ยสฺมา กายสมาจาราทีสุ วิภชฺช วุจฺจมาเนสุ มหาวิสยตาย อปริมาโณ วิภาโค สมฺภวติ วิสฺสชฺเชตุํฯ สกลมฺปิ วินยปิฏกํ ตสฺส นิทฺเทโสฯ รูปาทีสุ ปน วิภชฺช วุจฺจมาเนสุ อปฺปวิสยตาย น ตาทิโส วิภาโค สมฺภวติ วิสฺสชฺเชตุํฯ อิติ มหาวิสยตาย ปาติโมกฺขสํวรปุจฺฉา ตโย ปญฺหา กตา, อินฺทฺริยสํวรปุจฺฉา ปน อปฺปวิสยตาย เอโกว ปญฺโห กโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จุทฺทส มหาปญฺหา’’ติฯ

[367] จลนฏฺเฐนาติ กมฺปนฏฺเฐนฯ ตณฺหา หิ กามราครูปราคอรูปราคาทิวเสน ปวตฺติยา อนวฏฺฐิตตาย สยมฺปิ จลติ, ยตฺถ อุปฺปนฺนา, ตมฺปิ สนฺตานํ ภวาทีสุ ปริกฑฺฒเนน จาเลติ, ตสฺมา จลนฏฺเฐน ตณฺหา เอชา นามฯ ปีฬนฏฺเฐนาติ วิพาธนฏฺเฐน ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส เหตุภาเวนฯ ปทุสฺสนฏฺเฐนาติ อธมฺมราคาทิภาเวน, สมฺมุขปรํมุเขน, กิเลสาสุจิปคฺฆรเณน จ ปการโต ทุสฺสนฏฺเฐน คณฺโฑฯ อนุปฺปวิฏฺฐฏฺเฐนาติ อาสยสฺส ทุนฺนีหรณียภาเวน อนุปฺปวิสนฏฺเฐนฯ กฑฺฒติ อตฺตโน จ รุจิยา อุปเนติฯ อุจฺจาวจนฺติ ปณีตภาวํ, นิหีนภาวญฺจฯ เยสุ สมณพฺราหฺมเณสุฯ ‘‘เยสาห’’นฺติปิ ปาฬิ, ตสฺสา เกจิ ‘‘เยสํ อห’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติฯ เอวนฺติ สุตานุรูปํ, อุคฺคหานุรูปญฺจฯ ‘‘อหํ โข ปน ภนฺเต อญฺเญสํ สมณพฺราหฺมณานํ ธมฺมาจริโย โหนฺโตปิ ภควโต สาวโก…เป.… สมฺโพธิปรายโณ’’ติ เอวํ อตฺตโน โสตาปนฺนภาวํ ชานาเปติฯ

โสมนสฺสปฏิลาภกถาวณฺณนา

[368] สมาปนฺโนติ สโมคาฬฺโห ปวตฺตสมฺปหาโร วิยาติพฺยูฬฺโหฯ ชินิํสูติ ยถา อสุรา ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ นาสกฺขิํสุ, เอวํ เทวา วิชินิํสุเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เทวา ปุน อปจฺจาคมนาย อสุเร ชินิํสู’’ติฯ ตาทิโส หิสฺส ชโย สาติสยํ เวทปฏิลาภาย อโหสิฯ ทุวิธมฺปิ โอชนฺติ ทิพฺพํ, อสุรํ จาติ ทฺวิปฺปการมฺปิ โอชํฯ เทวาเยว ปริภุญฺชิสฺสนฺติ อสุรานํ ปเวสาภาวโตฯ ทณฺฑสฺส อวจรณํ อาวรณํ ทณฺฑาวจโร, สห ทณฺฑาวจเรนาติ สทณฺฑาวจโร, ทณฺเฑน ปหริตฺวา วา อาวริตฺวา วา สาเธตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

[369] อิมสฺมิํเยว โอกาเสติ อิมิสฺสเมว อินฺทสาลคุหายํฯ เทวภูตสฺส เมติ ปุพฺเพปิ เทวภูตสฺส สกฺกสฺเสว เม ภูตสฺสฯ สโตติ อิทานิปิ สกฺกสฺเสว สโต ปุนรายุ จ เม ลทฺโธฯ

