‘อิมํ คาถํ สุตฺวา’’ติ ปนิทํ โสกวิโนทนวเสน ปวตฺติตาย คาถาย ปฐมํ สุตตฺตา วุตฺตํ, สาปิ หิ สจฺจเทสนาย ปริวารพนฺธา เอว อนิจฺจตากถาติ กตฺวาฯ อิตรคาถายํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ภาวนาติ ปญฺญาภาวนาฯ สา หิ อิธ อธิปฺเปตาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา รูปาทีนํ อนิจฺจาทิโต อนุปสฺสนาปิ สติปฏฺฐานภาวนาว, ตสฺมาฯ เตปีติ สนฺตติมหามตฺตปฏาจาราปิฯ

ปญฺจสเต โจเรติ สตสตโจรปริวาเร ปญฺจโจเร ปฏิปาฏิยา เปเสสิ, เต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา เถรํ ปริเยสนฺตา อนุกฺกเมน เถรสฺส สมีเป สมาคจฺฉิํสุฯ เตนาห ‘‘เต คนฺตฺวา เถรํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสู’’ติฯ เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อูรุฏฺฐิเภทปจฺจยํ ทุกฺขเวทนํ อมนสิกาเรน วิโนเทตฺวาฯ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชิ วิปฺปฏิสารเลสสฺสปิ อสมฺภวโตฯ เตนาห ‘‘ปริสุทฺธํ สีลํ นิสฺสายา’’ติฯ เถรสฺส หิ สีลํ ปจฺจเวกฺขโต ปริสุทฺธํ สีลํ นิสฺสาย อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชมานํ อูรุฏฺฐิเภทชนิตํ ทุกฺขเวทนํ วิกฺขมฺเภสิฯ ติยามรตฺตินฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, เตนสฺส วิปสฺสนายํ อปฺปมาทํ, ปฏิปตฺติอุสฺสุกฺกาปนญฺจ ทสฺเสติฯ ปาทานีติ ปาเทฯ สํยเมสฺสามีติ สญฺญเปสฺสามิ, สญฺญตฺติํ กริสฺสามีติ อตฺโถฯ อฏฺฏิยามีติ ชิคุจฺฉามิฯ หรายามีติ ลชฺชามิฯ วิปสฺสิสนฺติ สมฺปสฺสิํฯ

ปจลายนฺตานนฺติ ปจลายิกานํ นิทฺทํ อุปคตานํฯ อคตินฺติ อโคจรํฯ วตสมฺปนฺโนติ ธุตคุณสมฺปนฺโนฯ ปมาทนฺติ ปจลายนํ สนฺธายาหฯ โอรุทฺธมานโสติ อุปรุทฺธอธิจิตฺโตฯ ปญฺชรสฺมินฺติ สรีเรฯ สรีรญฺหิ นฺหารุสมฺพนฺธอฏฺฐิสงฺฆาฏตาย อิธ ‘‘ปญฺชร’’นฺติ วุตฺตํฯ

ปีตวณฺณาย ปน ปฏากาย กายํ ปริหรณโต, มลฺลยุทฺธจิตฺตกตาย จ ‘‘ปีตมลฺโล’’ติ ปญฺญาโต ปพฺพชิตฺวา ปีตมลฺลตฺเถโร นาม ชาโตฯ ตีสุ รชฺเชสูติ ปณฺฑุโจฬโคฬรชฺเชสุฯ ‘‘สพฺพมลฺลา สีหฬทีเป สกฺการสมฺมานํ ลภนฺตี’’ติ ตมฺพปณฺณิทีปํ อาคมฺมฯ ตํเยว องฺกุสํ กตฺวาติ ‘‘รูปาทโย ‘มมา’ติ น คเหตพฺพา’’ติ นตุมฺหากวคฺเคน ปกาสิตมตฺถํ อตฺตโน จิตฺตมตฺตหตฺถิโน องฺกุสํ กตฺวาฯ ปาเทสุ อวหนฺเตสูติ อติเวลํ จงฺกมเนน อกฺกมิตุํ อสมตฺเถสุฯ ชณฺณุเกหิ จงฺกมติ ‘‘นิสินฺเน นิทฺทาย อวสโร โหตี’’ติฯ พฺยากริตฺวาติ อตฺตโน วีริยารมฺภสฺส สผลตาปเวทนมุเขน สพฺรหฺมจารีนํ ตตฺถ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต อญฺญํ พฺยากริตฺวาฯ ภาสิตนฺติ วจนํ, กสฺส ปน ตนฺติ อาห ‘‘พุทฺธเสฏฺฐสฺส สพฺพโลกคฺควาทิโน’’ติฯ ‘‘น ตุมฺหาก’’นฺติอาทิ ตสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนํฯ ตยิทํ เม สงฺขารานํ อจฺจนฺตวูปสมการณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจา วตา’’ติ คาถมาหริ, เตน อิทานาหํ สงฺขารานํ ขเณ ขเณ ภงฺคสงฺขาตสฺส โรคสฺส อภาเวน อโรโค ปรินิพฺพุโตติ ทสฺเสติฯ

อสฺสาติ สกฺกสฺสฯ อุปปตฺตีติ เทวูปปตฺติฯ ปุน ปากติกาว อโหสิ สกฺกภาเวเนว อุปปนฺนตฺตาฯ

สุพฺรหฺมาติ เอวํนาโมฯ อจฺฉรานํ นิรยูปปตฺติํ ทิสฺวา ตโต ปภุติ สตตํ ปวตฺตมานํ อตฺตโน จิตฺตุตฺราสํ สนฺธายาห ‘‘นิจฺจํ อุตฺรสฺตมิทํ จิตฺต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อุตฺรสฺตนฺติ สนฺตสฺตํ ภีตํ ฯ อุพฺพิคฺคนฺติ สํวิคฺคํฯ อุตฺรสฺตนฺติ วา สํวิคฺคํฯ อุพฺพิคฺคนฺติ ภยวเสน สห นิสฺสเยน สญฺจลิตํฯ อนุปฺปนฺเนสูติ อนาคเตสุฯ กิจฺเจสูติ เตสุ เตสุ อิติกตฺตพฺเพสุฯ ‘‘กิจฺเฉสู’’ติ วา ปาโฐ, ทุกฺเขสูติ อตฺโถ, นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ, ภาวิทุกฺขนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ อุปฺปติเตสูติ อุปฺปนฺเนสุ กิจฺเจสูติ โยชนาฯ ตทา อตฺตโน ปริวารสฺส อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ สนฺธาย วทติฯ

โพชฺฌาติ โพธิโต, อริยมคฺคโตติ อตฺโถฯ ‘‘อญฺญตฺรา’’ติ จ ปทํ อเปกฺขิตฺวา นิสฺสกฺกวจนํ, โพธิํ ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตปสาติ ตโปกมฺมโต, เตน มคฺคาธิคมสฺส อุปายภูตํ สลฺเลขปฏิปทํ ทสฺเสติฯ อินฺทฺริยสํวราติ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ สํวรณโต , เอเตน สติสํวรสีเสน สพฺพมฺปิ สํวรสีลํ, ลกฺขณหารนเยน วา สพฺพมฺปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ทสฺเสติฯ สพฺพนิสฺสคฺคาติ สพฺพสฺสปิ นิสฺสชฺชนโต สพฺพกิเลสปฺปหานโตฯ กิเลเสสุ หิ นิสฺสฏฺเฐสุ กมฺมวฏฺฏํ, วิปากวฏฺฏญฺจ นิสฺสฏฺฐเมว โหตีติฯ โสตฺถินฺติ เขมํ อนุปทฺทวตํฯ

ญายติ นิจฺฉเยน กมติ นิพฺพานํ, ตํ วา ญายติ ปฏิวิชฺฌียติ เอเตนาติ ญาโย, อริยมคฺโคติ อาห ‘‘ญาโย วุจฺจติ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติฯ ตณฺหาวานวิรหิตตฺตาติ ตณฺหาสงฺขาตวานวิวิตฺตตฺตาฯ ตณฺหา หิ ขนฺเธหิ ขนฺธํ, กมฺมุนา ผลํ, สตฺเตหิ จ ทุกฺขํ วินติ สํสิพฺพตีติ ‘‘วาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตยิทํ นตฺถิ เอตฺถ วานํ, น วา เอตสฺมิํ อธิคเต ปุคฺคลสฺส วานนฺติ นิพฺพานํ, อสงฺขตา ธาตุฯ ปรปฺปจฺจเยน วินา ปจฺจกฺขกรณํ สจฺฉิกิริยาติ อาห ‘‘อตฺตปจฺจกฺขตายา’’ติฯ

