ปาติโมกฺขสํวรวณฺณนา

[364] ปาติโมกฺขสํวรายาติ ปาติโมกฺขภูตสีลสํวรายาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อุตฺตมเชฏฺฐกสีลสํวรายา’’ติฯ ‘‘ปาติโมกฺขสีลญฺหิ สพฺพสีลโต เชฏฺฐกสีล’’นฺติ ทีฆวาปีวิหารวาสิ สุมตฺเถโร วทติ, อนฺเตวาสิโก ปนสฺส เตปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ‘‘ปาติโมกฺขสํวโร เอว สีลํ, อิตรานิ ปน ‘สีลนฺติ วุตฺตฏฺฐานํ นาม อตฺถี’ติ อนนุชานนฺโต อินฺทฺริยสํวโร นาม ฉทฺวารรกฺขามตฺตกํ, อาชีวปาริสุทฺธิ ธมฺเมน สเมน ปจฺจยุปฺปาทนมตฺตกํ, ปจฺจยสนฺนิสฺสิตํ ปฏิลทฺธปจฺจเย ‘อิท มตฺถ’นฺติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนมตฺตกํ, นิปฺปริยาเยน ปาติโมกฺขสํวโรว สีลํฯ ตถา หิ ยสฺส โส ภินฺโน, โส อิตรานิ รกฺขิตุํ อภพฺพตฺตา อสีโล โหติฯ ยสฺส ปน สพฺพโส อโรโค เสสานํ รกฺขิตุํ ภพฺพตฺตา สมฺปนฺนสีโล’’ติ วทติ, ตสฺมา อิตเรสํ ตสฺส ปริวารภาวโต, สพฺพโส เอกเทเสน จ ตทนฺโตคธภาวโต ตเทว ปธานสีลํ นามาติ อาห ‘‘อุตฺตมเชฏฺฐกสีลสํวรายา’’ติฯ ตตฺถ ยถา เหฏฺฐา ปปญฺจสญฺญาสงฺขานิโรธสารุปฺปคามินิํ ปฏิปทํ ปุจฺฉิเตน ภควตา ปปญฺจสญฺญานํ, ปฏิปทาย จ มูลภูตํ เวทนํ วิภชิตฺวา ปฏิปทา เทสิตา สกฺกสฺส อชฺฌาสยวเสน สํกิเลสธมฺมปฺปหานมุเขน โวทานธมฺมปาริปูรีติ, เอวํ ตสฺสา เอว ปฏิปทาย มูลภูตมฺปิ สีลสํวรํ ปุจฺฉิเตน ภควตา ยโต โส วิสุชฺฌติ, ยถา จ วิสุชฺฌติ, ตทุภยํ สกฺกสฺส อชฺฌาสยวเสน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กายสมาจารมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํ สํกิเลสธมฺมปฺปหานมุเขน โวทานธมฺมปาริปูรีติ กตฺวาฯ สีลกถายํ อเสวิตพฺพกายสมาจาราทิกถเน การณํ วุตฺตเมว, ตสฺมา กมฺมปถวเสนาติ กุสลากุสลกมฺมปถวเสนฯ

กมฺมปถวเสนาติ จ กมฺมปถวิจารวเสน ฯ กมฺมปถภาวํ อปตฺตานมฺปิ หิ กายทุจฺจริตาทีนํ อเสวิตพฺพกาทีนํ อเสวิตพฺพกายสมาจาราทิภาโว อิธ วุจฺจตีติฯ ปณฺณตฺติวเสนาติ สิกฺขาปทปณฺณตฺติวเสนฯ ยโต ยโต หิ ยา ยา เวรมณี, ตทุภเยปิ วิภาเวนฺโต ปณฺณตฺติวเสน กเถติ นามฯ เตนาห ‘‘กายทฺวาเร’’ติอาทิฯ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ เอเตนาติ สิกฺขาปทวีติกฺกโม, สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกมนากาเรน ปวตฺโต อกุสลธมฺโม ยํ, ตสฺส อเสวิตพฺพกายสมาจาราทิตาฯ วีติกฺกมปฏิปกฺโข อวีติกฺกโม, น วีติกฺกมติ เอเตนาติ อวีติกฺกโม, สีลํฯ

มิจฺฉา สมฺมา จ ปริเยสติ เอตายาติ ปริเยสนา, อาชีโว, อตฺถโต ปจฺจยคเวสนพฺยาปาโร กายวจีทฺวาริโกฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วิสุํ คหณนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ ฯ อริยา นิทฺโทสา ปริเยสนา คเวสนาติ อริยปริเยสนา, อริเยหิ สาธูหิ ปริเยสิตพฺพาติปิ อริยปริเยสนาติฯ วุตฺตวิปริยายโต อนริยปริเยสนา เวทิตพฺพาฯ