ทิวิยา กายาติ ทิพฺพา, ขนฺธปญฺจกสงฺขาตา กายาติ อาห ‘‘ทิพฺพา อตฺตภาวา’’ติฯ ‘‘อมูฬฺโห คพฺภํ เอสฺสามี’’ติ อิมินา อริยสาวกานํ อนฺธปุถุชฺชนานํ วิย สมฺโมหมรณํ, อสมฺปชานคพฺโภกฺกมนญฺจ นตฺถิ, อถ โข อสมฺโมหมรณญฺเจว สมฺปชานคพฺโภกฺกมนญฺจ โหตีติ ทสฺเสติฯ อริยสาวกา นิยตคติกตฺตา สุคตีสุ เอว อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถาปิ มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชนฺตา อุฬาเรสุ เอว กุเลสุ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิสฺสนฺติ, สกฺกสฺสาปิ ตาทิโส อชฺฌาสโยฯ เตน วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘ยตฺถ เม รมตี มโน’’ติ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ยตฺถ เม’’ติอาทิฯ สกฺโก ปน อตฺตโน ทิพฺพานุภาเวนาปิ ตาทิสํ ชานิตุํ สกฺโกติเยวฯ

การเณนาติ ยุตฺเตน อริยสาวกภาวสฺส อนุจฺฉวิเกนฯ เตนาห ‘‘สเมนา’’ติฯ

สกทาคามิมคฺคํ สนฺธาย วทติ ฉฏฺเฐ อตฺถวเส อนาคามิมคฺคสฺส วกฺขมานตฺตาฯ อาชานิตุกาโมติ อปฺปตฺตํ วิเสสํ ปฏิวิชฺฌิตุกาโมฯ มนุสฺสโลเก อนฺโต ภวิสฺสติ ปุน มานุสฺสูปปตฺติยา อภาวโตฯ

ปุนเทวาติ มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโน ตโต จวิตฺวา ปุนเทว ฯ อิมสฺมิํ ตาวติํสเทวโลกสฺมิํฯ อุตฺตโม, กีทิโสติ อาห ‘‘สกฺโก’’ติอาทิฯ

อนฺติเม ภเวติ มม สพฺพภเวสุ อนฺติเม สพฺพปริโยสาเน ภเวฯ ‘‘อายุนา’’ติ อิมินา จ ตํสหภาวิโน สพฺเพปิ วณฺณาทิเก สงฺคณฺหาติฯ ‘‘ปญฺญายา’’ติ จ อิมินา สพฺเพปิ สทฺธาสติวีริยาทิเกฯ ตสฺมิํ อตฺตภาเวติ ตสฺมิํ สพฺพนฺติเม สกฺกตฺตภาเวฯ อกนิฏฺฐคามี หุตฺวาติ อนฺตรายปรินิพฺพายิอาทิภาวํ อนุปคนฺตฺวา เอกํสโต อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี เอว หุตฺวาฯ ตโต เอว อนุกฺกเมน อวิหาทีสุ นิพฺพตฺตนฺโตฯ เอวมาหาติ ‘‘โส นิวาโส ภวิสฺสตี’’ติ เอวมาหฯ ‘‘อวิหาทีสุ…เป.… นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เอส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยญฺจ นโย น เกวลํ สกฺกสฺเสว, อถ โข มหาเสฏฺฐิมหาอุปาสิกานมฺปิ โหติเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สกฺโก เทวราชา’’ติอาทิมาหฯ

[370] ภวสมฺปตฺตินิพฺพานสมฺปตฺตีนํ วเสน อปริปุณฺณชฺฌาสยตาย อนิฏฺฐิตมโนรโถ ตํ ตํ ปตฺตุกาโมเยว หุตฺวา ฐิโตฯ

เย จ สมเณติ เย จ ปพฺพชิเตฯ ปวิวิตฺตวิหาริโนติ ‘‘อเนกวิเวกตฺตยํ ปริพฺรูเหตฺวา วิหรนฺตี’’ติ มญฺญามิฯ

สมฺปาทนาติ มคฺคสฺส อุปสมฺปาทนํ ตสฺส สมฺปาปนํ สมฺมเทว ปาปนํฯ วิราธนาติ อนาราธนา อนุปายปฏิปตฺติฯ น สมฺโภนฺตีติ อนภิสมฺภุณนฺติฯ ยถาปุจฺฉิเต อตฺเถ อนภิสมฺภุณนํ นาม สมฺมา กเถตุํ อสมตฺถตา เอวาติ อาห ‘‘สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิจฺเจน สมานโคตฺตตายฯ เตเนวาห ‘‘อาทิจฺจ นาม โคตฺเตนา’’ติ, ตสฺมา ฯ อาทิจฺโจ พนฺธุ เอตสฺสาติ อาทิจฺจพนฺธุ, อถ วา อาทิจฺจสฺส พนฺธูติ อาทิจฺจพนฺธุ, ภควา, ตํ อาทิจฺจพนฺธุนํฯ อาทิจฺโจ หิ โสตาปนฺนตาย ภควโต โอรสปุตฺโตฯ เตเนวาห –

‘‘โย อนฺธกาเร ตมสิ ปภงฺกโร,

เวโรจโน มณฺฑลี อุคฺคเตโช;

