น เหตฺถ เคหสิตโทมนสฺสตา สวิตกฺกสวิจาเร นิยตา, อถ โข เคหสิตโทมนสฺเส สวิตกฺกสวิจารตา นิยตา ปฏิโยคินิวตฺตนตฺถตฺตา เอว-การสฺสฯ ‘‘เคหสิตโทมนสฺสํ สวิตกฺกสวิจารเมว, น อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติฯ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสํ ปน สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํฯ สวิตกฺกสวิจารสฺเสว การณภูตํ โทมนสฺสํ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสํฯ กิํ ตํ? เคหสิตโทมนสฺสํ , ยํ ปน เนกฺขมฺมาทิวเสน อุปฺปนฺนํ, ตํ อวิตกฺกอวิจารสฺส การณภูตํ อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสนฺติฯ อยญฺจ นโย ปริยายวเสน วุตฺโตติ อาห ‘‘นิปฺปริยาเยน ปนา’’ติอาทิฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘ยํ เจ อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตสฺส ปนา’’ติอาทิฯ มญฺญนวเสนาติ ปริกปฺปนวเสนฯ วุตฺตํ ปาฬิยํฯ
ตตฺราติ ตสฺมิํ มญฺญเนฯ อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน นโยฯ โทมนสฺสปจฺจยภูเตติ โทมนสฺสสฺส ปจฺจยภูเตฯ อุปจารชฺฌานญฺหิ ปฐมชฺฌานาทีนิ วา ปาทกานิ กตฺวา มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุกามสฺส เตสํ อลาเภ โทมนสฺสสฺส อุปฺปชฺชเน ตานิ ตสฺส ปจฺจยา นาม โหนฺติ อิติ เต ธมฺมา ผลูปจาเรน ‘‘โทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตาฯ โย ปน ตถา อุปฺปนฺนโทมนสฺโส ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคผลธมฺเม นิพฺพตฺเตติ, เต การณูปจาเรน ‘‘โทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ ภิกฺขู’’ติอาทิมาหฯ นนุ เอตสฺส ตทา โทมนสฺสเมว อุปฺปนฺนํ, น โทมนสฺสเหตุกา วิปสฺสนามคฺคผลธมฺมา อุปฺปนฺนา, ตตฺถ กถํ โทมนสฺสสมญฺญํ อาโรเปตฺวา โวหรตีติ อาห ‘‘อญฺเญสํ ปฏิปตฺติทสฺสนวเสน โทมนสฺสนฺติ คเหตฺวา’’ติอาทิฯ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเสติ สวิตกฺกสวิจารนิมิตฺเต โทมนสฺเสฯ ตีหิ มาเสหิ นิพฺพตฺเตตพฺพา เตมาสิกา, ตํ เตมาสิกํฯ อิมา จ เตมาสิกาทโย ปฏิปทา ตถาปวตฺตอุกฺกฏฺฐมชฺฌิมมุทินฺทฺริยวเสน เวทิตพฺพา, อธิกมชฺฌิมมุทุสฺสาหวเสน วาฯ ชคฺคตีติ ชาคริกํ อนุยุญฺชติฯ
มหาสิวตฺเถรวตฺถุวณฺณนา
สหสฺสทฺวิสหสฺสสงฺขฺยตฺตา มหาคเณฯ
อฏฺฐกถาเถราติ อฏฺฐกถาย อตฺถปฏิปุจฺฉนกเถราฯ อนฺตรามคฺเคติ ภิกฺขํ คเหตฺวา คามโต วิหารํ ปฏิคมนมคฺเค ฯ ตโย…เป.… คาหาเปตฺวาติ ตีณิ จตฺตาริ อุณฺหาปนานิฯ
เกนจิ ปปญฺเจนาติ เกนจิ สรีรกิจฺจภูเตน ปปญฺเจนฯ สญฺญํ อกาสิ รตฺติยํ ปจฺฉโต คจฺฉนฺตํ อสลฺลกฺเขนฺโตฯ
กสฺมา ปน เถโร อนฺเตวาสิกานํ อนาโรเจตฺวาว คโตติ อาห ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิฯ อรหตฺตํ นาม กินฺติ ตทธิคมสฺส อทุกฺกรภาวํ สนฺธาย วทติฯ จตูหิ อิริยาปเถหีติ จตูหิปิ อิริยาปเถหิ ปวตฺตมานสฺส, ตสฺมา ยาว อรหตฺตาธิคมา สยนํ ปฏิกฺขิปามีติ อธิปฺปาโยฯ
