อคฺคมคฺคผลวเสเนว หิ เสวิตพฺพานํ ปาริปูรีติ ตทตฺถํ สพฺพา ปุพฺพภาคปฏิปทา, ปาติโมกฺขสํวโรปิ อคฺคมคฺเคเนว ปริปุณฺโณ โหตีติ ตทตฺถํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ วตฺวา นิคเมนฺโต ‘‘ปาติโมกฺโข…เป.… โหตี’’ติ อาหฯ

อินฺทฺริยสํวรวณฺณนา

[365] อินฺทฺริยานํ ปิธานายาติ อินฺทฺริยานํ ปิทหนตฺถายฯ อินฺทฺริยานิ จ จกฺขาทีนิ ทฺวารานิ, เตสํ ปิธานํ สํวรณํ อกุสลุปฺปตฺติโต โคปนาติ อาห ‘‘คุตฺตทฺวารตายา’’ติฯ อเสวิตพฺพรูปาทิวเสน อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา อสํวโร, สํกิเลสธมฺมวิปฺปหานวเสน โวทานธมฺมปาริสุทฺธีติฯ กามํ ปาฬิยํ อเสวิตพฺพมฺปิ รูปาทิ ทสฺสิตํ, สกฺเกน ปน อินฺทฺริยสํวราย ปฏิปตฺติ ปุจฺฉิตาติ ตเมว นิวตฺเตตฺวา ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํวุตฺตํ ‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยํ รูปมฺปีติอาทิ เสวิตพฺพรูปาทิวเสน อินฺทฺริยสํวรทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติฯ ‘‘ตุณฺหี อโหสี’’ติ วตฺวา ตุณฺหีภาวสฺส การณํ พฺยติเรกมุเขน วิภาเวตุํ ‘‘กเถตุกาโมปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยนฺติ สกฺโก เทวานํ อินฺโทฯ

รูปนฺติ รูปายตนํ, ตสฺส อเสวนํ นาม อทสฺสนํ เอวาติ อาห ‘‘น เสวิตพฺพํ น ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ ยํ ปน สตฺตสนฺตานคตํ รูปํ ปสฺสโต ปฏิกูลมนสิการวเสน, อสุภสญฺญา วา สณฺฐาติ ทสฺสนานุตฺตริยวเสนฯ อถ วา กมฺมผลสทฺทหนวเสน ปสาโท วา อุปฺปชฺชติฯ หุตฺวา อภาวาการสลฺลกฺขเณน อนิจฺจสญฺญาปฏิลาโภ วา โหติฯ

ปริยายกฺขรณโต อกฺขรํ, วณฺโณ, โส เอว นิรนฺตรุปฺปตฺติยา สมุทฺทิโต ปทวากฺยสญฺญิโต, อธิปฺเปตมตฺถํ พฺยญฺเชตีติ พฺยญฺชนํ, ตยิทํ กาพฺยนาฏกาทิคตเววจนวเสน, อุจฺจารณวเสน จ วิจิตฺตสนฺนิเวสตาย ตถาปวตฺตวิกปฺปนวเสน จิตฺตวิจิตฺตภาเวน อุปติฏฺฐนกํ สนฺธายาห ‘‘ยํ จิตฺตกฺขรํ จิตฺตพฺยญฺชนมฺปิ สทฺทํ สุณโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ อตฺถนิสฺสิตนฺติ สมฺปรายิกตฺถนิสฺสิตํฯ ธมฺมนิสฺสิตนฺติ วิวฏฺฏธมฺมนิสฺสิตํ, โลกุตฺตรรตนตฺตยธมฺมนิสฺสิตํ วาฯ ปสาโทติ รตนตฺตยสทฺธา, กมฺมผลสทฺธาปิฯ นิพฺพิทา วาติ อนิจฺจสญฺญาทิวเสน วฏฺฏโต อุกฺกณฺฐา วาฯ

คนฺธรสาวิปโรธาทิวเสน เสวิยมานํ อโยนิโส ปฏิปนฺนตฺตา อเสวิตพฺพํ นามฯ โยนิโส ปจฺจเวกฺขิตฺวา เสวิยมานํ สมฺปชญฺญวเสน คหณโต เสวิตพฺพํ นามฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ คนฺธํ ฆายโต’’ติอาทิฯ