มา ราหุ คิลี จรํ อนฺตลิกฺเข,

ปชํ มมํ ราหุ ปมุญฺจ สูริย’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.91);

สามนฺติ สามํปโยคํ, สตฺถุ ปน สาวกสฺส สามํปโยโค นาม สนิปาโต เอวาติ อาห ‘‘นมกฺการํ กโรมา’’ติฯ

[371] ปรามสิตฺวาติ ‘‘อิมาย นาม ปถวิยํ นิสินฺเนน มยา อยํ อจฺฉริยธมฺโม อธิคโต’’ติ โสมนสฺสชาโต, ‘‘อิมาย นาม ปถวิยํ เอวํ อจฺฉริยพฺภุตํ พุทฺธรตนํ อุปฺปนฺน’’นฺติ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต จ ปถวิํ ปรามสิตฺวาฯ ปตฺถิตปญฺหาติ ทีฆรตฺตานุสยิตสํสยสมุคฺฆาตตฺถํ ‘‘กทา นุ โข ภควนฺตํ ปุจฺฉิตุํ ลภามี’’ติ เอวํ อภิปตฺถิตปญฺหาฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

สกฺกปญฺหสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

9. มหาสติปฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา

อุทฺเทสวารกถาวณฺณนา

[373] ‘‘กสฺมา ภควา อิทํ สุตฺตมภาสี’’ติ อสาธารณํ สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ, สาธารณํ ปน ‘‘ปากฏ’’นฺติ อนามสิตฺวา ‘‘กุรุรฏฺฐวาสีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สมุฏฺฐานนฺติ หิ เทสนานิทานํ, ตํ สาธารณาสาธารณเภทโต ทุวิธํ, สาธารณมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิรเภทโต ทุวิธํฯ ตตฺถ สาธารณํ อชฺฌตฺติกํ สมุฏฺฐานํ นาม ภควโต มหากรุณาฯ ตาย หิ สมุสฺสาหิตสฺส ภควโต เวเนยฺยานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺตํ อุทปาทิฯ ยถาห ‘‘สตฺเตสุ จ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกสี’’ติอาทิฯ (ที. นิ. 2.69; ม. นิ. 1.283; 2.339; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 9) พาหิรํ ปน สาธารณํ สมุฏฺฐานํ นาม ทสสหสฺสมหาพฺรหฺมปริวารสฺส สหมฺปติมหาพฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํฯ ตถา จาห ‘‘พฺรหฺมุโน จ อชฺเฌสนํ วิทิตฺวา’’ติฯ (ที. นิ. 2.69; ม. นิ. 1.283; 2.339; สํ. นิ. 1.179; มหาว. 9) ตทชฺเฌสนุตฺตรกาลญฺหิ ธมฺมปจฺจเวกฺขณาชนิตํ อปฺโปสฺสุกฺกตํ ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา ภควา ธมฺมํ เทเสตุํ อุสฺสาหชาโต อโหสิฯ ยถา จ มหากรุณา, เอวํ ทสพลญาณาทโย จ เทสนาย อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานภาเว วตฺตพฺพาฯ สพฺพญฺหิ เญยฺยธมฺมํ, เตสํ เทเสตพฺพปฺปการํ, สตฺตานญฺจ อาสยานุสยาทิํ ยาถาวโต ชานิตฺวา ภควา ฐานาฏฺฐานาทีสุ โกสลฺเลน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิจิตฺตนยเทสนํ ปวตฺเตสีติฯ อสาธารณมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิรเภทโต ทุวิธเมวฯ ตตฺถ อชฺฌตฺติกํ ยาย มหากรุณาย, เยน จ เทสนาญาเณน อิทํ สุตฺตํ ปวตฺติตํ, ตทุภยํ เวทิตพฺพํ, พาหิรํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘กุรุรฏฺฐวาสีน’’นฺติอาทิมาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อสาธารณํ สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉตี’’ติ, เตน ‘‘อตฺตชฺฌาสยาทีสุ จตูสุ สุตฺตนิกฺเขเปสุ กตโรย’’นฺติ สุตฺตนิกฺเขโป ปุจฺฉิโต โหตีติ อิตโร ‘‘กุรุรฏฺฐวาสีน’’นฺติอาทินา ‘‘ปรชฺฌาสโยยํ สุตฺตนิกฺเขโป’’ติ ทสฺเสติฯ

กุรุรฏฺฐํ กิร ตทา ตํนิวาสิสตฺตานํ โยนิโสมนสิการวนฺตตาทินา เยภุยฺเยน สุปฺปฏิปนฺนตาย, ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตาพเลน ตทา อุตุอาทิสมฺปตฺติยุตฺตเมว อโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุตุปจฺจยาทิสมฺปนฺนตฺตา’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน โภชนาทิสมฺปตฺติํ สงฺคณฺหาติฯ