‘‘อนุจฺฉวิกํ นุ โข เต เอต’’นฺติ สํเวคชาโต วีริยํ สมุตฺเตเชนฺโต อรหตฺตํ อคฺคเหสิ เอตฺตกํ กาลํ วิปสฺสนาย สุจิณฺณภาวโต ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตาฯ
ปริมชฺชีติ ปริมสิฯ เกจิ ปน ‘‘ปริมชฺชีติ ปริวตฺเตตฺวา เถเรน โธวิยมานํ ปริคฺคเหตฺวา โธวี’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ
วิปสฺสนาย อารมฺมณํ นาม อุปจารชฺฌานปฐมชฺฌานาทิฯ
‘‘สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเส’’ติอาทีสุ วตฺตพฺพํ โสมนสฺเสสุ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ
[362] เอวรูปาติ ยา อกุสลานํ อภิพุทฺธิยา, กุสลานํ ปริหานาย จ สํวตฺตติ, เอวรูปา, สา ปน กามูปสญฺหิตตาย ‘‘เคหสิตา’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘เคหสิตอุเปกฺขา’’ติฯ ‘‘พาลสฺสา’’ติอาทีสุ พาลกรธมฺมโยคโต พาลสฺส อตฺตหิตปรหิตพฺยามูฬฺหตาย มูฬฺหสฺส ปุถูนํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชนสฺส กิเลโสธีนํ มคฺโคธีหิ อชิตตฺตา อโนธิชินสฺส, โอธิชิโน วายเปกฺขา, โอธิโส จ กิเลสานํ ชิตตฺตา, เตนสฺส เสกฺขภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ สตฺตมภวาทิโต อุทฺธํ ปวตฺตนวิปากสฺส อชิตตฺตา อวิปากชินสฺส, วิปากชินา วา อรหนฺโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา, เตนสฺส อเสกฺขตฺตํ ปฏิกฺขิปติฯ อเนกาทีนเว สพฺเพสมฺปิ ปาปธมฺมานํ มูลภูเต สมฺโมเห อาทีนวานํ อทสฺสนสีลตาย อนาทีนวทสฺสาวิโนฯ อาคมาธิคมาภาวา อสฺสุตวโตฯ เอทิโส เอกํเสน อนฺธปุถุชฺชโน นาม โหตีติ ตสฺส อนฺธปุถุชฺชนภาวํ ทสฺเสตุํ ปุนปิ ‘‘ปุถุชฺชนสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ
เอวรูปาติ วุตฺตปฺปการา สมฺโมหปุพฺพิกาฯ รูปํ สา นาติวตฺตตีติ รูปานํ สมติกฺกมนาย การณํ น โหติ, รูปารมฺมเณ กิเลเส นาติกฺกมตีติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญาณาวิภูตตาย อารมฺมเณ อชฺฌุเปกฺขนวเสน ปวตฺตมานา โลภสมฺปยุตฺตอุเปกฺขา อิธาธิปฺเปตาติ ตสฺส โลภสฺส อนุจฺฉวิกเมว อารมฺมณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิฏฺฐารมฺมเณ’’ติ อาหฯ อนติวตฺตมานา อนาทีนวทสฺสิตายฯ ตโต เอว อสฺสาทานุปสฺสนโต ตตฺเถว ลคฺคาฯ อภิสงฺคสฺส โลภสฺส วเสน, ทุมฺโมจนียตาย จ เตน ลคฺคิตา วิย หุตฺวา อุปฺปนฺนาฯ
เอวรูปาติ ยา อกุสลานํ ปหานาย, กุสลานญฺจ อภิพุทฺธิยา สํวตฺตติ, เอวรูปา, สา ปน ปพฺพชฺชาทิวเสน ปวตฺติยา เนกฺขมฺมูปสญฺหิตาติ อาห ‘‘เนกฺขมฺมสิตา’’ติฯ อิทานิ ตํ ปาฬิวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ รูปํ สา อติวตฺตตีติ รูปสฺมิํ สมฺมเทว อาทีนวทสฺสนโตฯ รูปนิยาตาติ กิเลเสหิ อนภิภวนียโตฯ อิฏฺเฐติ สภาวโต, สงฺกปฺปโต จ อิฏฺเฐ อารมฺมเณฯ อรชฺชนฺตสฺสาติ น รชฺชนฺตสฺส ราคํ อนุปฺปาเทนฺตสฺสฯ อนิฏฺเฐ อทุสฺสนฺตสฺสาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สมํ สมฺมา โยนิโส น เปกฺขนํ อสมเปกฺขนํ, ตํ ปน อิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺเต วิย อิฏฺฐานิฏฺเฐสุปิ พาลสฺส โหตีติ ‘‘อิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺเต’’ติ อวตฺวา ‘‘อสมเปกฺขเนน อสมฺมุยฺหนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ติวิเธปิ อารมฺมเณ อสมเปกฺขนวเสน มุยฺหนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ วิปสฺสนาญาณสมฺปยุตฺตา อุเปกฺขาฯ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา เวทนาสภาคาติ อุทาสินากาเรน ปวตฺติยา, อุเปกฺขา เวทนาย จ สภาคาฯ เอตฺถ อุเปกฺขา วาติ เอตฺถ เอตสฺมิํ อุเปกฺขานิทฺเทเส ‘‘อุเปกฺขา’’ติ คหิตา เอวฯ ตสฺมาติ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขายปิ อิธ อุเปกฺขาคฺคหเณน คหิตตฺตาฯ ตญฺหิ สนฺธาย ‘‘ปฐมทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานวเสน อุปฺปชฺชนกอุเปกฺขา’’ติ วุตฺตํฯ
ตายปิ เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขายาติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ‘‘ยํ เนกฺขมฺมวเสนา’’ติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตา นตฺถเมวฯ
[363] ยทิ สกฺกสฺส ตทา โสตาปตฺติผลปตฺติยาว อุปนิสฺสโย, อถ กสฺมา ภควา ยาว อรหตฺตํ เทสนํ วฑฺเฒสีติ อาห ‘‘พุทฺธานญฺหี’’ติอาทิฯ ตรุณสกฺโกติ อภินโว อธุนา ปาตุภูโต สกฺโกฯ
สมฺปติ ปาตุภาวญฺหิ สนฺธาย ‘‘ตรุณสกฺโก’’ติ วุตฺตํ, น ตสฺส กุมารตา, วุทฺธตา วา อตฺถิฯ คตาคตฏฺฐานนฺติ คมนาคมนการณํฯ น ปญฺญายติ น อุปลพฺภติฯ คพฺภเสยฺยกานญฺหิ จวนฺตานํ กมฺมชรูปํ วิคจฺฉติ อนุเทว จิตฺตชํ, อาหารชญฺจ ปจฺจยาภาวโต, อุตุชํ ปน สุจิรมฺปิ กาลํ ปเวณิํ ฆฏฺเฏนฺตํ ภสฺสนฺตํ วา โสสนฺตํ วา กิเลสนฺตํ วา วิฏฺฐตํ วา โหติ, น เอวํ เทวานํฯ เตสญฺหิ โอปปาติกตฺตา กมฺมชรูเป อนฺตรธายนฺเต เสสติสนฺตติรูปมฺปิ เตน สทฺธิํ อนฺตรธายติฯ เตนาห ‘‘ทีปสิขาคมนํ วิย โหตี’’ติฯ เสสเทวตา น ชานิํสุ ปุนปิ สกฺกตฺตภาเวน ตสฺมิํเยว ฐาเน นิพฺพตฺตตฺตาฯ ตีสุ ฐาเนสูติ โสมนสฺสโทมนสฺสอุเปกฺขาวิสฺสชฺชนาวสานฏฺฐาเนสุฯ นิพฺพตฺติตผลเมวาติ สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑ วิย อาคมนียปฏิปทาย นิพฺพตฺติตผลภูตํ โลกุตฺตรมคฺคผลเมว กถิตํฯ สกุณิกาย วิย กิญฺจิ คยฺหูปคํ อุปฺปติตฺวา อุฑฺเฑตฺวา อุลฺลงฺฆิตฺวาฯ อสฺสาติ มคฺคผลสญฺญิตสฺส อริยสฺส ธมฺมสฺสฯ
ปาติโมกฺขสํวรวณฺณนา
[364] ปาติโมกฺขสํวรายาติ ปาติโมกฺขภูตสีลสํวรายาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อุตฺตมเชฏฺฐกสีลสํวรายา’’ติฯ ‘‘ปาติโมกฺขสีลญฺหิ สพฺพสีลโต เชฏฺฐกสีล’’นฺติ ทีฆวาปีวิหารวาสิ สุมตฺเถโร วทติ, อนฺเตวาสิโก ปนสฺส เตปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ‘‘ปาติโมกฺขสํวโร เอว สีลํ, อิตรานิ ปน ‘สีลนฺติ วุตฺตฏฺฐานํ นาม อตฺถี’ติ อนนุชานนฺโต อินฺทฺริยสํวโร นาม ฉทฺวารรกฺขามตฺตกํ, อาชีวปาริสุทฺธิ ธมฺเมน สเมน ปจฺจยุปฺปาทนมตฺตกํ, ปจฺจยสนฺนิสฺสิตํ ปฏิลทฺธปจฺจเย ‘อิท มตฺถ’นฺติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนมตฺตกํ, นิปฺปริยาเยน ปาติโมกฺขสํวโรว สีลํฯ ตถา หิ ยสฺส โส ภินฺโน, โส อิตรานิ รกฺขิตุํ อภพฺพตฺตา อสีโล โหติฯ ยสฺส ปน สพฺพโส อโรโค เสสานํ รกฺขิตุํ ภพฺพตฺตา สมฺปนฺนสีโล’’ติ วทติ, ตสฺมา อิตเรสํ ตสฺส ปริวารภาวโต, สพฺพโส เอกเทเสน จ ตทนฺโตคธภาวโต ตเทว ปธานสีลํ นามาติ อาห ‘‘อุตฺตมเชฏฺฐกสีลสํวรายา’’ติฯ ตตฺถ ยถา เหฏฺฐา ปปญฺจสญฺญาสงฺขานิโรธสารุปฺปคามินิํ ปฏิปทํ ปุจฺฉิเตน ภควตา ปปญฺจสญฺญานํ, ปฏิปทาย จ มูลภูตํ เวทนํ วิภชิตฺวา ปฏิปทา เทสิตา สกฺกสฺส อชฺฌาสยวเสน สํกิเลสธมฺมปฺปหานมุเขน โวทานธมฺมปาริปูรีติ, เอวํ ตสฺสา เอว ปฏิปทาย มูลภูตมฺปิ สีลสํวรํ ปุจฺฉิเตน ภควตา ยโต โส วิสุชฺฌติ, ยถา จ วิสุชฺฌติ, ตทุภยํ สกฺกสฺส อชฺฌาสยวเสน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กายสมาจารมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํ สํกิเลสธมฺมปฺปหานมุเขน โวทานธมฺมปาริปูรีติ กตฺวาฯ สีลกถายํ อเสวิตพฺพกายสมาจาราทิกถเน การณํ วุตฺตเมว, ตสฺมา กมฺมปถวเสนาติ กุสลากุสลกมฺมปถวเสนฯ
กมฺมปถวเสนาติ จ กมฺมปถวิจารวเสน ฯ กมฺมปถภาวํ อปตฺตานมฺปิ หิ กายทุจฺจริตาทีนํ อเสวิตพฺพกาทีนํ อเสวิตพฺพกายสมาจาราทิภาโว อิธ วุจฺจตีติฯ ปณฺณตฺติวเสนาติ สิกฺขาปทปณฺณตฺติวเสนฯ ยโต ยโต หิ ยา ยา เวรมณี, ตทุภเยปิ วิภาเวนฺโต ปณฺณตฺติวเสน กเถติ นามฯ เตนาห ‘‘กายทฺวาเร’’ติอาทิฯ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ เอเตนาติ สิกฺขาปทวีติกฺกโม, สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกมนากาเรน ปวตฺโต อกุสลธมฺโม ยํ, ตสฺส อเสวิตพฺพกายสมาจาราทิตาฯ วีติกฺกมปฏิปกฺโข อวีติกฺกโม, น วีติกฺกมติ เอเตนาติ อวีติกฺกโม, สีลํฯ
มิจฺฉา สมฺมา จ ปริเยสติ เอตายาติ ปริเยสนา, อาชีโว, อตฺถโต ปจฺจยคเวสนพฺยาปาโร กายวจีทฺวาริโกฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วิสุํ คหณนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ ฯ อริยา นิทฺโทสา ปริเยสนา คเวสนาติ อริยปริเยสนา, อริเยหิ สาธูหิ ปริเยสิตพฺพาติปิ อริยปริเยสนาติฯ วุตฺตวิปริยายโต อนริยปริเยสนา เวทิตพฺพาฯ
ชาติธมฺโมติ ชายนสภาโว ชายนปกติโกฯ ชราธมฺโมติ ชีรณสภาโวฯ พฺยาธิธมฺโมติ พฺยาธิสภาโวฯ มรณธมฺโมติ มียนสภาโวฯ โสกธมฺโมติ โสจนกสภาโวฯ สํกิเลสธมฺโมติ สํกิลิสฺสนสภาโวฯ
ปุตฺตภริยนฺติ ปุตฺตา จ ภริยา จฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ทฺวนฺเทกตฺตวเสน เตสํ นิทฺเทโสฯ ชาตรูปรชตนฺติ เอตฺถ ปน ยโต วิการํ อนาปชฺชิตฺวา สพฺพํ ชาตรูปเมว โหตีติ ชาตรูปํ นาม สุวณฺณํฯ ธวลสภาวตาย รชตีติ รชตํ, รูปิยํฯ อิธ ปน สุวณฺณํ ฐเปตฺวา ยํ กิญฺจิ อุปโภคปริโภคารหํ ‘‘รชต’’นฺเตฺวว คหิตํ โวหารูปคมาสกาทิฯ ชาติธมฺมา เหเต, ภิกฺขเว, อุปธโยติ เอเต กามคุณูปธโย นาม โหนฺติ, เต สพฺเพปิ ชาติธมฺมาติ ทสฺเสติฯ