ยํ ปน ผุสโตติ ยํ ปน เสวิตพฺพํ โผฏฺฐพฺพํ อนิปฺผนฺนสฺเสว ผุสโตฯ อาสวกฺขโย เจว โหติ ชาคริยานุโยคสฺส มตฺถกปฺปตฺติโตฯ วีริยญฺจ สุปคฺคหิตํ โหติ จตุตฺถสฺส อริยวํสสฺส อุกฺกํสนโตฯ ปจฺฉิมา จ…เป.… อนุคฺคหิตา โหติ สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิโยชนโตฯ

เย มโนวิญฺเญยฺเย ธมฺเม อิฏฺฐาทิเภเท สมนฺนาหรนฺตสฺส อาวชฺชนฺตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ ‘‘มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา’’ติ วิภตฺติ วิปริณาเมตพฺพา, เมตฺตาทิวเสน สมนฺนาหรนฺตสฺส เย มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เอวรูปา เสวิตพฺพาติ โยชนาฯ อาทิ-สทฺเทน กรุณาทีนญฺเจว อนิจฺจาทีนญฺจ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ติณฺณํ เถรานํ ธมฺมาติ อิทานิ วุจฺจมานปฏิปตฺตีนํ ติณฺณํ เถรานํ มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมาฯ พหิ ธาวิตุํ น อทาสินฺติ อนฺโตปริเวณํ อาคตเมว รูปาทิํ อารพฺภ อิมสฺมิํ เตมาเส กมฺมฏฺฐานวินิมุตฺตํ จิตฺตํ กทาจิ อุปฺปนฺนปุพฺพํ, อนฺโตปริเวเณ จ วิสภาครูปาทีนํ อสมฺภโว เอว, ตสฺมา วิสฏวิตกฺกวเสน จิตฺตํ พหิ ธาวิตุํ น อทาสินฺติ ทสฺเสติฯ นิวาสเคหโต นิวาสนคพฺภโตฯ นิยกชฺฌตฺตขนฺธปญฺจกโต วิปสฺสนาโคจรโตฯ เถโร กิร สพฺพมฺปิ อตฺตนา กาตพฺพกิริยํ กมฺมฏฺฐานสีเสเนว ปฏิปชฺชติฯ

[366] อสมฺโมหสมฺปชญฺญวเสน อทฺเวชฺฌาภาวโต เอโก อนฺโต เอตสฺสาติ เอกนฺโต, เอกนฺโต วาโท เอเตสนฺติ เอกนฺตวาทาฯ เตนาห ‘‘เอกํเยว วทนฺตี’’ติ, อภินฺนวาทาติ อตฺโถฯ เอกาจาราติ สมานาจาราฯ เอกลทฺธิกาติ สมานลทฺธิกาฯ เอกปริโยสานาติ สมานนิฏฺฐานาฯ

อิติ สกฺโก ปุพฺเพ อตฺตนา สุตํ ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ นานาวาทา จารลทฺธินิฏฺฐานํ อิทานิ สจฺจปฏิเวเธน อสารโต ญตฺวา ฐิโต, ตสฺส การณํ ญาตุกาโม ตเมว ตาว พฺยติเรกมุเขน ปุจฺฉติ ‘‘สพฺเพว ธมฺมา นุ โข’’ติอาทินาฯ

ธาตูติ อชฺฌาสยธาตุ อุตฺตรปทโลเปน วุตฺตา, อชฺฌาสยธาตูติ จ อตฺถโต อชฺฌาสโย เอวาติ อาห ‘‘อเนกชฺฌาสโย นานชฺฌาสโย’’ติฯ

‘‘เอกสฺมิํ คนฺตุกาเม เอโก ฐาตุกาโม โหตี’’ติ อิทํ นิทสฺสนวเสน วุตฺตํ อิริยาปเถปิ นาม สตฺตา เอกชฺฌาสยา ทุลฺลภา, ปเคว ลทฺธีสูติ ทสฺสนตฺถํฯ ยํ ยเทว อชฺฌาสยนฺติ ยํ ยเมว สสฺสตาทิอชฺฌาสยํฯ อภินิวิสนฺตีติ ตํ ตํ ลทฺธิํ ทิฏฺฐาภินิเวสวเสน อภิมุขา หุตฺวา ทุปฺปฏินิสฺสคฺคิภาเวน นิวิสนฺติ, อาทานคฺคาหํ คณฺหนฺติฯ ถาเมน จ ปรามาเสน จาติ ทิฏฺฐิถาเมน จ ทิฏฺฐิปรามาเสน จฯ สุฏฺฐุ คณฺหิตฺวาติ อติวิย ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหิตฺวาฯ โวหรนฺตีติ ยถาภินิวิฏฺฐํ ทิฏฺฐิวาทํ ปญฺญาเปนฺติ ปเร หิ คาเหนฺติ ปติฏฺฐเปนฺติฯ เตนาห ‘‘กเถนฺติ ทีเปนฺติ กิตฺเตนฺตี’’ติ, อุคฺโฆเสนฺตีติ อตฺโถฯ

อนฺตํ อตีตา อจฺจนฺตา, อจฺจนฺตา นิฏฺฐา เอเตสนฺติ อจฺจนฺตนิฏฺฐาฯ สพฺเพสนฺติ สพฺเพสํ สมณพฺราหฺมณานํฯ โยคกฺเขโมติปิ นิพฺพานํ จตูหิปิ โยเคหิ อนุปฺปทุฏฺฐตฺตาฯ ‘‘อจฺจนฺตโยคกฺเขมา’’ติ วตฺตพฺเพ อิ-กาเรน นิทฺเทเสน ‘‘อจฺจนฺตโยคกฺเขมี’’ติ วุตฺตํ, อจฺจนฺตโยคกฺเขโม วา เอเตสํ อตฺถีติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมีติฯ จรนฺติ อุปคจฺฉนฺติ, อธิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ปริยสฺสติ ปริกฺขิสฺสติ วฏฺฏทุกฺขนฺตํ อาคมฺมาติ ปริโยสานนฺติปิ นิพฺพานสฺส นามํฯ

สงฺขิณาตีติ สมุจฺฉินฺทเนน เขเปติฯ วินาเสตีติ ตโต เอว สพฺพโส อทสฺสนํ ปาเปติฯ วิมุตฺตาติ วฏฺฏทุกฺขโต อจฺจนฺตนิคฺคเมน วิเสเสน มุตฺตาฯ

‘‘อิสฺสามจฺฉริยํ เอโก ปญฺโห’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อิสฺสามจฺฉริยํ วิสฺสชฺชนนฺติ? สจฺจเมตํ, โย ปน ญาตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ, โส ปญฺโหฯ โส เอว จ วิสฺสชฺชียตีติ นายํ โทโส, อญฺญถา อมฺพํ ปุฏฺฐสฺส ลพุชํ พฺยากรณํ วิย สิยา, เอวํ ปญฺหสีเสน ปญฺหพฺยากรณํ วทติฯ ตถา หิ ‘‘ปิยาปฺปิย’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนปทาเนว คหิตานิ, ‘‘ปิยาปฺปิยํ เอโก’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปปญฺจสญฺญาติ สญฺญาสีเสน ปปญฺจา เอว วุตฺตาติ อาห ‘‘ปปญฺโจ เอโก’’ติฯ เอตฺถ จ ยถา ปาติโมกฺขสํวรปุจฺฉา กายสมาจาราทิวิภาเคน วิสฺสชฺชิตตฺตา ตโย ปญฺหา ชาตา, เอวํ อินฺทฺริยสํวรปุจฺฉา รูปาทิวิภาเคน วิสฺสชฺชิตตฺตา ฉ ปญฺหา สิยุํฯ ตถา สติ เอกูนวีสติ ปุจฺฉา สิยุํ, อถ อินฺทฺริยสํวรตาสามญฺเญน เอโกว ปญฺโห กโต, เอวํ สติ ปาติโมกฺขสํวรปุจฺฉาภาวสามญฺเญน เตปิ ตโย เอโกว ปญฺโหติ สพฺเพว ทฺวาทเสว ปญฺหา ภเวยฺยุนฺติ? นยิทเมวํฯ