ชาติธมฺโมติ ชายนสภาโว ชายนปกติโกฯ ชราธมฺโมติ ชีรณสภาโวฯ พฺยาธิธมฺโมติ พฺยาธิสภาโวฯ มรณธมฺโมติ มียนสภาโวฯ โสกธมฺโมติ โสจนกสภาโวฯ สํกิเลสธมฺโมติ สํกิลิสฺสนสภาโวฯ

ปุตฺตภริยนฺติ ปุตฺตา จ ภริยา จฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ทฺวนฺเทกตฺตวเสน เตสํ นิทฺเทโสฯ ชาตรูปรชตนฺติ เอตฺถ ปน ยโต วิการํ อนาปชฺชิตฺวา สพฺพํ ชาตรูปเมว โหตีติ ชาตรูปํ นาม สุวณฺณํฯ ธวลสภาวตาย รชตีติ รชตํ, รูปิยํฯ อิธ ปน สุวณฺณํ ฐเปตฺวา ยํ กิญฺจิ อุปโภคปริโภคารหํ ‘‘รชต’’นฺเตฺวว คหิตํ โวหารูปคมาสกาทิฯ ชาติธมฺมา เหเต, ภิกฺขเว, อุปธโยติ เอเต กามคุณูปธโย นาม โหนฺติ, เต สพฺเพปิ ชาติธมฺมาติ ทสฺเสติฯ

พฺยาธิธมฺมวาราทีสุ ชาตรูปรชตํ น คหิตํฯ น เหตสฺส สีสโรคาทโย พฺยาธโย นาม สนฺติ, น สตฺตานํ วิย จุติสงฺขาตํ มรณํ, น โสเก อุปฺปชฺชติ, จุติสงฺขาตํ มรณนฺติ จ เอกภวปริยาปนฺนขนฺธนิโรโธ, โส ตสฺส นตฺถิ, ขณิกนิโรโธ ปน ขเณ ขเณ ลพฺภเตวฯ ราคาทีหิ ปน สํกิเลเสหิ สํกิลิสฺสตีติ สํกิเลสธมฺมวาเร คหิตํ ชาตรูปํ, ตถา อุตุสมุฏฺฐานตฺตา ชาติธมฺมวาเร, มลํ คเหตฺวา ชีรณโต ชราธมฺมวาเร จฯ อริเยหิ น อรณียา, ปริเยสนาติปิ อนริยปริเยสนาฯ

อิทานิ อเนสนาวเสนาปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิมินา นเยน สุกฺกปกฺเขปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สมฺภารปริเยสนํ ปหรณวิสาทิคเวสนํ, ปโยควเสน ปโยคกรณํ ตชฺชาวายามชนนํ ตาทิสํ อุปกฺกมนิพฺพตฺตนํ, ปาณาติปาตาทิอตฺถํ คมนํ, ปจฺเจกํ กาล-สทฺโท โยเชตพฺโพ ‘‘สมฺภารปริเยสนกาลโต ปฏฺฐาย, ปโยคกรณกาลโต ปฏฺฐาย, คมนกาลโต ปฏฺฐายา’’ติฯ อิตโรติ ‘‘เสวิตพฺโพ’’ติ วุตฺตกายสมาจาราทิโกฯ จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตพฺพํฯ ตถา อุปฺปาทิตจิตฺโต หิ สติ ปจฺจยสมวาเย ตาทิสํ ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรนฺโต ปฏิปตฺติยา มตฺถกํ คณฺหาติฯ เตนาห ‘‘จิตฺตุปฺปาทมฺปิ โข อหํ, ภิกฺขเว, กุสเลสุ ธมฺเมสุ พหุปการํ วทามี’’ติ (ม. นิ. 1.84)ฯ

อิทานิ ตํ มตฺถกปฺปตฺตํ อเสวิตพฺพํ, เสวิตพฺพญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สงฺฆเภทาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน โลหิตุปฺปาทนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ พุทฺธรตนสงฺฆรตนุปฏฺฐาเนเหว ธมฺมรตนุปฏฺฐานสิทฺธีติ อาห ‘‘ทิวสสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ติณฺณํ รตนานํ อุปฏฺฐานคมนาทิวเสนา’’ติ ฯ ธนุคฺคหเปสนํ ธนุคฺคหปุริสานํ อุยฺโยชนํฯ อาทิ-สทฺเทน ปญฺจวรยาจนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘อชาตสตฺตุํ ปสาเทตฺวา ลาภุปฺปาทวเสน ปริหีนลาภสกฺการสฺส กุเลสุ วิญฺญาปน’’นฺติ เอวมาทิํ อนริยปริเยสนํ ปริเยสนฺตานํฯ