นนุ ‘‘วิสุทฺธิยา’’ติ จิตฺตวิสุทฺธิยา อธิปฺเปตตฺตา วิสุทฺธิคฺคหเณเนเวตฺถ โสกสมติกฺกมาทโยปิ คหิตา เอว โหนฺติ, เต ปุน กสฺมา คหิตาติ อนุโยคํ สนฺธาย ‘‘ตตฺถ กิญฺจาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สาสนยุตฺติโกวิเทติ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิลกฺขณายํ ธมฺมนีติยํ เฉเกฯ

ตํ ตมตฺถํ ญาเปตีติ เย เย โพธเนยฺยปุคฺคลา สงฺเขปวิตฺถาราทิวเสน ยถา ยถา โพเธตพฺพา, อตฺตโน เทสนาวิลาเสน ภควา เต เต ตถา ตถา โพเธนฺโต ตํ ตมตฺถํ ญาเปติฯ ตํ ตํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโตติ อตฺถาปตฺติํ อคเณนฺโต ตํ ตมตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโตฯ น หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถาปตฺติญาปกาทิสาธนียวจนาติฯ สํวตฺตตีติ ชายติ, โหตีติ อตฺโถฯ ยสฺมา อนติกฺกนฺตโสกปริเทวสฺส น กทาจิ จิตฺตวิสุทฺธิ อตฺถิ โสกปริเทวสมติกฺกมนมุเขเนว จิตฺตวิสุทฺธิยา อิชฺฌนโต, ตสฺมา อาห ‘‘โสกปริเทวานํ สมติกฺกเมน โหตี’’ติฯ ยสฺมา ปน โทมนสฺสปจฺจเยหิ ทุกฺขธมฺเมหิ ผุฏฺฐํ ปุถุชฺชนํ โสกาทโย อภิภวนฺติ, ปริญฺญาเตสุ จ เตสุ เต น โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โสกปริเทวานํ สมติกฺกโม ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคเมนา’’ติฯ ญายสฺสาติ อคฺคมคฺคสฺส, ตติยมคฺคสฺส จฯ ตทธิคเมน หิ ยถากฺกมํ ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคโมฯ สจฺฉิกิริยาภิสมยสหภาวีปิ อิตราภิสมโย ตทวินาภาวโต สจฺฉิกิริยาภิสมยเหตุโก วิย วุตฺโตฯ ญายสฺสาธิคโม นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายาติ ผลญาเณน วา ปจฺจกฺขกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายา’’ติ สมฺปทานวจนญฺเจตํ ทฏฺฐพฺพํฯ

วณฺณภณนนฺติ ปสํสาวจนํฯ ตยิทํ น อิเธว, อถ โข อญฺญตฺถาปิ สตฺถุ อาจิณฺณํ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยเถว หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาทิมฺหิ กลฺยาณมาทิ วา กลฺยาณํ เอตสฺสาติ อาทิกลฺยาณํฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํฯ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํฯ สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธปาริปูริโต, อุปเนตพฺพสฺส อภาวโต จ เกวลปริปุณฺณํฯ นิรุปกฺกิเลสโต อปเนตพฺพสฺส จ อภาวโต ปริสุทฺธํฯ เสฏฺฐจริยภาวโต สาสนพฺรหฺมจริยํ, มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ โว ปกาเสสฺสามีติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.147) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อริยวํสาติ อริยานํ พุทฺธาทีนํ วํสา ปเวณิโยฯ อคฺคญฺญาติ อคฺคาติ ชานิตพฺพา สพฺพวํเสหิ เสฏฺฐภาวโตฯ รตฺตญฺญาติ จิรรตฺตาติ ชานิตพฺพาฯ วํสญฺญาติ พุทฺธาทีนํ วํสาติ ชานิตพฺพาฯ โปราณาติ ปุราตนา อนธุนาตนตฺตาฯ อสงฺกิณฺณาติ อวิกิณฺณา อนปนีตาฯ

อสงฺกิณฺณปุพฺพาติ ‘‘กิํ อิเมหี’’ติ อริเยหิ น อปนีตปุพฺพา ฯ น สงฺกียนฺตีติ อิทานิปิ เตหิ น อปนียนฺติฯ น สงฺกียิสฺสนฺตีติ อนาคเตปิ เตหิ น อปนียิสฺสนฺติฯ อปฺปฏิกุฏฺฐา…เป.… วิญฺญูหีติ เย โลเก วิญฺญู สมณพฺราหฺมณา, เตหิ อปฺปจฺจกฺขตา อนินฺทิตา, อครหิตาติ อตฺโถฯ ‘‘วิสุทฺธิยา’’ติอาทีหีติ วิสุทฺธิอาทิทีปเนหิฯ ปเทหีติ วากฺเยหิ, วิสุทฺธิอตฺถตาทิเภทภินฺเนหิ วา ธมฺมโกฏฺฐาเสหิฯ อุปทฺทเวติ อนตฺเถฯ วิสุทฺธินฺติ วิสุชฺฌนํ สํกิเลสปฺปหานํฯ วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโหฯ ปริยาปุณนํ ปริจโยฯ อตฺถสฺส หทเย ฐปนํ ธารณํฯ ปริวตฺตนํ วาจนํฯ

คนฺธารโกติ คนฺธารเทเส อุปฺปนฺโนฯ ปโหนฺตีติ สกฺโกนฺติฯ อนิยฺยานิกมคฺคาติ มิจฺฉามคฺคา, มิจฺฉตฺตนิยตานิยตมคฺคาปิ วาฯ สุวณฺณนฺติ กูฏสุวณฺณมฺปิ วุจฺจติฯ มณีติ กาจมณิปิ, มุตฺตาติ เวฬุชาปิ, ปวาฬนฺติ ปลฺลโวปิ วุจฺจตีติ รตฺตชมฺพุนทาทิปเทหิ เต วิเสสิตาฯ

น ตโต เหฏฺฐาติ อิธาธิปฺเปตกายาทีนํ เวทนาทิสภาวตฺตาภาวา, กายเวทนาจิตฺตวิมุตฺตสฺส เตภูมกธมฺมสฺส วิสุํ วิปลฺลาสวตฺถนฺตรภาเวน คหิตตฺตา จ เหฏฺฐา คหเณสุ วิปลฺลาสวตฺถูนํ อนิฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปญฺจมสฺส ปน วิปลฺลาสวตฺถุโน อภาวา ‘‘น อุทฺธ’’นฺติ อาหฯ อารมฺมณวิภาเคน เหตฺถ สติปฏฺฐานวิภาโคติฯ ตโย สติปฏฺฐานาติ สติปฏฺฐาน-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธารทสฺสนํ, น อิธ ปาฬิยํ วุตฺตสฺส สติปฏฺฐาน-สทฺทสฺส อตฺถทสฺสนนฺติฯ อาทีสุ หิ สติโคจโรติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย, นามรูปสมุทยา จิตฺตสฺส สมุทโย, มนสิการสมุทยา ธมฺมานํ สมุทโย’’ติ (สํ. นิ. 5.408) ‘‘สติปฏฺฐานา’’ติ วุตฺตานํ สภิโคจรานํ ปกาสเก สุตฺตปฺปเทเส สงฺคณฺหาติฯ เอวํ ‘‘ปฏิสมฺภิทาปาฬิย’’มฺปิ (ปฏิ. ม. 2.34) อวเสสปาฬิปฺปเทสทสฺสนตฺโถ อาทิ-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ สติยา ปฏฺฐานนฺติ สติยา ปติฏฺฐาตพฺพฏฺฐานํฯ ทานาทีนิ กโรนฺตสฺส รูปาทีนิ สติยา ฐานํ โหนฺตีติ ตํนิวารณตฺถมาห ‘‘ปธานํ ฐาน’’นฺติฯ ป-สทฺโท หิ อิธ ‘‘ปณีตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. สํ. มาติกา 14) วิย ปธานตฺถทีปโกติ อธิปฺปาโยฯ