ยสฺมา กายสมาจาราทีสุ วิภชฺช วุจฺจมาเนสุ มหาวิสยตาย อปริมาโณ วิภาโค สมฺภวติ วิสฺสชฺเชตุํฯ สกลมฺปิ วินยปิฏกํ ตสฺส นิทฺเทโสฯ รูปาทีสุ ปน วิภชฺช วุจฺจมาเนสุ อปฺปวิสยตาย น ตาทิโส วิภาโค สมฺภวติ วิสฺสชฺเชตุํฯ อิติ มหาวิสยตาย ปาติโมกฺขสํวรปุจฺฉา ตโย ปญฺหา กตา, อินฺทฺริยสํวรปุจฺฉา ปน อปฺปวิสยตาย เอโกว ปญฺโห กโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จุทฺทส มหาปญฺหา’’ติฯ

[367] จลนฏฺเฐนาติ กมฺปนฏฺเฐนฯ ตณฺหา หิ กามราครูปราคอรูปราคาทิวเสน ปวตฺติยา อนวฏฺฐิตตาย สยมฺปิ จลติ, ยตฺถ อุปฺปนฺนา, ตมฺปิ สนฺตานํ ภวาทีสุ ปริกฑฺฒเนน จาเลติ, ตสฺมา จลนฏฺเฐน ตณฺหา เอชา นามฯ ปีฬนฏฺเฐนาติ วิพาธนฏฺเฐน ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส เหตุภาเวนฯ ปทุสฺสนฏฺเฐนาติ อธมฺมราคาทิภาเวน, สมฺมุขปรํมุเขน, กิเลสาสุจิปคฺฆรเณน จ ปการโต ทุสฺสนฏฺเฐน คณฺโฑฯ อนุปฺปวิฏฺฐฏฺเฐนาติ อาสยสฺส ทุนฺนีหรณียภาเวน อนุปฺปวิสนฏฺเฐนฯ กฑฺฒติ อตฺตโน จ รุจิยา อุปเนติฯ อุจฺจาวจนฺติ ปณีตภาวํ, นิหีนภาวญฺจฯ เยสุ สมณพฺราหฺมเณสุฯ ‘‘เยสาห’’นฺติปิ ปาฬิ, ตสฺสา เกจิ ‘‘เยสํ อห’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติฯ เอวนฺติ สุตานุรูปํ, อุคฺคหานุรูปญฺจฯ ‘‘อหํ โข ปน ภนฺเต อญฺเญสํ สมณพฺราหฺมณานํ ธมฺมาจริโย โหนฺโตปิ ภควโต สาวโก…เป.… สมฺโพธิปรายโณ’’ติ เอวํ อตฺตโน โสตาปนฺนภาวํ ชานาเปติฯ

โสมนสฺสปฏิลาภกถาวณฺณนา

[368] สมาปนฺโนติ สโมคาฬฺโห ปวตฺตสมฺปหาโร วิยาติพฺยูฬฺโหฯ ชินิํสูติ ยถา อสุรา ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ นาสกฺขิํสุ, เอวํ เทวา วิชินิํสุเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เทวา ปุน อปจฺจาคมนาย อสุเร ชินิํสู’’ติฯ ตาทิโส หิสฺส ชโย สาติสยํ เวทปฏิลาภาย อโหสิฯ ทุวิธมฺปิ โอชนฺติ ทิพฺพํ, อสุรํ จาติ ทฺวิปฺปการมฺปิ โอชํฯ เทวาเยว ปริภุญฺชิสฺสนฺติ อสุรานํ ปเวสาภาวโตฯ ทณฺฑสฺส อวจรณํ อาวรณํ ทณฺฑาวจโร, สห ทณฺฑาวจเรนาติ สทณฺฑาวจโร, ทณฺเฑน ปหริตฺวา วา อาวริตฺวา วา สาเธตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

[369] อิมสฺมิํเยว โอกาเสติ อิมิสฺสเมว อินฺทสาลคุหายํฯ เทวภูตสฺส เมติ ปุพฺเพปิ เทวภูตสฺส สกฺกสฺเสว เม ภูตสฺสฯ สโตติ อิทานิปิ สกฺกสฺเสว สโต ปุนรายุ จ เม ลทฺโธฯ