ปาริปูริยาติ ปาริปูริอตฺถํฯ

อคฺคมคฺคผลวเสเนว หิ เสวิตพฺพานํ ปาริปูรีติ ตทตฺถํ สพฺพา ปุพฺพภาคปฏิปทา, ปาติโมกฺขสํวโรปิ อคฺคมคฺเคเนว ปริปุณฺโณ โหตีติ ตทตฺถํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ วตฺวา นิคเมนฺโต ‘‘ปาติโมกฺโข…เป.… โหตี’’ติ อาหฯ

อินฺทฺริยสํวรวณฺณนา

[365] อินฺทฺริยานํ ปิธานายาติ อินฺทฺริยานํ ปิทหนตฺถายฯ อินฺทฺริยานิ จ จกฺขาทีนิ ทฺวารานิ, เตสํ ปิธานํ สํวรณํ อกุสลุปฺปตฺติโต โคปนาติ อาห ‘‘คุตฺตทฺวารตายา’’ติฯ อเสวิตพฺพรูปาทิวเสน อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา อสํวโร, สํกิเลสธมฺมวิปฺปหานวเสน โวทานธมฺมปาริสุทฺธีติฯ กามํ ปาฬิยํ อเสวิตพฺพมฺปิ รูปาทิ ทสฺสิตํ, สกฺเกน ปน อินฺทฺริยสํวราย ปฏิปตฺติ ปุจฺฉิตาติ ตเมว นิวตฺเตตฺวา ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํวุตฺตํ ‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยํ รูปมฺปีติอาทิ เสวิตพฺพรูปาทิวเสน อินฺทฺริยสํวรทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติฯ ‘‘ตุณฺหี อโหสี’’ติ วตฺวา ตุณฺหีภาวสฺส การณํ พฺยติเรกมุเขน วิภาเวตุํ ‘‘กเถตุกาโมปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยนฺติ สกฺโก เทวานํ อินฺโทฯ

รูปนฺติ รูปายตนํ, ตสฺส อเสวนํ นาม อทสฺสนํ เอวาติ อาห ‘‘น เสวิตพฺพํ น ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ ยํ ปน สตฺตสนฺตานคตํ รูปํ ปสฺสโต ปฏิกูลมนสิการวเสน, อสุภสญฺญา วา สณฺฐาติ ทสฺสนานุตฺตริยวเสนฯ อถ วา กมฺมผลสทฺทหนวเสน ปสาโท วา อุปฺปชฺชติฯ หุตฺวา อภาวาการสลฺลกฺขเณน อนิจฺจสญฺญาปฏิลาโภ วา โหติฯ

ปริยายกฺขรณโต อกฺขรํ, วณฺโณ, โส เอว นิรนฺตรุปฺปตฺติยา สมุทฺทิโต ปทวากฺยสญฺญิโต, อธิปฺเปตมตฺถํ พฺยญฺเชตีติ พฺยญฺชนํ, ตยิทํ กาพฺยนาฏกาทิคตเววจนวเสน, อุจฺจารณวเสน จ วิจิตฺตสนฺนิเวสตาย ตถาปวตฺตวิกปฺปนวเสน จิตฺตวิจิตฺตภาเวน อุปติฏฺฐนกํ สนฺธายาห ‘‘ยํ จิตฺตกฺขรํ จิตฺตพฺยญฺชนมฺปิ สทฺทํ สุณโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ อตฺถนิสฺสิตนฺติ สมฺปรายิกตฺถนิสฺสิตํฯ ธมฺมนิสฺสิตนฺติ วิวฏฺฏธมฺมนิสฺสิตํ, โลกุตฺตรรตนตฺตยธมฺมนิสฺสิตํ วาฯ ปสาโทติ รตนตฺตยสทฺธา, กมฺมผลสทฺธาปิฯ นิพฺพิทา วาติ อนิจฺจสญฺญาทิวเสน วฏฺฏโต อุกฺกณฺฐา วาฯ

คนฺธรสาวิปโรธาทิวเสน เสวิยมานํ อโยนิโส ปฏิปนฺนตฺตา อเสวิตพฺพํ นามฯ โยนิโส ปจฺจเวกฺขิตฺวา เสวิยมานํ สมฺปชญฺญวเสน คหณโต เสวิตพฺพํ นามฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ คนฺธํ ฆายโต’’ติอาทิฯ