อริโยติ อริยํ สพฺพสตฺตเสฏฺฐํ สมฺมาสมฺพุทฺธมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สฬายตนวิภงฺคสุตฺเตฯ(ม. นิ. 3.310) สุตฺเตกเทเสน หิ สุตฺตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ หิ –

‘‘ตโย สติปฏฺฐานา ยทริโย…เป.… อรหตีติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ อิธ, ภิกฺขเว, สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย ‘อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา’ติฯ ตสฺส สาวกา น สุสฺสูสนฺติฯ น โสตํ โอทหนฺติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุ สาสนา วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อิทํ, ภิกฺขเว, ปฐมํ สติปฏฺฐานํฯ ยทริโย เสวติ…เป.… อรหติฯ

ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สตฺถา…เป...อิทํ โว สุขายาติ ฯ ตสฺส เอกจฺเจ สาวกา น สุสฺสูสนฺติ…เป.… น จ โวกฺกมฺม สตฺถุ สาสนา วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, น จ อตฺตมโน โหติ, น จ อตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, อนตฺตมนตา จ อตฺตมนตา จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุติยํฯ

ปุน จปรํ, ภิกฺขเว…เป.… สุขายาติ, ตสฺส สาวกา สุสฺสูสนฺติ…เป.… วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต อตฺตมโน เจว โหติ, อตฺตมนตญฺจ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ตติย’’นฺติ (ม. นิ. 3.311)ฯ

เอวํ ปฏิฆานุนเยหิ อนวสฺสุตตา, นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสฺสติตาย ตทุภยวีติวตฺตตา ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตาฯ พุทฺธานํเยว หิ นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสฺสติตา โหติ อาเวณิกธมฺมภาวโต, น ปจฺเจกพุทฺธาทีนํฯ ป-สทฺโท อารมฺภํ โชเตติ, อารมฺโภ จ ปวตฺตีติ กตฺวา อาห ‘‘ปวตฺตยิตพฺพโตติ อตฺโถ’’ติฯ สติยา กรณภูตาย ปฏฺฐานํ ปฏฺฐเปตพฺพํ สติปฏฺฐานํฯ อน-สทฺโท หิ พหุลํวจเนน กมฺมตฺโถปิ โหตีติฯ ตถาสฺส กตฺตุอตฺโถปิ ลพฺภตีติ ‘‘ปฏฺฐาตีติ ปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฏฺฐาตีติ เอตฺถ ป-สทฺโท ภุสตฺถวิสิฏฺฐํ ปกฺขนฺทนํ ทีเปตีติ ‘‘โอกฺกนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปตฺถริตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ’’ติ อาหฯ

ปุน ภาวตฺถํ สติ, สทฺทํ, ปฏฺฐานสทฺทญฺจ วณฺเณนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห, เตน ปุริมวิกปฺเป สติ, สทฺโท, ปฏฺฐาน-สทฺโท จ กตฺตุอตฺโถติ วิญฺญายติฯ สรณฏฺเฐนาติ จิรกตสฺส, จิรภาสิตสฺส จ อนุสฺสรณฏฺเฐนฯ อิทนฺติ ยํ ‘‘สติเยว สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํ, อิทํฯ อิธ อิมสฺมิํ สุตฺตปเทเส อธิปฺเปตํฯ

ยทิ เอวนฺติฯ ยทิ สติ เอว สติปฏฺฐานํ, สติ นาม เอโก ธมฺโม, เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘สติปฏฺฐานา’’ติ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘สติพหุตฺตา’’ติอาทิฯ ยทิ พหุกา ตา สติโย, อถ กสฺมา ‘‘มคฺโค’’ติ เอกวจนนฺติ โยชนาฯ มคฺคฏฺเฐนาติ นิยฺยานฏฺเฐนฯ นิยฺยานิโก หิ มคฺคธมฺโม, เตเนว นิยฺยานิกภาเวน เอกตฺตูปคโต เอกนฺตโต นิพฺพานํ คจฺฉติ, อตฺถิเกหิ จ ตทตฺถํ มคฺคียตีติ อาห ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติ, อตฺตนาว ปุพฺเพ วุตฺตํ ปจฺจาหรติฯ ตตฺถ จตสฺโสปิ เจตาติ กายานุปสฺสนาทิวเสน จตุพฺพิธาปิ จ เอตา สติโยฯ อปรภาเคติ อริยมคฺคกฺขเณฯ กิจฺจํ สาธยมานาติ ปุพฺพภาเค กายาทีสุ สุภสญฺญาทิวิธมนวเสน วิสุํ วิสุํ ปวตฺติตฺวา มคฺคกฺขเณ สติเยว ตตฺถ จตุพฺพิธสฺสปิ วิปลฺลาสสฺส สมุจฺเฉทวเสน ปหานกิจฺจํ สาธยมานา อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานํ คจฺฉติฯ จตุกิจฺจสาธเนเนว เหตฺถ พหุวจนนิทฺเทโสฯ เอวญฺจ สตีติ เอวํ มคฺคฏฺเฐน เอกตฺตํ อุปาทาย ‘‘มคฺโค’’ติ เอกวจเนน, อารมฺมณเภเทน จตุพฺพิธตํ อุปาทาย ‘‘จตฺตาโร’’ติ จ วตฺตพฺพตาย สติ วิชฺชมานตฺตาฯ วจนานุสนฺธินา ‘‘เอกายโน อย’’นฺติอาทิกา เทสนา สานุสนฺธิกาว, น อนนุสนฺธิกาติ อธิปฺปาโยฯ วุตฺตเมวตฺถํ นิทสฺสเนน ปฏิปาเทตุํ ‘‘มารเสนปฺปมทฺทน’’นฺติ (สํ. นิ. 5.224) สุตฺตปทํ อาเนตฺวา ‘‘ยถา’’ติอาทินา นิทสฺสนํ สํสนฺทติฯ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ นิคมนํฯ

วิเสสโต กาโย, เวทนา จ อสฺสาทสฺส การณนฺติ ตปฺปหานตฺถํ เตสุ ตณฺหาวตฺถูสุ โอฬาริกสุขุเมสุ อสุภทุกฺขภาวทสฺสนานิ มนฺทติกฺขปญฺเญหิ ตณฺหาจริเตหิ สุกรานีติ ตานิ เตสํ ‘‘วิสุทฺธิมคฺโค’’ติ วุตฺตานิฯ ตถา ‘‘นิจฺจํ อตฺตา’’ติ อภินิเวสวตฺถุตาย ทิฏฺฐิยา วิเสสการเณสุ จิตฺตธมฺเมสุ อนิจฺจานตฺตตาทสฺสนานิ สราคาทิวเสน, สญฺญาผสฺสาทิวเสน, นีวรณาทิวเสน จ นาติปฺปเภทาติปฺปเภทคเตสุ เตสุ ตปฺปหานตฺถํ มนฺทติกฺขปญฺญานํ ทิฏฺฐิจริตานํ สุกรานีติ เตสํ ตานิ ‘‘วิสุทฺธิมคฺโค’’ติ วุตฺตานิฯ

เอตฺถ จ ยถา จิตฺตธมฺมานมฺปิ ตณฺหาย วตฺถุภาโว สมฺภวติ, ตถา กายเวทนานมฺปิ ทิฏฺฐิยาติ สติปิ เนสํ จตุนฺนมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิวตฺถุภาเว โย ยสฺสา สาติสยปจฺจโย, ตํ ทสฺสนตฺถํ วิเสสคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ติกฺขปญฺญสมถยานิโก โอฬาริการมฺมณํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตตฺถ อฏฺฐตฺวา ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อุฏฺฐาย เวทนํ ปริคฺคณฺหาตีติ วุตฺตํ ‘‘โอฬาริการมฺมเณ อสณฺฐหนโต’’ติฯ วิปสฺสนายานิกสฺส ปน สุขุเม จิตฺเต, ธมฺเมสุ จ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ จิตฺตธมฺมานุปสฺสนานํ มนฺทติกฺขปญฺญวิปสฺสนายานิกานํ วิสุทฺธิมคฺคตา วุตฺตาฯ

เตสํ ตตฺถาติ เอตฺถ ตตฺถ-สทฺทสฺส ‘‘ปหานตฺถ’’นฺติ เอเตน โยชนาฯ ปรโต เตสํ ตตฺถาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจ กามคุณา สวิเสสา กาเย ลพฺภนฺตีติ วิเสเสน กาโย กาโมฆสฺส วตฺถุ, ภเวสุ สุขคฺคหณวเสน ภวสฺสาโท โหตีติ ภโวฆสฺส เวทนา วตฺถุ, สนฺตติฆนคฺคหณวเสน วิเสสโต จิตฺเต อตฺตาภินิเวโส โหตีติ ทิฏฺโฐฆสฺส จิตฺตํ วตฺถุ, ธมฺเมสุ วินิพฺโภคสฺส ทุกฺกรตฺตา, ธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตาย ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺตา จ สมฺโมโห โหตีติ อวิชฺโชฆสฺส ธมฺมา วตฺถุ, ตสฺมา เตสุ เตสํ ปหานตฺถํ จตฺตาโรว วุตฺตาฯ

เอวํ กายาทีนํ กาโมฆาทิวตฺถุภาวกถเนเนว กามโยคกามาสวาทีนมฺปิ วตฺถุภาโว ทีปิโต โหติ โอเฆหิ เตสํ อตฺถโต อนญฺญตฺตาฯ ยทคฺเคน จ กาโย กาโมฆาทีนํ วตฺถุ, ตทคฺเคน อภิชฺฌากายคนฺถสฺส วตฺถุฯ ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตา เวทนา วิเสเสน พฺยาปาทกายคนฺถสฺส วตฺถุฯ จิตฺเต นิจฺจคฺคหณวเสน สสฺสตสฺส อตฺตโน สีเลน สุทฺธีติ อาทิ ปรามสนํ โหตีติ สีลพฺพตปรามาสสฺส จิตฺตํ วตฺถุฯ นามรูปปริจฺเฉเทน ภูตํ ภูตโต อปสฺสนฺตสฺส ภววิภวทิฏฺฐิสงฺขาโต อิทํสจฺจาภินิเวโส โหตีติ ตสฺส ธมฺมา วตฺถุฯ กายสฺส กามุปาทานวตฺถุตา วุตฺตนยาวฯ ยทคฺเคน หิ กาโย กาโมฆสฺส วตฺถุ, ตทคฺเคน กามุปาทานสฺสปิ วตฺถุ อตฺถโต อภินฺนตฺตาฯ

สุขเวทนสฺสาทวเสน ปรโลกนิรเปกฺโข ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกํ (ที. นิ. 1.171; ม. นิ. 1.445; 2.95, 225; 3.91, 116; สํ. นิ. 3.210; ธ. ส. 1221; วิภ. 938) ปรามาสํ อุปฺปาเทตีติ ทิฏฺฐุปาทานสฺส เวทนา วตฺถุ ฯ จิตฺตธมฺมานํ อิตรุปาทานวตฺถุตา ตติยจตุตฺถคนฺถโยชนายํ วุตฺตนยา เอวฯ กายเวทนานํ ฉนฺทโทสาคติวตฺถุตา กาโมฆพฺยาปาทกายคนฺถโยชนายํ วุตฺตนยา เอวฯ สนฺตติฆนคฺคหณวเสน สราคาทิจิตฺเต สมฺโมโห โหตีติ โมหาคติยา จิตฺตํ วตฺถุฯ ธมฺมสภาวานวโพเธ ภยํ โหตีติ ภยาคติยา ธมฺมา วตฺถุฯ

อาหารสมุทยา กายสฺส สมุทยา, ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย, (สํ. นิ. 5.408) สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ (ม. นิ. 3.126; อุทา. 1; วิภ. 225) วจนโต กายาทีนํ สมุทยภูตา กพฬีการผสฺสมโนสญฺเจตนาวิญฺญาณาหารา กายาทิปริชานเนน ปริญฺญาตา โหนฺตีติ อาห ‘‘จตุพฺพิธาหารปริญฺญตฺถ’’นฺติฯ ปกรณนโยติ เนตฺติปกรณวเสน สุตฺตนฺตสํวณฺณนานโยฯ

สรณวเสนาติ กายาทีนํ, กุสลาทิธมฺมานญฺจ อุปธารณวเสนฯ สรนฺติ คจฺฉนฺติ นิพฺพานํ เอตายาติ สตีติ อิมสฺมิํ อตฺเถ เอกตฺเต เอกสภาเว นิพฺพาเน สโมสรณํ สมาคโม เอกตฺตสโมสรณํฯ เอตเทว หิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เอกนิพฺพานปเวสเหตุภูโต วา สมานตาย เอโก สติปฏฺฐานสภาโว เอกตฺตํ, ตตฺถ สโมสรณํ เอกตฺตสโมสรณํ, ตํสภาคตาว, เอกนิพฺพานปเวสเหตุภาวํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ เอตสฺมิํ อตฺเถ สรเณกตฺตสโมสรณานิ สเหว สติปฏฺฐาเนกภาวสฺส การณตฺเตน วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพานิ, ปุริมสฺมิํ วิสุํฯ สรณวเสนาติ วา คมนวเสนาติ อตฺเถ สติ ตเทว คมนํ สโมสรณนฺติ, สโมสรเณ วา สติ-สทฺทตฺถวเสน อวุจฺจมาเน ธารณตาว สตีติ สติ-สทฺทตฺถนฺตราภาวา ปุริมํ สติภาวสฺส การณํ, ปจฺฉิมํ เอกภาวสฺสาติ นิพฺพานสโมสรเณปิ สหิตาเนว ตานิ สติปฏฺฐาเนกภาวสฺส การณานิ วุตฺตานิ โหนฺติฯ

‘‘จุทฺทสวิเธน, นววิเธน, โสฬสวิเธน, ปญฺจวิเธนา’’ติ อิทํ อุปริ ปาฬิยํ (ที. นิ. 2.374) อาคตานํ อานาปานปพฺพาทีนํ วเสน วุตฺตํ, เตสํ ปน อนนฺตรเภทวเสน, ตทนุคตเภทวเสน จ ภาวนาย อเนกวิธตา ลพฺภติเยว, จตูสุ ทิสาสุ อุฏฺฐานกภณฺฑสทิสตา กายานุปสฺสนาทิตํตํสติปฏฺฐานภาวนานุภาวสฺส ทฏฺฐพฺพาฯ

กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา อิตราสํ ปุจฺฉานํ อิธ อสมฺภวโต, นิทฺเทสาทิวเสน เทเสตุกมฺยตาย จ ตถา วุตฺตตฺตาฯ ‘‘อิธา’’ติ วุจฺจมานปฏิปตฺติสมฺปาทกสฺส ภิกฺขุโน สนฺนิสฺสยทสฺสนํ, โส จสฺส สนฺนิสฺสโย สาสนโต อญฺโญ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเน’’ติฯ ธมฺม…เป.… ลปนเมตํ เตสํ อตฺตโน สมฺมุขาภิมุขภาวกรณตฺถํ, ตญฺจ ธมฺมสฺส สกฺกจฺจสวนตฺถํฯ ‘‘โคจเร ภิกฺขเว จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย’’ติอาทิ (ที. นิ. 3.80; สํ. นิ. 5.372) วจนโต ภิกฺขุโคจรา เอเต ธมฺมา, ยทิทํ กายานุปสฺสนาทโยฯ ตตฺถ ยสฺมา กายานุปสฺสนาทิปฏิปตฺติยา ภิกฺขุ โหติ, ตสฺมา ‘‘กายานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทินา ภิกฺขุํ ทสฺเสติ ภิกฺขุมฺหิ ตํนิยมโตติ อาห ‘‘ปฏิปตฺติยา ภิกฺขุภาวทสฺสนโต’’ติฯ สตฺถุจริยานุวิธายกตฺตา, สกลสาสนสมฺปฏิคฺคาหกตฺตา จ สพฺพปฺปการาย อนุสาสนิยา ภาชนภาโวฯ ตสฺมิํ คหิเตติ ภิกฺขุมฺหิ คหิเตฯ ภิกฺขุปริสาย เชฏฺฐภาวโต ราชคมนญาเยน อิตรา ปริสาปิ อตฺถโต คหิตาว โหนฺตีติ อาห ‘‘เสสา’’ติอาทิฯ เอวํ ปฐมํ การณํ วิภชิตฺวา อิตรมฺปิ วิภชิตุํ ‘‘โย จ อิม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

สมํ จเรยฺยาติ กายาทิ วิสมจริยํ ปหาย กายาทีหิ สมํ จเรยฺยฯ ราคาทิวูปสเมน สนฺโต, อินฺทฺริยทเมน ทนฺโต, จตุมคฺคนิยาเมน นิยโต, เสฏฺฐจริตาย พฺรหฺมจารี, สพฺพตฺถ กายทณฺฑาทิโอโรปเนน นิธาย ทณฺฑํฯ อริยภาเว ฐิโต โส เอวรูโป พาหิตปาปสมิตปาปภินฺนกิเลสตาหิ ‘‘พฺราหฺมโณ, สมโณ, ภิกฺขู’’ติ จ เวทิตพฺโพฯ

‘‘อยญฺเจว กาโย, พหิทฺธา จ นามรูป’’นฺติอาทีสุ ขนฺธปญฺจกํ, ตถา ‘‘สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.271, 287; ปารา. 11), ‘‘ยา ตสฺมิํ สมเย กายสฺส ปสฺสทฺธิ ปฏิปฺปสฺสทฺธี’’ติอาทีสุ จ เวทนาทโย เจตสิกา ขนฺธา กาโยติ วุจฺจนฺตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘กาเยติ รูปกาเย’’ติ อาหฯ เกสาทีนญฺจ ธมฺมานนฺติ เกสาทิสญฺญิตานํ ภูตุปาทาธมฺมานํฯ เอวํ ‘‘จยฏฺโฐ สรีรฏฺโฐ กายฏฺโฐ’’ติ สทฺทนเยน กาย-สทฺทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิรุตฺตินเยนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อายนฺตีติ อุปฺปชฺชนฺติฯ

อสมฺมิสฺสโตติ เวทนาทโยปิ เอตฺถ สิตา, เอตฺถ ปฏิพทฺธาติ กาเย เวทนาทิอนุปสฺสนาปสงฺเคปิ อาปนฺเน ตโต อสมฺมิสฺสโตติ อตฺโถฯ สมูหวิสยตาย จสฺส กาย-สทฺทสฺส, สมุทายุปาทานตาย จ อสุภาการสฺส ‘‘กาเย’’ติ เอกวจนํ, ตถา อารมฺมณาทิวิภาเคน อเนกเภทภินฺนมฺปิ จิตฺตํ จิตฺตภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘จิตฺเต’’ติ เอกวจนํ, เวทนา ปน สุขาทิเภทภินฺนา วิสุํ วิสุํ อนุปสฺสิตพฺพาติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เวทนาสู’’ติ พหุวจเนน วุตฺตา, ตเถว จ นิทฺเทโส ปวตฺติโต, ธมฺมา จ ปโรปณฺณาสเภทา, อนุปสฺสิตพฺพากาเรน จ อเนกเภทา เอวาติ เตปิ พหุวจนวเสเนว วุตฺตาฯ

อวยวีคาหสมญฺญาติธาวนสาราทานาภินิเวสนิเสธนตฺถํ กายํ องฺคปจฺจงฺเคหิ, ตานิ จ เกสาทีหิ, เกสาทิเก จ ภูตุปาทายรูเปหิ วินิพฺภุญฺชนฺโต ‘‘ตถา น กาเย’’ติอาทิมาหฯ ปาสาทาทินคราวยวสมูเห อวยวีวาทิโนปิ อวยวีคาหํ น กโรนฺติ, ‘‘นครํ นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถี’’ติ ปน เกสญฺจิ สมญฺญาติธาวนํ สิยาติ อิตฺถิปุริสาทิสมญฺญาติธาวเน นครนิทสฺสนํ วุตฺตํฯ องฺคปจฺจงฺคสมูโห, เกสโลมาทิสมูโห, ภูตุปาทายสมูโห จ ยถาวุตฺตสมูโห, ตพฺพินิมุตฺโต กาโยปิ นาม โกจิ นตฺถิ, ปเคว อิตฺถิอาทโยติ อาห ‘‘กาโย วา อิตฺถี วา ปุริโส วา อญฺโญ วา โกจิ ธมฺโม ทิสฺสตี’’ติฯ ‘‘โกจิ ธมฺโม’’ติ อิมินา สตฺตชีวาทิํ ปฏิกฺขิปติ, อวยวี ปน กายปฏิกฺเขเปเนว ปฏิกฺขิตฺโตติฯ ยทิ เอวํ กถํ กายาทิสมญฺญาติธาวนานีติ อาห ‘‘ยถาวุตฺตธมฺม…เป.… กโรนฺตี’’ติฯ ตถา ตถาติ กายาทิอากาเรนฯ

ยํ ปสฺสตีติ ยํ อิตฺถิํ, ปุริสํ วา ปสฺสติฯ นนุ จกฺขุนา อิตฺถิปุริสทสฺสนํ นตฺถีติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อิตฺถิํ ปสฺสามิ, ปุริสํ ปสฺสามี’’ติ ปน ปวตฺตสญฺญาย วเสน ‘‘ยํ ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํ มิจฺฉาทสฺสเนน วา ทิฏฺฐิยา ยํ ปสฺสติ, น ตํ ทิฏฺฐํ ตํ รูปายตนํ น โหตีติ อตฺโถ วิปรีตคฺคาหวเสน มิจฺฉาปริกปฺปิตรูปตฺตาฯ อถ วา ตํ เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ ทิฏฺฐํ น โหติ, อจกฺขุวิญฺญาณวิญฺเญยฺยตฺตา ทิฏฺฐํ วา ตํ น โหติฯ ยํ ทิฏฺฐํ, ตํ น ปสฺสตีติ ยํ รูปายตนํ เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ ทิฏฺฐํ, ตํ ปญฺญาจกฺขุนา ภูตโต น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ

อปสฺสํ พชฺฌเตติ อิมํ อตฺตภาวํ ยถาภูตํ ปญฺญาจกฺขุนา อปสฺสนฺโต ‘‘เอตํ มม, เอโส หมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ กิเลสพนฺธเนน พชฺฌติฯ

น อญฺญธมฺมานุปสฺสีติ น อญฺญสภาวานุปสฺสี, อสุภาทิโต อญฺญาการานุปสฺสี น โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘กิํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทินา ตํ เอวตฺถํ ปากฏํ กโรติฯ ปถวีกายนฺติ เกสาทิโกฏฺฐาสํ ปถวิํ ธมฺมสมูหตฺตา ‘‘กาโย’’ติ วทติ, ลกฺขณปถวิเมว วา อเนกปฺปเภทํ สกลสรีรคตํ, ปุพฺพาปริยภาเวน จ ปวตฺตมานํ สมูหวเสน คเหตฺวา ‘‘กาโย’’ติ วทติฯ ‘‘อาโปกาย’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

เอวํ คเหตพฺพสฺสาติ ‘‘อหํ มม’’นฺติ เอวํ อตฺตตฺตนิยภาเวน อนฺธพาเลหิ คเหตพฺพสฺสฯ

อิทานิ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนาการานมฺปิ วเสน กายานุปสฺสนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อนิจฺจโต อนุปสฺสตีติ จตุสมุฏฺฐานิกํ กายํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ อนุปสฺสติ, เอวํ ปสฺสนฺโต เอวญฺจสฺส อนิจฺจาการมฺปิ ‘‘อนุปสฺสตี’’ติ วุจฺจติฯ ตถาภูตสฺส จสฺส นิจฺจคฺคาหสฺส เลโสปิ น โหตีติ วุตฺตํ ‘‘โน นิจฺจโต’’ติฯ ตถา เหส ‘‘นิจฺจสญฺญํ ปชหตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.35) วุตฺโตฯ เอตฺถ จ ‘‘อนิจฺจโต เอว อนุปสฺสตี’’ติ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ เตน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โน นิจฺจโต’’ติ วุตฺตํฯ น เจตฺถ ทุกฺขโต อนุปสฺสนาทินิวตฺตนํ อาสงฺกิตพฺพํ ปฏิโยคีนิวตฺตนปรตฺตา เอว-การสฺส, อุปริ เทสนารุฬฺหตฺตา จ ตาสํฯ ‘‘ทุกฺขโต อนุปสฺสตี’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา ตเมว จ กายํ ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, ทุกฺขสฺส อนตฺตตฺตา อนตฺตโต อนุปสฺสติฯ ยสฺมา ปน ยํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, น ตํ อภินนฺทิตพฺพํ, ยญฺจ น อภินนฺทิตพฺพํ, น ตตฺถ รญฺชิตพฺพํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติฯ วิรชฺชติ, โน รชฺชตี’’ติฯ โส เอวํ อรชฺชนฺโต ราคํ นิโรเธติ, โน สมุเทติ สมุทยํ น กโรตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปฏิปนฺโน จ ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ

อยญฺหิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา ตทงฺควเสน สทฺธิํ กายํ ตนฺนิสฺสยขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลสานํ ปริจฺจชนโต, สงฺขตโทสทสฺสเนน ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทนโต ‘‘ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา ตาย สมนฺนาคโต ภิกฺขุ วุตฺตนเยน กิเลเส ปริจฺจชติ, นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทติ, ตถาภูโต จ นิพฺพตฺตนวเสน กิเลเส น อาทิยติ, นาปิ อโทสทสฺสิตาวเสน สงฺขตารมฺมณํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยตี’’ติฯ อิทานิสฺส ตาหิ อนุปสฺสนาหิ เยสํ ธมฺมานํ ปหานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิจฺจสญฺญนฺติ ‘‘สงฺขารา นิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตํ วิปรีตสญฺญํฯ ทิฏฺฐิจิตฺตวิปลฺลาสปฺปหานมุเขเนว สญฺญาวิปลฺลาสปฺปหานนฺติ สญฺญาคฺคหณํ, สญฺญาสีเสน วา เตสมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

‘‘วิหรตี’’ติ อิมินา กายานุปสฺสนาสมงฺคิโน อิริยาปถวิหาโร วุตฺโตติ อาห ‘‘อิริยตี’’ติ, อิริยาปถํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ อารมฺมณกรณวเสน อภิพฺยาปนโต ‘‘ตีสุ ภเวสู’’ติ วุตฺตํ, อุปฺปชฺชนวเสน ปน กิเลสา ปริตฺตภูมกา เอวาติฯ ยทิปิ กิเลสานํ ปหานํ อาตาปนนฺติ ตํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนมฺปิ อตฺเถว, อาตปฺป-สทฺโท วิย ปน อาตาปสทฺโท วีริเยเยว นิรุฬฺโหติ วุตฺตํ ‘‘วีริยสฺเสตํ นาม’’นฺติฯ อถ วา ปฏิปกฺขปฺปหาเน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อพฺภุสฺสหนวเสน ปวตฺตมานสฺส วีริยสฺส สาติสยํ ตทาตาปนนฺติ วีริยเมว ตถา วุจฺจติ, น อญฺเญ ธมฺมาฯ อาตาปีติ จายมีกาโร ปสํสาย, อติสยสฺส วา ทีปโกติ อาตาปีคหเณน สมฺมปฺปธานสมงฺคิตํ ทสฺเสติฯ สมฺมา, สมนฺตโต, สามญฺจ ปชานนฺโต สมฺปชาโน, อสมฺมิสฺสโต ววตฺถาเน อญฺญธมฺมานุปสฺสิตาภาเวน สมฺมา อวิปรีตํ, สพฺพาการปชานเนน สมนฺตโต, อุปรูปริ วิเสสาวหภาเวน ปวตฺติยา สามํ ปชานนฺโตติ อตฺโถ ฯ ยทิ ปญฺญาย อนุปสฺสติ, กถํ สติปฏฺฐานตาติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ สพฺพตฺถิกนฺติ สพฺพตฺถ ภวํ สพฺพตฺถ ลีเน, อุทฺธเต จ จิตฺเต อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ สพฺเพ วา ลีเน, อุทฺธเต จ ภาเวตพฺพา โพชฺฌงฺคา อตฺถิกา เอตายาติ สพฺพตฺถิกาฯ สติยา ลทฺธุปการาย เอว ปญฺญาย เอตฺถ ยถาวุตฺเต กาเย กมฺมฏฺฐานิโก ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหรติฯ อนฺโต สงฺเขโป อนฺโตโอลียโน, โกสชฺชนฺติ อตฺโถฯ อุปายปริคฺคเหติ เอตฺถ สีลวิโสธนาทิ, คณนาทิ, อุคฺคหโกสลฺลาทิ จ อุปาโย, ตพฺพิปริยายโต อนุปาโย เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา จ อุปฏฺฐิตสฺสติ ยถาวุตฺตํ อุปายํ น ปริจฺจชติ, อนุปายญฺจ น อุปาทิยติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มุฏฺฐสฺสตี …เป.… อสมตฺโถ โหตี’’ติฯ เตนาติ อุปายานุปายานํ ปริคฺคหปริวชฺชเนสุ, ปริจฺจาคาปริคฺคเหสุ จ อสมตฺถภาเวนฯ อสฺส โยคิโนฯ

ยสฺมา สติเยเวตฺถ สติปฏฺฐานํ วุตฺตํ, ตสฺมาสฺส สมฺปยุตฺตธมฺมา วีริยาทโย องฺคนฺติ อาห ‘‘สมฺปโยคงฺคญฺจสฺส ทสฺเสตฺวา’’ติฯ องฺค-สทฺโท เจตฺถ การณปริยาโย ทฏฺฐพฺโพฯ สติคฺคหเณเนว เจตฺถ สมาธิสฺสาปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํ ตสฺสา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตตฺตาฯ ยสฺมา วา สติสีเสนายํ เทสนาฯ น หิ เกวลาย สติยา กิเลสปฺปหานํ สมฺภวติ, นิพฺพานาธิคโม วา, นาปิ เกวลา สติ ปวตฺตติ, ตสฺมาสฺส ฌานเทสนายํ สวิตกฺกาทิวจนสฺส วิย สมฺปโยคงฺคทสฺสนตาติ องฺค-สทฺทสฺส อวยวปริยายตา ทฏฺฐพฺพาฯ ปหานงฺคนฺติ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.226; ม. นิ. 1.271, 287, 297; สํ. นิ. 2.152; อ. นิ. 4.123; ปารา. 11) วิย ปหาตพฺพงฺคํ ทสฺเสตุํฯ ยสฺมา เอตฺถ โลกิยมคฺโค อธิปฺเปโต, น โลกุตฺตรมคฺโค, ตสฺมา ปุพฺพภาคิยเมว วินยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา’’ติ อาหฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ เวทนาทิธมฺมานํฯ เตสญฺหิ ตตฺถ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘อตฺถุทฺธารนเยเนตํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ วิภงฺเคฯ เอตฺถาติ ‘‘โลเก’’ติ เอตสฺมิํ ปเทฯ

อวิเสเสน ทฺวีหิปิ นีวรณปฺปหานํ วุตฺตนฺติ กตฺวา ปุน เอเกเกน วุตฺตํ ปหานวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสเสนา’’ติ อาหฯ อถ วา ‘‘วิเนยฺย นีวรณานี’’ติ อวตฺวา อภิชฺฌาโทมนสฺสวินยวจนสฺส ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิเสเสนา’’ติอาทิมาหฯ กายานุปสฺสนาภาวนาย หิ อุชุวิปจฺจนีกานํ อนุโรธวิโรธาทีนํ ปหานทสฺสนํ เอตสฺส ปโยชนนฺติฯ กายสมฺปตฺติมูลกสฺสาติ รูปพลโยพฺพนาโรคฺยาทิสรีรสมฺปทานิมิตฺตสฺสฯ วุตฺตวิปริยายโต กายวิปตฺติมูลโก วิโรโธ เวทิตพฺโพฯ กายภาวนายาติ กายานุปสฺสนาภาวนายฯ สา หิ อิธ กายภาวนาติ อธิปฺเปตาฯ สุภสุขภาวาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน มนุญฺญนิจฺจตาทิสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อสุภาสุขภาวาทีนนฺติ เอตฺถ ปน อาทิ-สทฺเทน อมนุญฺญอนิจฺจตาทีนํฯ เตนาติ อนุโรธาทิปฺปหานวจเนนฯ ‘‘โยคานุภาโว หี’’ติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํฯ โยคานุภาโว หิ ภาวนานุภาโวฯ โยคสมตฺโถติ โยคมนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถฯ ปุริเมน หิ ‘‘อนุโรธวิโรธวิปฺปมุตฺโต’’ติอาทิวจเนน ภาวนํ อนุยุตฺตสฺส อานิสํโส วุตฺโต, ทุติเยน ภาวนํ อนุยุญฺชนฺตสฺส ปฏิปตฺติฯ น หิ อนุโรธวิโรธาทีหิ อุปทฺทุตสฺส ภาวนา อิชฺฌติฯ

อนุปสฺสีติ เอตฺถาติ ‘‘อนุปสฺสี’’ติ เอตสฺมิํ ปเท ลพฺภมานาย อนุปสฺสนาย อนุปสฺสนาโชตนาย กมฺมฏฺฐานํ วุตฺตนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, อญฺญถา ‘‘อนุปสฺสนายา’’ติ กรณวจนํ น ยุชฺเชยฺยฯ อนุปสฺสนา เอว หิ กมฺมฏฺฐานํ, น เอตฺถ อารมฺมณํ อธิปฺเปตํ, ยุชฺชติ วาฯ กายปริหรณํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กมฺมฏฺฐานปริหรณสฺส เจตฺถ อตฺถสิทฺธตฺตา ‘‘กายปริหรณ’’นฺเตฺวว วุตฺตํฯ กมฺมฏฺฐานิกสฺส หิ กายปริหรณํ ยาวเทว กมฺมฏฺฐานํ ปริหรณตฺถนฺติฯ กมฺมฏฺฐานปริหรณสฺส วา ‘‘อาตาปี’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.373) วุจฺจมานตฺตา ‘‘กายปริหรณ’’นฺเตฺวว วุตฺตํฯ กายคฺคหเณน วา นามกายสฺสาปิ คหณํ, น รูปกายสฺเสว, เตเนว กมฺมฏฺฐานปริหรณมฺปิ สงฺคหิตํ โหติ, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘วิหรตีติ เอตฺถ วุตฺตวิหาเรนา’’ติ เอตฺถคฺคหณญฺจ สมตฺถิตํ โหติ ‘‘กายานุปสฺสี วิหรตี’’ติ วิหารสฺส วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตาฯ ‘‘อาตาปี’’ติอาทิ ปน สงฺเขปโต วุตฺตสฺส กมฺมฏฺฐานปริหรณสฺส สห สาธเนน วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสนํฯ อาตาเปนาติ อาตาปคฺคหเณนฯ ‘‘สติสมฺปชญฺเญนา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานนฺติ พุทฺธานุสฺสติ, เมตฺตา, มรณสฺสติ , อสุภภาวนา จฯ อิทญฺหิ จตุกฺกํ โยคินา ปริหริยมานํ ‘‘สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติ, สพฺพตฺถ กมฺมฏฺฐานานุโยคสฺสารกฺขภูตตฺตา สติสมฺปชญฺญพเลน อวิจฺฉินฺนสฺส ปริหริตพฺพตฺตา สติสมฺปชญฺญคฺคหเณน ตสฺส วุตฺตตา วุตฺตาฯ สติยา วา สมโถ วุตฺโต ตสฺสา สมาธิกฺขนฺเธน สงฺคหิตตฺตาฯ

วิภงฺเค(วิภ. กายานุปสฺสนานิทฺเทเส) ปน อตฺโถ วุตฺโตติ โยชนาฯ เตนาติ สทฺทตฺถํ อนาทิยิตฺวา ภาวตฺถสฺเสว วิภชนวเสน ปวตฺเตน วิภงฺคปาเฐน สหฯ อฏฺฐกถานโยติ สทฺทตฺถสฺสาปิ วิวรณวเสน ยถารหํ วุตฺโต อตฺถสํวณฺณนานโยฯ ยถา สํสนฺทตีติ ยถา อตฺถโต, อธิปฺปายโต จ อวิโลเมนฺโต อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติ, เอวํ เวทิตพฺโพฯ

เวทนาทีนํ ปุน วจเนติ เอตฺถ นิสฺสยปจฺจยภาววเสน จิตฺตธมฺมานํ เวทนาสนฺนิสฺสิตตฺตา, ปญฺจโวการภเว อรูปธมฺมานํ รูปปฏิพทฺธวุตฺติโต จ เวทนาย กายาทิอนุปสฺสนาปฺปสงฺเคปิ อาปนฺเน ตโต อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสนตฺถํ, ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถญฺจ ทุติยํ เวทนาคฺคหณํ, เตน น เวทนายํ กายานุปสฺสี, จิตฺตธมฺมานุปสฺสี วา, อถ โข เวทนานุปสฺสี เอวาติ เวทนาสงฺขาเต วตฺถุสฺมิํ เวทนานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติฯ ตถา ‘‘ยสฺมิํ สมเย สุขา เวทนา, น ตสฺมิํ สมเย ทุกฺขา, อทุกฺขมสุขา วา เวทนา, ยสฺมิํ วา ปน สมเย ทุกฺขา, อทุกฺขมสุขา วา เวทนา, น ตสฺมิํ สมเย อิตรา เวทนา’’ติ เวทนาภาวสามญฺเญ อวตฺวา ตํ ตํ เวทนํ วินิพฺภุชฺชิตฺวา ทสฺสเนน ฆนวินิพฺโภโค ธุวภาววิเวโก ทสฺสิโต โหติ, เตน ตาสํ ขณมตฺตาวฏฺฐานทสฺสเนน อนิจฺจตาย , ตโต เอว ทุกฺขตาย, อนตฺตตาย จ ทสฺสนํ วิภาวิตํ โหติฯ ฆนวินิพฺโภคาทีติ อาทิ-สทฺเทน อยมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยญฺหิ เวทนายํ เวทนานุปสฺสี เอว, น อญฺญธมฺมานุปสฺสีฯ กิํ วุตฺตํ โหติ – ยถา นาม พาโล อมณิสภาเวปิ อุทกปุพฺพุฬเก มณิอาการานุปสฺสี โหติ, น เอวํ อยํ ฐิติรมณีเยปิ เวทยิเต, ปเคว อิตรสฺมิํ มนุญฺญาการานุปสฺสี, อถ โข ขณปภงฺคุรตาย, อวสวตฺติตาย กิเลสาสุจิปคฺฆรณตาย จ อนิจฺจอนตฺตอสุภาการานุปสฺสี, วิปริณามทุกฺขตาย, สงฺขารทุกฺขตาย จ วิเสสโต ทุกฺขานุปสฺสี เยวาติฯ เอวํ จิตฺต ธมฺเมสุปิ ยถารหํ ปุนวจเน ปโยชนํ วตฺตพฺพํฯ โลกิยา เอว สมฺมสนจารสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ‘‘เกวลํ ปนิธา’’ติอาทินา ‘‘อิธ เอตฺตกํ เวทิตพฺพ’’นฺติ เวทิตพฺพปริจฺเฉทํ ทสฺเสติฯ ‘‘เอส นโย’’ติ อิมินา ยถา จิตฺตํ, ธมฺมา จ อนุปสฺสิตพฺพา, ตถา ตานิ อนุปสฺสนฺโต จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสีติ เวทิตพฺโพติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ ทุกฺขโตติ ทุกฺขสภาวโต, ทุกฺขนฺติ อนุปสฺสิตพฺพาติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺทาติ โย ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ วิปริณามทุกฺขตาย ‘‘ทุกฺขา’’ติ ปญฺญาจกฺขุนา อทฺทกฺขิฯ ทุกฺขํ อทฺทกฺขิ สลฺลโตติ ทุกฺขํ เวทนํ ปีฬาชนนโต, อนฺโตตุทนโต, ทุนฺนีหรณโต จ สลฺลโต อทฺทกฺขิ ปสฺสิฯ อทุกฺขมสุขนฺติ อุเปกฺขาเวทนํฯ สนฺตนฺติ สุขทุกฺขานิ วิย อโนฬาริกตาย, ปจฺจยวเสน วูปสนฺตสภาวตาย จ สนฺตํฯ อนิจฺจโตติ หุตฺวาอภาวโต, อุทยวยวนฺตโต, ตาวกาลิกโต, นิจฺจปฏิปกฺขโต จ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ โย อทฺทกฺขิฯ ส เว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ เอกํเสน, ปริพฺยตฺตํ วา เวทนาย สมฺมาปสฺสนโกติ อตฺโถฯ

ทุกฺขาติปีติ สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขา อิติปิฯ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ สพฺพํ ตํ เวทยิตํ ทุกฺขสฺมิํ อนฺโตคธํ ปริยาปนฺนํ วทามิ สงฺขารทุกฺขตานติวตฺตนโตฯ สุขทุกฺขโตปิ จาติ สุขาทีนํ ฐิติวิปริณามญาณสุขตาย, วิปริณามฐิติอญฺญาณทุกฺขตาย จ วุตฺตตฺตา ติสฺโสปิ จ สุขโต, ติสฺโสปิ จ ทุกฺขโต อนุปสฺสิตพฺพาติ อตฺโถฯ สตฺต อนุปสฺสนา เหฏฺฐา ปกาสิตา เอวฯ เสสนฺติ ยถาวุตฺตํ สุขาทิวิภาคโต เสสํ สามิสนิรามิสาทิเภทํ เวทนานุปสฺสนายํ วตฺตพฺพํฯ

อารมฺมณ…เป.… เภทานนฺติ รูปาทิอารมฺมณนานตฺตสฺส นีลาทิตพฺเภทสฺส, ฉนฺทาทิอธิปตินานตฺตสฺส หีนาทิตพฺเภทสฺส, ญาณฌานาทิสหชาตนานตฺตสฺส สสงฺขาริกาสงฺขาริกสวิตกฺกาทิตพฺเภทสฺส, กามาวจราทิภูมินานตฺตสฺส อุกฺกฏฺฐมชฺฌิมาทิตพฺเภทสฺส, กุสลาทิกมฺมนานตฺตสฺส เทวคติสํวตฺตนิยตาทิตพฺเภทสฺส, กณฺหสุกฺกวิปากนานตฺตสฺส ทิฏฺฐธมฺมเวทนียตาทิตพฺเภทสฺส, ปริตฺตภูมกาทิกิริยานานตฺตสฺส ติเหตุกาทิตพฺเภทสฺส วเสน อนุปสฺสิตพฺพนฺติ โยชนาฯ อาทิ-สทฺเทน สวตฺถุกาวตฺถุกาทินานตฺตสฺส ปุคฺคลตฺตยสาธารณาทิตพฺเภทสฺส จ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สลกฺขณสามญฺญลกฺขณานนฺติ ผุสนาทิตํตํลกฺขณานญฺเจว อนิจฺจตาทิสามญฺญลกฺขณานญฺจ วเสนาติ โยชนาฯ สุญฺญตธมฺมสฺสาติ อนตฺตตาสงฺขาตสุญฺญตาสภาวสฺสฯ ยํ วิภาเวตุํ อภิธมฺเม‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ, ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 121) สุญฺญตาวารเทสนา ปวตฺตา, ตํ ปหีนเมว ปุพฺเพ ปหีนตฺตา, ตสฺมา ตสฺส ตสฺส ปุน ปหานํ น วตฺตพฺพํฯ น หิ กิเลสา ปหียมานา อารมฺมณวิภาเคน ปหียนฺติ อนาคตานํเยว อุปฺปชฺชนารหานํ ปหาตพฺพตฺตา, ตสฺมา อภิชฺฌาทีนํ เอกตฺถ ปหานํ วตฺวา อิตรตฺถ น วตฺตพฺพํ เอวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘กามญฺเจตฺถา’’ติอาทินาฯ อถ วา มคฺคจิตฺตกฺขเณ เอกตฺถ ปหีนํ สพฺพตฺถ ปหีนเมว โหตีติ วิสุํ วิสุํ ปหานํ น วตฺตพฺพํฯ มคฺเคน หิ ปหีนาติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติฯ ตตฺถ ปุริมาย โจทนาย นานาปุคฺคลปริหาโร, น หิ เอกสฺส ปหีนํ ตโต อญฺญสฺส ปหีนํ นาม โหติฯ ปจฺฉิมาย นานาจิตฺตกฺขณิกปริหาโรฯ นานาจิตฺตกฺขเณติ หิ โลกิยมคฺคจิตฺตกฺขเณติ อธิปฺปาโยฯ ปุพฺพภาคมคฺโค หิ อิธาธิปฺเปโตฯ

โลกิยภาวนาย จ กาเย ปหีนํ น เวทนาทีสุ วิกฺขมฺภิตํ โหติฯ ยทิปิ นปฺปวตฺเตยฺย, ปฏิปกฺขภาวนาย สุปฺปหีนตฺตา ตตฺถ สา ‘‘อภิชฺฌาโทมนสฺสสฺส อปฺปวตฺตี’’ติ น วตฺตพฺพา, ตสฺมา ปุนปิ ตปฺปหานํ วตฺตพฺพเมวฯ เอกตฺถ ปหีนํ เสเสสุปิ ปหีนํ โหตีติ โลกุตฺตรสติปฏฺฐานภาวนํ, โลกิยภาวนาย วา สพฺพตฺถ อปฺปวตฺติมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺจปิ ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา โลโก’’ติ (วิภ. 362, 364, 366) หิ วิภงฺเคจตูสุปิ ฐาเนสุ วุตฺตนฺติฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

กายานุปสฺสนา

อานาปานปพฺพวณฺณนา

[374] อารมฺมณวเสนาติ อนุปสฺสิตพฺพกายาทิอารมฺมณวเสนฯ จตุธา ภินฺทิตฺวาติ อุทฺเทสวเสน จตุธา ภินฺทิตฺวาฯ ตโต จตุพฺพิธสติปฏฺฐานโต เอเกกํ สติปฏฺฐานํ คเหตฺวา กายํ วิภชนฺโตติ ปาฐเสโสฯ

กถญฺจาติ เอตฺถ กถนฺติ ปการปุจฺฉา, เตน นิทฺทิสิยมาเน กายานุปสฺสนาปกาเร ปุจฺฉติฯ จ-สทฺโท พฺยติเรโก, เตน อุทฺเทสวาเรน อปากฏํ นิทฺเทสวาเรน วิภาวิยมานํ วิเสสํ โชเตติฯ พาหิรเกสุปิ อิโต เอกเทสสฺส สมฺภวโต สพฺพปฺปการคฺคหณํ กตํ ‘‘สพฺพปฺปการกายานุปสฺสนานิพฺพตฺตกสฺสา’’ติ, เตน เย อิเม อานาปานปพฺพาทิวเสน อาคตา จุทฺทสปฺปการา, ตทนฺโตคธา จ อชฺฌตฺตาทิอนุปสฺสนาปฺปการา, ตถา กายคตาสติสุตฺเต (ม. นิ. 3.153) วุตฺตา เกสาทิวณฺณสณฺฐานกสิณารมฺมณจตุกฺกชฺฌานปฺปการา, โลกิยาทิปฺปการา จ, เต สพฺเพปิ อนวเสสโต สงฺคณฺหาติฯ อิเม จ ปการา อิมสฺมิํเยว สาสเน, น อิโต พหิทฺธาติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพปฺปการ…เป.… ปฏิเสธโน จา’’ติฯ ตตฺถ ตถาภาวปฏิเสธโนติ สพฺพปฺปการกายานุปสฺสนานิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส อญฺญสาสนสฺส นิสฺสยภาวปฏิเสธโน, เอเตน อิธ ภิกฺขเวติ เอตฺถ อิธ-สทฺโท อนฺโตคธเอวสทฺทตฺโถติ ทสฺเสติฯ สนฺติ หิ เอกปทานิปิ อวธารณานิ ยถา ‘‘วายุภกฺโข’’ติฯ